18.11.2012 - 19:45 | Son Güncellenme:
NEÅE MESUTOÄLU / nese.mesutoglu@milliyet.com.tr
âÄ°stanbul Türkçesiâ deyimi, ilk kez 1910âlu yıllarda, Ziya Gökalp, Ãmer Seyfettin ve arkadaÅlarının örnek alınmasını önerdikleri bir konuÅma ve yazma Åekli olarak ortaya çıktı.
Ä°ngilizcenin en geliÅmiÅi Londraâda, Fransızcanın en geliÅmiÅi Parisâte, en düzgün Almancanın Berlin ve Viyanaâda konuÅulması nasıl doÄalsa, Türkçe için de en güzel ve doÄru geliÅimin Ä°stanbulâda yaÅanması o kadar tabii bir sonuçtur. Peki, Ä°stanbul Türkçesi Ä°stanbulâda kimlerin, hangi halk tabakasının konuÅtuÄu ve nasıl bir Türkçedir? ÃÄrenimini Arap dilinin egemen olduÄu eÄitim sisteminde alan ulemanın, konuÅma ve yazma dilinin Ä°stanbul Türkçesi olmadıÄı açıktır. âBabıali Efendisiâ veya âkalem efendisiâ deyimleriyle alay edilen, Farsça ve Arapça sözcükleri kullanarak kendilerini ayrıcalıklı göstermeye çalıÅan devlet bürokrasisindeki kiÅilerin dili de Ä°stanbul Türkçesi deÄildir. Tanzimatâa kadar DoÄu edebiyatı kalıpları içinde yalnızca Åiire yoÄunlaÅan Åairlerin eserlerinde, Arapça, Farsça ve Türkçe karıÅımı yapay bir dil kullanmaları da onların dilinin Ä°stanbul Türkçesi olamayacaÄının kanıtıdır. Tanzimatâtan sonra Batıâyla iliÅkisi artan sanatçılar da Arapça ve Farsça sözcükleri terk etmemiÅ, ancak bunlara Fransızca sözcükleri katarak bilgiçlik taslamayı sürdürmüÅlerdir.
Ä°stanbul Türkçesi, az okumuÅ kadının dilidir O zaman Ä°stanbul Türkçesi kimin dilidir ve nasıldır? Dilde sadeleÅtirmenin öncüleri Ziya Gökalp ve Ãmer Seyfettin, bu sorunun yanıtında birleÅiyordu. Cevabı Ãmer Seyfettinâden alalım: âAz okumuÅ, az münevver kadınlara gelince... Ä°Åte dilimizin asıl vicdanı onlardır. Onlar hiçbir kitabın, hiçbir suniliÄin tesiri altında kalmayarak, altın gibi bir Türkçe konuÅurlar. Ecnebi kelimeleri bozar, bizim konuÅma Åeklimize uydururlar. Ä°stanbul Türkçesinin ahengi onların dudaklarında, lisanımızın dilbilgisi kuralları onların sinelerindedir.â Ãmer Seyfettin daha da ileri gider, edebiyatçılara yazdıkları eserleri bu kadınlara okumalarını ve onların anlamadıkları kısımları yeniden yazmalarını önerir. Ziya Gökalp bu kadınların yaÅadıkları semtleri de belirtir. En iyi Türkçenin Fatih-Aksaray-Süleymaniye üçgenindeki kadınların konuÅtuÄunu söyler. Halit Ziya UÅaklıgil de ömrünün son yıllarında bu süslü dili terk etmiÅ ve kendi eserlerini sadeleÅtirirken kaleme aldıÄı yazısında, âEn güzel Ä°stanbul Türkçesini Laleliâdeki hanımefendiler konuÅurâ demiÅtir. Ziya Gökalpâın tanımladıÄı kadınla Halit Ziyaânın âhanımefendisiâ arasında nitelik farkı olabileceÄi düÅünülse de, ikisinin de Ä°stanbulâun Tarihi Yarımadasıândaki kadınları iÅaret etmeleri, okumuÅ, yabancı dil öÄrenmiÅ ÅiÅli ve NiÅantaÅı hanımlarının örnek gösterilmemesinde birleÅmeleri ilginçtir. Görülüyor ki Ä°stanbul Türkçesi, pek fazla olmasa da belli bir eÄitim almıŠve belli bir eÄitimi olmasa da, belli bir deneyim sahibi olmuÅ, bürokrasi ve dini görevli olmayan, orta sınıf halkın dilidir.
Karagözâün dili
Bu dilde süslü terkiplere rastlanmaz, ama dil iÅlek ve Türkçenin yapısına uygundur. Bu dili konuÅan Ä°stanbullu, yabancı sözcük ve deyimleri Türkçe söyleyiÅ kurallarına göre deÄiÅtirmekten çekinmez. ÃrneÄin ânerdübanâ sözcüÄü dile girmiÅse onu âmerdivenâ yapar. Osmanlı Ä°mparatorluÄu dıÅında yaÅayan Türkler de ortak dil olarak Ä°stanbul Türkçesini benimsemeye meyillidir. Ä°stanbul Türkçesinin
tipik uygulama alanı da Karagöz ve ortaoyunudur. Bu seyirliklerde Türkçeyi kendi dil kurallarına göre bozarak konuÅan Musevi, Ermeni, Acem tipleri, yanında Åiveyle konuÅan Karadenizli, Rumelili tipler de vardır. KonuÅmalarının Ä°stanbul Türkçesinden farklılıkları vurgulanır.
New York argosu rakip olur
Dillerin karÅılaÅmaları bereketli buluÅmalardır. Türkler Anadoluâya ulaÅana kadar Ãince baÅta olmak üzere birçok dille karÅılaÅtılar. Türkçe büyük yolculuÄunun en görkemli noktasına Ä°stanbulâda ulaÅtı. Ä°stanbul sadece Osmanlıânın deÄil, Türkçenin de Türkçe de argonun da baÅkenti oldu. Genel argomuzun dil kaynaklarıysa, Ä°stanbul argosu sayesinde 20âyi aÅkın dilden izler taÅır. Ãince, MoÄolca, Sanskritçe, Arapça, Farsça, Ermenice, Kürtçe, Ä°spanyolca, Ä°branice, Bulgarca, Romence, Rusça, Arnavutça, Ä°ngilizce, Fransızca, Almanca gibi dilleri iÅleyen argomuzla ancak
âNew York argosuâ yarıÅabilir. Ä°stanbul argosu, 2000âlerde yapılan son saptamaya göre, 7 bin 400 deÄiÅik kavram/anlam Åifreleyen sözcükler ve deyimler içeriyor. Dünyanın en zengin, en renkli argosu da Ä°stanbul argosudur.
YARIN: iSTANBUL EFENDiSi