Ä°talya
Ä°talya (Ä°talyanca: Italia) veya resmî adıyla Ä°talyan Cumhuriyeti (Repubblica Italiana), Güney Avrupa'da, büyük ölçüde Ä°talya Yarımadası üzerinde yer alan bir ülke.[9] Akdeniz'in en büyük iki adası Sicilya ve Sardinya da Ä°talyan topraklarıdır.[9] Yüzölçümü 301.340 km2 olan ülkenin kuzeyde Alpler bölgesinde Fransa, Ä°sviçre, Avusturya ve Slovenya'yla kara sınırı vardır.[9] BaÄımsız iki Avrupa ülkesi olan Vatikan ve San Marino da Ä°talya'nın yarımadadaki toprakları içine sıkıÅmıŠanklav (bir baÅka ülkeyle tümüyle kuÅatılmıÅ) ülkelerdir.[9] Ä°talya'nın ayrıca biri Ä°sviçre (Campione), diÄeriyse Tunus (Lampedusa) tarafından kara ve deniz sınırlarıyla kuÅatılmıŠiki eksklavı bulunur.[9] Nüfusu yaklaÅık 60 milyon olan Ä°talya, Avrupa BirliÄi'nin en kalabalık üçüncü ülkesidir. BaÅkenti ve en büyük Åehri Roma, yüzyıllar boyunca Batı uygarlıÄının merkezi olmuÅ, mimaride barok üslûbunun doÄuÅuna tanıklık etmiÅ ve eskiden beri Katolik Kilisesi'nin merkezi olmuÅtur.[10]
Ä°talya | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
BaÅkent ve en büyük Åehir | Roma 41°54â²K 12°29â²D / 41.900°K 12.483°D | ||||||||
Resmî dil(ler) | İtalyanca[1]a | ||||||||
Demonim | Ä°talyan | ||||||||
Hükûmet | Ãniter parlamenter cumhuriyet | ||||||||
| |||||||||
Yasama organı | Parlamento | ||||||||
â¢Â Ãst meclis | Cumhuriyet Senatosu | ||||||||
â¢Â Alt meclis | Temsilciler Meclisi | ||||||||
OluÅum | |||||||||
| |||||||||
Yüzölçümü | |||||||||
â¢Â Toplam | 301.338 km2 (71.) | ||||||||
â¢Â Su (%) | 2,4 | ||||||||
Nüfus | |||||||||
â¢Â 2023 tahminî | 58.839.162[2] (25..) | ||||||||
â¢Â YoÄunluk | 201,8/km2 (61.) | ||||||||
GSYİH (SAGP) | 2023 tahminî | ||||||||
â¢Â Toplam | $2,61 trilyon[3] (13..) | ||||||||
â¢Â KiÅi baÅına | $43.376[3] (29..) | ||||||||
GSYİH (nominal) | 2023 tahminî | ||||||||
â¢Â Toplam | $2,11 trilyon[3] (8..) | ||||||||
â¢Â KiÅi baÅına | $34.997[3] (25..) | ||||||||
Gini (2018) | â¼Â 33.4[4] orta | ||||||||
İGE (2022) |  0.895[5] çok yüksek · 30. | ||||||||
Para birimi | Euro (â¬)b (EUR) | ||||||||
Zaman dilimi | UTC+1 (OAS) | ||||||||
â¢Â Yaz (YSU) | UTC+2 (OAYS) | ||||||||
Trafik akıÅı | saÄ | ||||||||
Telefon kodu | +39c | ||||||||
İnternet alan adı | .itd | ||||||||
|
Güney Avrupa ve Akdeniz'deki merkezi konumu nedeniyle Ä°talya yüzyıllar boyunca çeÅitli Avrupa uygarlıklarına ev sahipliÄi yapmıÅtır. Günümüz Ä°talya topraklarına yayılmıŠen önemlileri Hint-Avrupa kökenli ve ülkeye de ismini vermiÅ olan Ä°talikler olan antik toplulukların ardından, Klasik Antik ÃaÄ'dan baÅlayarak Fenikeliler ve Kartacalılar, Sicilya ve Sardinya'da koloniler kurdular;[11] Yunanlar ise Güney Ä°talya'da Magna Graecia adını verdikleri bölgede yerleÅimler oluÅturdular. Etrüskler ve Keltler de Orta ve Kuzey Ä°talya'yı yurt edindiler. Ä°talik bir kavim olan Latinler, Mà 8. yüzyılda ileride Roma Senatosu ve Halkı tarafından yönetilecek bir cumhuriyete dönüÅecek Roma KrallıÄı'nı kurdular. Roma Cumhuriyeti kısa sürede Ä°talya Yarımadası'ndaki komÅularını ele geçirdi, bunu Avrupa, Kuzey Afrika ve Asya'daki fetihler izledi. Mà 1. yüzyıla gelindiÄinde Roma Ä°mparatorluÄu, Akdeniz Havzası'nın hakim gücü haline geldi ve bölgenin önde gelen kültürel, siyasi ve dini merkezi oldu. Böylece 200 yıldan uzun süre Ä°talya'da hukuk, teknoloji, ekonomi, sanat ve edebiyatın atılım gösterdiÄi Pax Romana dönemi baÅladı.[12][13] Ä°talya Romalıların anavatanı olmaya devam etse de imparatorluÄun kültür, yönetim, yazı ve Hristiyanlık dini üzerindeki etkisi tüm dünyaya ulaÅmıÅtır.
Erken Orta ÃaÄ'da Ä°talya Batı Roma Ä°mparatorluÄu'nun çöküÅü ve Kavimler Göçü'ne Åahitlik etti. 11. yüzyılda çoÄunlukla Kuzey ve Orta Ä°talya'da olmak üzere birçok Åehir devleti ve denizci cumhuriyet kuruldu. Ticaret ve bankacılık ile zenginlik kazanan bu devletler modern kapitalizmin erken örneklerini oluÅturdular[14] ve Avrupa-Asya ticaret merkezleri olarak iÅlev gördüler, ayrıca merkezi bir yönetime baÄlı olmamaları sebebiyle Avrupa'daki büyük feodal monarÅilerden çok daha demokratik yönetimlere sahiplerdi. Bu dönemde Orta Ä°talya'nın bir bölümü teokratik Papalık Devleti'nin kontrolündeydi, Güney Ä°talya ise Bizans, Arap, Norman, Anjou ve Aragonlu fetihleri sebebiyle 19. yüzyıla dek feodal kalmaya devam etti.[15] Rönesans hareketi Ä°talya'nın Toskana bölgesinde doÄdu ve tüm Avrupa'ya yayıldı, bu dönemde hümanizm, bilim, keÅif ve sanat alanında yeni bir ilgi ortaya çıktı. Ä°talyan kültürü canlandı, ünlü bilim insanları, sanatçılar ve hezârfenler yetiÅti. Orta ÃaÄ'da Ä°talyan kaÅifler Uzak DoÄu ve Yeni Dünya'ya rotalar keÅfettiler, bu keÅifler Avrupa'da CoÄrafi KeÅifler'in baÅlamasına önayak oldu. Tüm bunlara karÅın Ä°talya'nın ticari ve siyasi gücü Akdeniz'i pas geçen ticaret yollarının açılmasıyla önemli ölçüde sönümlendi.[16] Yüzyıllar süren yabancı ülke müdahale ve fetihleri ile Åehir devletlerinin kendi aralarında süregelen rekabet ve savaÅlar (örneÄin 15 ve 16. yüzyıllardaki Ä°talya SavaÅları) ülkenin siyaseten parçalanmıŠyapısının devam etmesine yol açtı.
19. yüzyıl ortalarında yükselen Ä°talyan milliyetçiliÄi ve baÄımsızlık çaÄrıları bir devrim dönemi baÅlattı. Yüzyıllar süren yabancı hakimiyeti ve bölünmüÅlüÄün ardından Ä°talyan devletleri 1861'de birleÅti ve Ä°talya KrallıÄı kuruldu.[17] 19. yüzyıl sonlarından 20. yüzyıl baÅlarına dek Ä°talya'nın özellikle kuzeyi hızlı bir Åekilde sanayileÅti ve dünya çapında sömürgeler elde etti,[18] ancak güney bu sanayileÅmenin dıÅında bırakıldı ve yoksul kalmaya devam etti. Bu durum dünya çapındaki Ä°talyan diasporasının oluÅmasına zemin hazırladı.[19] I. Dünya SavaÅı'nın sonunda dört ana Ä°tilaf devletinden biri olmasına raÄmen, Ä°talya bir ekonomik kriz ve çalkantı dönemi yaÅadı. 1922'de ülke faÅist diktatörlük yönetimi altına girdi. II. Dünya SavaÅı'na Mihver Devletleri safında katılan Ä°talya; maÄlubiyet, ekonomik yıkım ve Ä°talyan İç SavaÅı'yla yüzleÅti. Ãlkenin Alman iÅgalinden kurtarılması ve Ä°talyan direniÅ hareketinin güçlenmesini takiben monarÅi laÄvedildi, demokratik bir cumhuriyet kuruldu ve uzun süreli bir ekonomik büyüme dönemi yaÅandı. Böylece Ä°talya yüksek geliÅmiÅlik seviyesine ulaÅtı.[20][21][22]
Günümüzde Ä°talya, parlamenter demokrasi ile yönetilmekte olan üniter bir cumhuriyettir ve ülkelerin kiÅi baÅına nominal gayrisafi yurt içi hasıla sıralamasında yirminci,[23] insanî geliÅme endeksi sıralamasında yirminci, yaÅam kalitesi endeksinde sekizinci sırada yer alan geliÅmiÅ bir ülkedir. Beklenen yaÅam süresi, yaÅam kalitesi,[24] saÄlık hizmetleri[25] ve eÄitimde ön sıralardadır. Uluslararası iliÅkilerde hem bölgesel,[26][27] hem de büyük güç[28][29] kabul edilen Ä°talya, bölgesel ve küresel ekonomik, askerî, kültürel ve diplomatik iliÅkilerde önemli bir role sahiptir.
Ä°talya, 1957 yılında baÅkent Roma'da imzalanan Roma AntlaÅması'yla kurulan ve daha sonra Avrupa BirliÄi ismini alacak olan Avrupa Ekonomik TopluluÄu'nun kurucu ve lider üyelerindendir. G8, NATO, Ekonomik Kalkınma ve Ä°ÅbirliÄi Ãrgütü, Avrupa Konseyi ve Schengen AntlaÅması'nın da katılımcılarındandır. Ä°talya tarih boyunca birçok icat ve keÅfe kaynaklık etmiÅ; küresel bir sanat, müzik, edebiyat, felsefe, bilim, teknoloji ve moda merkezi olmuÅtur. Sinema, mutfak, spor, hukuk, bankacılık ve ticaret alanlarını derinden etkilemiÅtir.[30] Kültürel zenginliÄinin bir yansıması olarak 55 adet ile en çok Dünya Mirası'na sahip olan ülkedir. Ayrıca en çok ziyaret edilen ülkeler sıralamasında beÅinci sıradadır.
Etimoloji deÄiÅtir
Ä°talya sözcüÄünün kökeni (Ä°talyanca: Italia) Latince Italia sözcüÄüne dayanmaktadır.[31] Ancak baÅlı baÅına bu sözcüÄün ne anlama geldiÄi belirsizdir. Yaygın biçimde inanılan savlardan biri, Ä°talya sözcüÄünün antik dönemlerde Campania bölgesinin kuzeyinde yaÅayan toplumların dili aracılıÄıyla Antik Yunancadaki VÃteliú (anlam olarak genç sıÄır, Latince: Vitulus - buzaÄı) sözcüÄünden geldiÄini öne sürmektedir. VÃteliú sözcüÄü ise hayvanlar tanrısı Mars adına verilmiÅtir.[32] Büyük olasılıkla bununla ilgili olarak boÄa figürü uzun yıllar güneydeki Ä°talyan boylarının simgesi olmuÅ ve çoÄunlukla Roma'nın kurt figürünü boynuzlarken betimlenmiÅtir. Bu betimlemeler baÄımsız Ä°talya'nın simgesi olarak Samnit SavaÅları'nda sık sık kullanılmıÅtır.
İtalya adı önceleri yalnızca, bugünkü İtalya'nın güneyindeki bir bölgeyi anlatmak için kullanılıyordu. Sirakuzalı Antiochus'a göre bu ad Calabria yarımadasının (o dönemki adıyla Bruttium) güney kesimleri için kullanılıyordu. Zamanla İtalya adı çevre bölgeleri de kapsayacak biçimde geniŠbir kullanım alanı edindi. Antik Yunanistanlılar da bu adı daha geniŠbir bölge için kullandılarsa da bu adın tüm yarımadayı anlatacak biçimde kullanılması ancak Romalıların bölgeyi ele geçirmesiyle oldu.[33]
Tarihçe deÄiÅtir
Tarih Ãncesi ve Antik çaÄ deÄiÅtir
Monte Poggiolo'dan 850,000 yıl öncesine dayanan binlerce Alt Paleolitik eser ele geçirildi.[35]
Ä°talya Yarımadasındaki Neanderthal insan varlıÄının izleri bu Ä°talik kavimlerin yarımadaya ulaÅmalarından önce, 200,000 yıl öncesi Yeni TaÅ ÃaÄı'na (Orta Palaeolitik dönem) kadar dayanır.[36]
Modern insanlar ise yaklaÅık 40,000 yıl önce Riparo Mochi'de ortaya çıktı.[37] Bu döneme ait arkeolojik sit alanları arasında Addaura maÄarası, Altamura, Ceprano ve Gravina in Puglia yer alır.[38]
Lombardiya'daki Val Camonica vadisinde Mà 8,000 yılında kayalara oyulmuÅ resimler bulunmuÅtur. Mà 1,500-1,100 yılları civarında kuzey Ä°talya'da izlerine rastlanan Terramare kültürü ise Tunç ÃaÄına ait balta, kılıç ve hançer gibi cisimlerle günümüze kadar ulaÅmıÅtır.
Demir ÃaÄının örnekleri ise Mà 11.-7. yüzyıllar arasında Toskana civarında yerleÅmiÅ Villinova kültürüne aittir.
Mà 800 yılından sonra ortaya çıkan Etrüskler Ä°talya yarımadasında Antik Roma kültüründen önce ortaya çıkmıŠen önemli kültürdür. Etrüsklerin kökeni hakkında birçok deÄiÅik hipotez mevcuttur. KonuÅtukları dilin bir Hint-Avrupa dili olmadıÄı bilinmektedir.
Roma öncesi Ä°talya'nın Antik halkları - Umbrianlar, Latinler (Romalılardan ortaya çıkan), Volsci, Oscanlar, Samnitler, Sabinler, Keltler, Ligurler, Veneti, Iapygianlar ve diÄerleri â Proto Hint-Avrupalı halklarıydı, bunların çoÄu özellikle Ä°talikler grubuna aitti.
Muhtemel Hint-Avrupalı olmayan veya Hint-Avrupa öncesinin mirası baÅlıca tarihi halklar, orta ve kuzey Ä°talya'nın Etrüskleri, Elymianlar ve Sicilya'daki Sicani ve Nurajik uygarlıÄını doÄuran tarih öncesi Sardinyalılardı.
Belirsiz dil ailelerinden ve olası Hint-Avrupa kökenli olmayan diÄer eski topluluklar arasında Raetialı halkı ve dünyadaki en büyük tarih öncesi petroglif koleksiyonları olan Valcamonica Kaya Resimleri ile bilinen Cammuni yer alır.[39]
1991'de Güney Tirolâin Similaun buzulunda 5,000 yaÅında (Mà 3400 ile 3100 arasında, Bakır ÃaÄı) olduÄu belirlenen Buz Adam Ãtzi olarak bilinen iyi korunmuÅ bir doÄal mumya keÅfedildi.[40]
Ä°lk yabancı sömürgeciler, Sicilya ve Sardunya kıyılarında baÅlangıçta sömürgeler ve çeÅitli emporiumlar kuran Fenikeliler'di. Bunlardan bazıları kısa sürede küçük Åehir merkezleri haline geldi ve antik Yunan kolonilerine paralel olarak geliÅtirildi; ana merkezler arasında Sicilya'daki Motya, Zyz (modern Palermo), Soluntum ve Sardunya'daki Nora, Sulci ve Tharros Åehirleri vardı.[41][42]
Ä°Ã 17. ve 11. yyâlar arasında Miken Yunanları Ä°talya ile temaslar kurdu[43] [44][45] ve Ä°Ã 8. ve 7. yy.âlarda Magna Graecia olarak bilinen Ä°talya Yarımadasının güney kısmında ve Sicilyaânın tüm kıyılarında birkaç Yunan kolonisi kuruldu.[46]
Ä°yonyalı yerleÅimciler Elaia, Kyme, Rhegion, NakÅa, Zankles, Hymera ve Katanyaâyı kurdular. Dorik koloniciler Taras, Siraküza, Megara Hyblaia, Leontinoi, Agrigento, Gela kurdu; Siraküzalılar Ankón ve Adria'yı kurdu; megarese Selinunteâyi kurdu. Akalar Sybaris, Poseidonia, Kroton, Lokroi Epizephyrioi ve Metapontum kurdu; tarantini ve thuriotlar Herakleia'yı buldu. Yunan kolonizasyonu, Ä°talik halkları demokratik yönetim biçimleriyle ve yüksek sanatsal ve kültürel ifadelerle iliÅkiye soktu.
Antik Roma deÄiÅtir
Roma, Mà 753'te kurulmuÅ, orta Ä°talya Tiber nehri sıÄlıÄının çevresinde bir yerleÅimdir. 244 yıl boyunca Romaânın monarÅik sistemi önce Latin ve Sabine kökenli hükümdarlar, sonra da Etrüsk krallarınca yönetildi.
GeleneÄe göre yedi kral gelmiÅtir: Romulus, Numa Pompilius, Tullus Hostilius, Ancus Marcius, Tarquinius Priscus, Servius Tullius ve Lucius Tarquinius Superbus.
Mà 509'da Romalılar son kralı kovdu onun yerine Senato ve Halk (SPQR) hükûmetini tercih ederek oligarÅik cumhuriyet kurdu.
Roma kentinin kendi Etrüsk topraklarına dâhildi.
Mà 396 yılında Etrüsklerin en büyük kenti olan Veio kentinin Romalılar tarafından istila edilmesiyle sona eren bu uygarlık Roma kültürüne damgasını vurmuÅ, Roma kültürü, mimarisi ve sanatına büyük bir etki yapmıÅtır.
8. ve 7. yüzyıllarda Ä°talya Yarımadası'nın güney kıyılarında ve Sicilya Adası'nda Yunan sömürge Åehirleri kurulmuÅ ve bu bölgelere yoÄun olarak Yunanlar yerleÅmiÅtir. Daha sonraları bu nedenle Romalılar bu bu bölgeye Magna Graecia (Türkçe: Büyük Yunanistan) adını vermiÅlerdir.[47][48][49]
Antik Roma Mà 8. yüzyılda küçük bir tarım köyü olarak kurulmuÅ ancak yüzyıllar geçtikçe büyüyerek bütün Akdeniz'i çevreleyen muazzam bir uygarlık hâlini almıÅtır. Ele geçirdiÄi bölgelerde hâkim olan Yunan kültürüyle Roma kültürü birleÅerek ortak bir uygarlık oluÅturmuÅ; hukuk, devlet yönetimi, sanat ve felsefede bugün çaÄdaÅ Avrupa uygarlıÄının temelini oluÅturan bir zemin yaratmıÅtır. YaklaÅık 12 yüzyıl boyunca varlıÄını sürdürmüŠolan Roma uygarlıÄı bir monarÅiden oligarÅi ve cumhuriyetin bileÅimi bir demokrasiye ve daha sonra da otokratik bir imparatorluÄa dönüÅmüÅtür. Roma Ä°mparatorluÄu zaman içinde düÅüÅe geçmiÅ ve çökmüÅtür. Hispania, Galya ve Ä°talya'yı içine alan batı imparatorluÄu 5. yüzyılda baÄımsız krallıklara bölündü. Batı imparatorluÄunun 476 yılında sona ermesi Roma'nın yıkılıÅı ve Orta ÃaÄın baÅlangıç tarihi kabul edilir.
Orta ÃaÄ deÄiÅtir
Batı Roma Ä°mparatorluÄu'nun çöküÅü'nden sonra, Ä°talya Odoacer krallıÄı'nın egemenliÄi altına girdi ve ardından Ostrogotlar tarafından ele geçirildi.[50] 6. yüzyılda Bizans Ä°mparatoru Justinianus tarafından Ä°talyaânın kısa süreli yeniden fethinden sonra Ä°talya içlerine yeni bir Germen boyu dalgası baÅladı.
Aynı yüzyılın sonlarında baÅka bir Germen kabilesi, Lombardlar'ın iÅgali Bizans varlıÄını Ravenna EksarhlıÄı'nın arka bölgesine indirdi ve sonraki 1,300 yıl boyunca yarımadanın siyasi birliÄinin bitiÅini baÅlattı. Yarımadanın iÅgalleri, barbar krallıklarının düzensiz bir Åekilde birbirini takip etmesine ve "karanlık çaÄlar" olarak adlandırılmasına neden oldu. Lombard krallıÄı daha sonra 8. yüzyılın sonlarında Åarlman tarafından Frank KrallıÄı'na katıldı. Franklar ayrıca orta Ä°talya'da Papalık Devletleri'nin oluÅumuna da yardımcı oldular.
13. yüzyıla kadar, Ä°talyan siyasetine Kutsal Roma Ä°mparatorları ile Papalık arasındaki iliÅkiler hakimdi, Ä°talyan Åehir devletlerinin çoÄu anlık kazanç için ilkinin (Ghibellinolar) veya ikincisinin (Guelfolar) yanında yer aldı.[51]
Yüzyıllar boyunca Bizans orduları, Arapların, Kutsal Roma Cermen Ä°mparatorluÄu'nun ve Papalık Devleti'nin birleÅik bir Ä°talyan KrallıÄı kurmasını engelleyecek güçteydi. Ancak Bizans aynı zamanda Roma Ä°mparatorluÄu'nun eski topraklarını yeniden ele geçirecek güçten de yoksundu. Yine de Orta ÃaÄ boyunca Ä°talya üzerindeki güç dengeleri çeÅitli devlet ya da hanedanlar arasında deÄiÅkenlik gösterdi.
Ä°talya'nın bölgeleri 19. yüzyıla kadar ya baÄımsız yönetimler olarak kaldı ya da komÅu devletlerin yönetimleri altındaydı. Bu otorite boÅluÄu sırasında Ä°talyan Åehirlerinde anarÅik koÅullar hüküm sürüyordu ve Åehirler derebeylik düzenine göre birbirlerinden ayrılmıŠbiçimde yönetiliyordu. Ä°talya bu dönemde ticaret cumhuriyetleriyle ünlenmiÅti. Bu Åehir devletleri oligarÅiye göre yönetilen tüccarların ayrıcalık sahibi olduÄu yönetimlerdi. Venedik, Cenova, Pisa Amalfi ve Ankona bu dönemin deniz ticareti konusunda öne çıkan Åehirleridir.
Ãzellikle Venedik ve Cenova ticarette Avrupa'nın DoÄu'ya açılan kapılarıydı. Venedik, yöreye özgü bir tür camın üretilmesi ile ünlüydü. Floransa, ipek, yün, bankacılık ve mücevheratın önde gelen merkezlerindendi. Denizcilikte ileri bu Åehir devletleri ayrıca DoÄu'ya düzenlenen Haçlı Seferlerinde de baÅı çeken güçlerdi.
Ä°talya, Avrupa'da ticari devrime yol açan büyük ekonomik deÄiÅiklikleri ilk kez hissetti: Venedik Cumhuriyeti, Bizans Ä°mparatorluÄu'nu yenmeyi baÅardı ve Marco Polo'nun Asya'ya yaptıÄı yolculukları finanse etti; ilk üniversiteler Ä°talyan Åehirlerinde kuruldu ve Thomas Aquinas gibi akademisyenler uluslararası üne kavuÅtu; Sicilyalı I. Frederick, Ä°talya'yı geçici olarak Kutsal Roma Ä°mparatorluÄu ve Kudüs KrallıÄı'nı içeren bir saltanatın siyasi-kültürel merkezi yaptı; Kapitalizm ve bankacılık aileleri, Dante ve Giotto'ânun 1300 civarında aktif olduÄu Floransa'da ortaya çıktı.[14]
Kara ölüm olarak da anılan 1348 tarihli veba salgını, Ä°talya nüfusun neredeyse üçte birini yok ederek Ä°talya'nın tarihine damgasını vurdu.[53] Bu salgının yaralarının sarılmasının ardından Ä°talyan Åehirleri gerek ticaret gerekse ekonomi alanında büyüdü. Bu iyileÅme durumu daha sonra gerçekleÅen hümanizm ve Rönesans hareketine ortam hazırladı.
Erken Modern deÄiÅtir
Orta ÃaÄ'ın sonlarında Ä°talya daha da küçük Åehir devletlerine ve bölgelere bölündü: Napoli KrallıÄı Ä°talya'nın güneyinde etkili olan bir güçtü, Floransa Cumhuriyeti ve Papalık Devleti orta Ä°talya'yı yönetmekteydi, Cenova ve Milano kuzey ile batıda söz sahibi olan güçlerdi, Venedik ise doÄu Ä°talya'da etkiliydi. 15. yüzyıl Ä°talya'sı Avrupa'nın en yoÄun nüfuslu bölgelerindendi ve sanatta Rönesans hareketinin de doÄum yeridir. Dante Alighieri (1265-1321), Francesco Petrarch (1304-1374) ve Giovanni Boccaccio (y. 1313-1375)'nun yazıları ve Giotto di Bondone (1267-1337)'nin resimleriyle özellikle de Floransa bu kültür-sanat hareketinin merkezi olarak görülmektedir. Bu dönemde Niccolò de' Niccoli ve Poggio Bracciolini gibi düÅünürler kütüphanelerde Plato, Aristo, Ãklid, Ptolemy, Cicero ve Vitruvius gibi ünlü Antik Yunan filozoflarının yapıtlarını incelemiÅlerdir.
1494 yılında Fransa Kralı VIII. Charles, Ä°spanya'yı ele geçirebilmek amacıyla 16. yüzyıla dek sürecek olan saldırı dizisinin ilk ayaÄını baÅlattı. Bu saldırılar ve rekabet sonunda Ä°spanya Cateau-Cambrésis AntlaÅması'yla galip taraf oldu. Böylece Ä°spanya, Milan DüklüÄü ve Napoli KrallıÄı üzerinde egemen güç durumuna geldi. Daha sonra Ä°talya üzerindeki etkili güç olma durumu, Utrech AntlaÅması'yla Avusturya'ya geçti. Avusturya etkisi altında Ä°talya'nın kuzeyinde güçlü bir ekonomik dinamizm ve entelektüel canlılık oluÅtu. Fransız Devrimi ve Napolyon SavaÅları (1796-1815) Ä°talyanlar arasında eÅitlik, demokrasi, hukuk ve ulus olma bilinci gibi düÅünceler uyandırdı.
BirleÅme deÄiÅtir
19. yüzyılın ilk yıllarında Ä°talya I. Napolyon tarafından iÅgal edilerek Fransız etkisi altına girdi. Viyana Kongresi Ä°talya'nın Fransız iÅgalinden önce yöneten hanedanlara geri verilmesini öngörüyordu. Böylece Papalık Devleti, Sardinya-Piemonte KrallıÄı, Toskana GrandüklüÄü, Modena DüklüÄü ve Lombardiya-Venedik KrallıÄı tekrar kuruldu. Ancak Carbonari adı verilen gizli dernekler Ä°talya'nın birleÅmesi için çalıÅmaya baÅladılar. Giuseppe Mazzini ve Giuseppe Garibaldi birleÅme hareketinin öncüleri arasında yer alıyorlardı. Ayrıca Sardinya kralı II. Vittorio Emanuele de bu birleÅme hareketini destekleyenler arasındaydı.
1848 yılında Lombardiya Avusturya'nın elinde bulunuyordu. Ä°talya'yı birleÅtirmek konusunda Fransa'nın desteÄini almayı baÅaran Ä°talya, 1859'da Fransa ile birlikte Avusturya'yı maÄlup etti ve 11 Kasım 1859'da Avusturya ile Piemont arasında Zürih'te barıŠantlaÅması yapıldı. Buna göre; Avusturya, Lombardiya'yı Piemont'ye verdi. Venedik dâhil olmak üzere diÄer Ä°talyan Devletleri arasında bir konfederasyon oluÅturulması ve konfederasyonun fahri baÅkanının papa, fiilî baÅkanının Piemont olması kabul edildi. Bir süre sonra Kuzey Ä°talya'daki küçük devletler de Piemont'ye katılma kararı aldılar. Böylece bütün Kuzey ve Orta Ä°talya Piemont'ye katılmıŠoldu. 1870'te Roma ve 1886'da Venedik, Ä°talya birliÄine dâhil oldular. Bunların da katılımı sonucu Ä°talyan Millî BirliÄi tamamlanmıŠoldu. Ä°talya KrallıÄı kuruldu.
Liberal dönem deÄiÅtir
Yeni Ä°talya KrallıÄı Büyük güç elde etti. 1848 tarihli Sardinya KrallıÄı Anayasası Albertine TüzüÄü, 1861'de tüm Ä°talya KrallıÄını kapsayacak Åekilde geniÅletildi ve yeni devletin özgürlüklerini saÄladı. Ancak seçim yasaları mülksüz olanlara ve eÄitimsiz sınıflara oy kullanma hakkı vermedi.
Yeni krallık hükûmeti, liberal güçlerin hakim olduÄu parlamenter anayasal monarÅi çerçevesinde kuruldu. Kuzey Ä°talya hızla sanayileÅirken, Güney ve Kuzey'in kırsal bölgeleri az geliÅmiÅ ve aÅırı nüfuslu kaldı. Bu durum milyonlarca insanı yurt dıÅına göç etmeye zorlyarak büyük ve etkili bir diaspora'yı ateÅledi. Ä°talyan Sosyalist Partisi geleneksel liberal ve muhafazakar düzene meydan okuyarak sürekli olarak gücünü artırdı.
19. yüzyılın son yirmi yılından baÅlayarak Ä°talya, DoÄu Afrika'da Eritre ve Somali, Kuzey Afrika'da Trablusgarp ve Sirenayka (daha sonra Libya kolonisinde birleÅti) ve On iki ada'yı yönetimi altına alarak bir sömürge gücü haline geldi.[54] 2 Kasım 1899'dan 7 Eylül 1901'e kadar Ä°talya, Ãin'deki Boxer Ayaklanması sırasında Sekiz Devlet Ä°ttifak kuvvetlerine katıldı. 7 Eylül 1901'de Tientsin'deki imtiyaz ülkeye devredildi ve 7 Haziran 1902'de imtiyaz Ä°talyanların mülkiyetine alındı ve bir konsolos tarafından yönetildi.
1913'te erkeklere genel oy hakkı kabul edildi. Giovanni Giolitti'nin 1892 ve 1921 yılları arasında beÅ kez baÅbakanlık yaptıÄı savaŠöncesi dönem, Ä°talyan toplumunun ekonomik, endüstriyel ve politik-kültürel modernleÅmesiyle nitelendi.
Ä°talya, ulusal birliÄi tamamlamak amacıyla 1915'te I. Dünya SavaÅı'na girdi: bu nedenle askerî eylemleri 1848 devrimleri sırasında Birinci Ä°talyan BaÄımsızlık SavaÅı ile baÅlayan, ikincisinde Ä°talya'nın birleÅmesi'nin sonucunu tanımlayan tarihyazımsal bir perspektifte, Birinci Dünya SavaÅı'na Ä°talyan müdahalesi aynı zamanda Dördüncü Ä°talyan BaÄımsızlık SavaÅı olarak kabul edilir.[55][56][57]
Alman Ä°mparatorluÄu ve Avusturya-Macaristan Ä°mparatorluÄu ile Ãçlü Ä°ttifak'a katılan Ä°talya, 1915'te Batı İç Karniola, eski Avusturya Littoral, Dalmaçya ve yanı sıra Osmanlı Ä°mparatorluÄu'nun bazı bölgeleri de dahil olmak üzere önemli toprak kazanım vaadi'yle Ä°tilaf Devletleri'yle birlikte I. Dünya SavaÅı'na girdi. Ãlke, "Dört Büyük" üst düzey müttefik güçten birisi olarak zafere katkı yaptı. Ä°talyan ordusu Alpler'de uzun bir yıpratma savaÅında sıkıÅıp kalmıÅ, çok az ilerlemeyle aÄır kayıplar vermiÅti bu yüzden baÅlarda Ä°talyan Cephesi'ndeki savaÅ sonuçsuz kaldı. Ancak, ordunun yeniden düzenlenmesi ve '99 Boys'un (Ragazzi del '99, 1899 doÄumlu ve 18 yaÅına giren tüm erkekler) askere alınması, Ä°talya'nın Monte Grappa gibi büyük savaÅlarda ve Piave nehrindeki birçok savaÅta daha etkili zaferler kazanmasına yol açtı. Sonunda Ekim 1918'de Ä°talyanlar, Vittorio Veneto'nun zaferiyle sonuçlanan büyük bir saldırı baÅlattı. Bollettino della Vittoria ve Bollettino della Vittoria Navale tarafından ilan edilen Ä°talyan zaferi,[58][59][60] Ä°talyan Cephesindeki savaÅın sonunu iÅaret ederek, Avusturya-Macaristan Ä°mparatorluÄu'nun daÄılmasını saÄladı ve Birinci Dünya SavaÅı'nın iki haftadan kısa bir süre sonra sona ermesinde esasen etkili oldu. Ä°talyan silahlı kuvvetleri Afrika cephelerinde, Balkan cephelerinde, OrtadoÄu cephelerinde ve ardından Ä°stanbul'un Ä°Ågali'nde yer aldı.
SavaÅ sırasında 650.000'den fazla Ä°talyan askeri ve bir o kadar da sivil öldü[61] ve krallık iflasın eÅiÄine geldi. Saint-Germain AntlaÅması (1919) ve Rapallo AntlaÅması (1920), Trentino-Alto Adige/Südtirol/Südtirol, Julian March, Ä°stirya, Kvarner ve Dalmaçya Åehri Zadar'nın ilhakına izin verdi. Sonraki Roma AntlaÅması (1924), Rijeka Åehrinin Ä°talya'ya ilhakına yol açtı. Ä°talya, Londra AntlaÅması (1915) tarafından vadedilen diÄer bölgeleri almadı. Bu nedenle bu sonuç kötü bir zafer olarak kınandı. ParçalanmıŠzafer retoriÄi Benito Mussolini tarafından benimsendi ve Ä°talyan faÅizminin yükseliÅine yol açarak FaÅist Ä°talya'nın propagandasında kilit nokta oldu. Tarihçiler, parçalanmıŠzaferi faÅistler tarafından Ä°talyan emperyalizmini körüklemek ve I. Dünya SavaÅı sonrasında liberal Ä°talya'nın baÅarılarını karartmak için kullanılan bir "siyasi efsane" olarak görürler. Ä°talya ayrıca Milletler Cemiyeti'nin yürütme konseyinde daimi bir sandalye kazandı.
FaÅist rejim deÄiÅtir
I. Dünya SavaÅı'nın neden olduÄu yıkımdan sonra oluÅan karıÅıklık ortamında, 1917 Ekim Devrimi'nin ateÅlediÄi hareketlilik anarÅi ve kargaÅa ortamı yarattı. Sosyalist bir devrimden kaygı duyan liberal görüÅler Benito Mussolini önderliÄinde Ulusal FaÅist Parti'yi kurdular. Ekim 1922'de faÅistler krala karÅı bir darbe giriÅiminde bulundu. Kral, ordularına darbeci güçlere karÅı koymamaları yönünde buyruk verdi ve Mussolini ile iÅ birliÄi yapma yoluna gitti. Bunu izleyen birkaç yıl içinde Mussolini tüm siyasi partileri kapattı ve birtakım kiÅisel özgürlükleri kısıtlayarak kendi diktatörlük rejimini ilân etti. 1935'te Ä°talya HabeÅistan'ı görece uzun süren bir direniÅ sürecinin ardından iÅgâl edince Milletler Cemiyeti olaya müdâhil oldu. Buna karÅılık FaÅist Ä°talya, Nazi Almanyası ile anlaÅma ve iÅ birliÄi yoluna gitti. Nazi Almanyası ile ilk antlaÅma 1936 yılında yapıldı. Ardından 1938'de Ãelik Paktı geldi. Ä°spanya İç SavaÅı'nda Ä°talya, Franco'yu sonuna kadar destekledi. Avusturya'nın ve Ãekoslovakya'nın Almanya'ya baÄlanması giriÅimlerinde de Hitler'e destek verdi.
Ä°talya, 1940'ta savaÅa katıldı. Kuzey Afrika'da baÅarılı oldular ancak Yunanistan'ın iÅgalinde Ä°talyan birlikleri Yunan direniÅçilere karÅı yenilgiler aldı. Macaristan BaÅbakanı Miklós Kállay 4 Nisan 1943'te Mussolini'yi ziyaret etmiÅ ve ona Mihver Ä°ttifakı üyeleri olan Ä°talya, Finlandiya ve Macaristan'ın Almanya'dan daha baÄımsız bir çizgi belirleyebilmek için iÅbirliÄi yapmalarını önermiÅti.[62] Mussolini bu öneriyi reddetti.[63] Amerikan ve Ä°ngiliz birlikleri 1943'te Sicilya'ya çıktı. Aynı yıl Ä°talya'nın güneyini ele geçirdiler ve Mussolini, baÅbakanlık görevinden alınarak hapsedildi. Alman paraÅütçüler Mussolini'yi kurtardı ve Mussolini Ä°talya'nın kuzeyinde Ä°talyan Sosyal Cumhuriyeti'ni kurdu. 1945'te Ä°talya'nın kuzeyi de kaybedildi ve bunun üzerine Mussolini Ä°talya'dan kaçmaya çalıÅtı ancak komünist partizanlarca yakalanarak kurÅuna dizildi.
Cesedi daha sonra Milano'ya götürüldü ve burada herkesin görmesi ve öldüÄünü teyit etmesi için bir benzin istasyonuna baÅ aÅaÄı asıldı.[64]
DüÅmanlıklar, 29 Nisan 1945'te Ä°talya'daki Alman kuvvetleri teslim olmasıyla sona erdi. ÃatıÅmada yaklaÅık yarım milyon Ä°talyan (siviller dahil) öldü,[65] toplum bölündü ve Ä°talyan ekonomisi neredeyse tamamen yok edildi; 1944'te kiÅi baÅına düÅen gelir, 20. yüzyılın baÅından bu yana en düÅük noktasındaydı.[66] 2. Dünya SavaÅı'nın sonuçları, son yirmi yıldır FaÅist rejimi onaylayan monarÅiye karÅı Ä°talya'yı da kızdırdı. Bu hayal kırıklıkları, Ä°talyan cumhuriyetçi hareketinin yeniden canlanmasına katkıda bulundu.[67]
Cumhuriyet dönemi deÄiÅtir
Ä°talya, Festa della Repubblica olarak kutlanan 2 Haziran 1946'da yapılan 1946 Ä°talya anayasa referandumu[68] günü sonrasında cumhuriyet oldu. Bu, Ä°talyan kadınlarının ulusal düzeyde ilk kez ve bazı Åehirlerde birkaç ay önce yapılan yerel seçimler dikkate alındıÄında genelde ikinci oy kullanmasıydı.[69][70]
III. Vittorio Emanuele'ün oÄlu II. Umberto tahttan çekilmek zorunda kaldı ve sürgüne gönderildi. Cumhuriyet Anayasası 1 Ocak 1948'de onaylandı. 1947 Ä°talya ile BarıŠAntlaÅması uyarınca, Ä°stirya, Kvarner, Julian March'ın çoÄu ve Dalmaçya Åehri Zadar Yugoslavya tarafından ilhak edildi. Bu ilhak, 230.000 ila 350.000 yerel etnik Ä°talyan (Ä°strian Ä°talyanlar ve Dalmaçyalı Ä°talyanlar) ve diÄer etnik Sloven, etnik Hırvat ve etnik Ä°stro-Rumenlerden oluÅan ve Ä°talyan vatandaÅlıÄında kalmayı seçmesine neden olan Istrian-Dalmaçya göçüne neden oldu.[71] Daha sonra, Trieste Serbest Bölgesi iki vilayet arasında bölündü. Ä°talya ayrıca tüm sömürge mülklerini kaybetti ve Ä°talyan Ä°mparatorluÄu'nu sona erdi. 1950'de Ä°talyan Somalisi, 1 Temmuz 1960'a kadar Ä°talyan yönetiminde Somali Ä°talyan Vesayet Bölgesi haline getirildi. Bugün geçerli olan Ä°talya sınırı, Trieste'nin Ä°talya'ya resmen yeniden ilhak edildiÄi 1975'ten beri vardır.
Olası bir komünist iktidarı ele geçirme korkusu, Alcide De Gasperi liderliÄindeki Hıristiyan Demokratların ezici zafer kazandıÄı 18 Nisan 1948'deki ilk genel seçim sonucunda çok önemliydi.[72][73] Sonuçta 1949'da Ä°talya NATO'ya üye oldu.
Marshall Planı 1960'ların sonlarına kadar genellikle "Ekonomik Mucize" denilen sürekli ekonomik büyüme dönemi yaÅayan Ä°talyan ekonomisinin canlanmasına yardım etti. 1950'lerde Ä°talya, 1952'de Avrupa Kömür ve Ãelik TopluluÄu'nun kurulmasının ve ardından 1958'de Avrupa Ekonomik TopluluÄu ve Avrupa Atom Enerjisi TopluluÄu'nun oluÅturulmasının ardından Avrupa Topluluklarının altı kurucu ülkesinden biri oldu. 1993 yılında, bunlardan eski ikisi Avrupa BirliÄi'ne dahil edildi.
1960'ların sonundan 1980'lerin baÅına kadar ülke, özellikle 1973 petrol krizinden sonraki ekonomik kriz, yaygın sosyal çatıÅmalar ve ABD'nin ve Sovyet istihbaratı'nın da dahil olduÄu iddia edilen aÅırılık yanlısı gruplarca gerçekleÅtirilen terörist katliamlarla tanımlanan KurÅun Yılları dönemini yaÅadı.[74][75][76] KurÅun Yılları 1978'de Hristiyan Demokrat lider Aldo Moro'nun öldürülmesi ve 1980'de 85 kiÅinin öldüÄü Bologna tren istasyonu katliamıyla doruÄa çıktı.
1980'lerde, 1945'ten beri ilk kez, iki hükûmete Hristiyan-Demokrat olmayan baÅbakanlar baÅkanlık etti: bunlardan birisi cumhuriyetçi Giovanni Spadolini diÄeride sosyalist Bettino Craxi idi; Ancak Hristiyan Demokratlar ana hükûmet partisi olarak kaldı. Craxi hükûmetinde ekonomi toparlandı ve Ä°talya, 1970'lerde Yedili Grup'a girdikten sonra dünyanın en büyük beÅinci sanayi ülkesi oldu. Ancak harcama politikalarının sonucunda, Craxi döneminde Ä°talyan ulusal borcu fırladı ve kısa süre sonra ülkenin GSYÄ°H'sının %100'ünü geçti.
Ä°talya, 1992 ile 1993 yılları arasında, "Maxi Davası" sırasında verilen birkaç müebbet hapis cezasının ve hükûmetin baÅlattıÄı yeni mafya karÅıtı önlemlerin sonucunda Sicilya mafyasıınca yapılan birkaç terör saldırısıyla karÅı karÅıya kaldı. 1992'de iki büyük dinamit saldırısında yargıçlar Giovanni Falcone (23 Mayıs'ta Capaci bombalamasında) ve Paolo Borsellino (19 Temmuz'da Via D'Amelio bombalamasında) öldürüldü.[77]
Bir yıl sonra (Mayıs-Temmuz 1993), Floransa'daki Via dei Georgofili, Milano'daki Via Palestro ve Laterano'daki Piazza San Giovanni ve Roma'daki Via San Teodoro gibi turistik yerler saldırıya uÄradı, 10 kiÅi öldü 93 kiÅi yaralandı ve Uffizi Galerisi gibi kültürel mirasa ciddi zarar gördü. Katolik Kilisesi Mafyayı açıkça kınadı ve Roma'da iki kilise bombalandı ve Mafya karÅıtı bir rahip vurularak öldürüldü.[78][79][80]
CoÄrafya deÄiÅtir
İtalya Güney Avrupa'da (batı Avrupa'nın bir parçası olarak kabul edilir)[81] 35° ve 47° K ve boylamları 6° ve 19° D arasındadır.
Ä°talya, kuzeyinde Fransa, Ä°sviçre, Avusturya ve Slovenya ile sınır komÅusudur ve kabaca Alp havzası ile sınırlandırılmıŠolup Po Vadisini ve Venedik Ovası'nı çevreler.
İtalya, güneyde ise İtalya Yarımadasının tamamı ile birçok küçük adaya ek olarak iki Akdeniz adası Sicilya ve Sardunya'yı kapsar.
Mikrodevletler olarak anılan San Marino ve Vatikan Åehir'lerinin egemen devletleri tümüyle Ä°talya içindeki özerk devletlerdir ve tek komÅuları Ä°talya'dır.[82][83] Benzer Åekilde Ä°talya'nın da Ä°sviçre içinde kalan Campione d'Italia ise Ä°sviçre'deki bir Ä°talyan özerki'dir.[84]
Campione d'Italia yaklaÅık 1.5 kilometrekare büyüklüÄünde ve 2,500 nüfusludur.
Ãlkenin toplam yüzölçümü 301.230 kilometrekare (116.306 sq mi) olup, bunun 294.020 km2 (113.522 sq mi) kara ve 7.210 km2 (2.784 sq mi) sudur.[85]
Adalar da dahil olmak üzere Ä°talya'nın Adriyatik, Ä°yon ve Tiren denizlerinde 7.600 kilometre (4.722 mil) boyunda kıyı Åeridi vardır.
Ä°talya Fransa ile (488 kilometre (303 mi)*), Avusturya ile (430 km (267 mi)), Slovenya ile (232 km (144 mi)) ve Ä°sviçre ile (740 km (460 mi)) ortak sınırı paylaÅır. San Marino (39 km (24 mi)) ve Vatikan Åehri (32 km (19,9 mi)) her iki özerk yerleÅim bölgesi de geri kalanı oluÅturur.[85]
Ä°talya topraklarının %35'inden fazlası daÄlıktır.[86] Apenin DaÄları yarımadanın omurgasını oluÅturur ve Ä°talya'nın en yüksek noktası Mont Blanc'ın (Monte Bianco) (4,810 m veya 15,78 ft) olduÄu Alpler ülkenin kuzey sınırının çoÄunu oluÅturur. Alpler, Ä°sviçre ile Ä°talya arasındadır. Ä°talya'da dünya çapında bilinen diÄer daÄları arasında Batı Alplerde Matterhorn (Monte Cervino), Monte Rosa, Gran Paradiso ve doÄu yakası boyunca Bernina, Stelvio ve Dolomitler vardır.
Ä°talya'nın en uzun nehri olan Po (652 kilometre veya 405 mil), Fransa ile batı sınırındaki Alplerden baÅlayarak Padan Ovası'nı geçer ve Adriyatik Denizi'ne sularını boÅaltır.
Po Vadisi, 46,000 km2 (17,761 sq mi) ile İtalya'nın en büyük ovasıdır ve ülkedeki toplam ova alanının %70'inden fazlasını temsil eder.[86]
Ä°talya, Güney Avrupa'da anakaradan Akdeniz'e çıkıntı yapan uzun, çizme biçimindeki Ä°talya Yarımadası ile bu yarımada ve Alpler arasındaki topraklardadır. Ä°talya Yarımadası ile Sicilya Adasıânı Messina BoÄazı ayırır.
En büyük beÅ göl, küçülme sırasına göre Åöyle sıralanır:[87] Garda (36.794 km2 veya 14.206 sq mi), Maggiore (21.251 km2 veya 8.205 sq mi, küçük kuzey kısmı Ä°sviçre'dir), Como (1.459 km2 veya 563 sq mi), Trasimeno (12.429 km2 veya 4.799 sq mi) ve Bolsena (11.355 km2 veya 4.384 sq mi).
Ä°talya'da ayrıca pek çok aktif volkan bulunur. Bunlardan Etna Avrupa kıtasındaki en büyük yanardaÄdır. Ä°talya'nın diÄer önemli yanardaÄları Vezüv, Stromboli ve Vulcano'dur.
Sular deÄiÅtir
Akdeniz'deki Ä°talyan Yarımadası'nı üç taraftan dört farklı denizler çevreler: doÄuda Adriyatik Denizi,[88] güneyde Ä°yon Denizi,[89] ve batıda Ligurya Denizi ve Tiren Denizi.[90]
Adalar dahil Ä°talya'nın 8.000 kilometre (5.000 mi) üzerinde kıyı Åeridi vardır.[91] Ä°talyan kıyıları, Amalfi Sahili, Cilento Sahili, Tanrıların Sahili, Kosta Verde, Riviera delle Palme, Riviera del Brenta, Costa Smeralda ve Trabocchi Sahili'ni kapsar. Ä°talyan Rivierası, Ventimiglia yakınlarındaki Fransa sınırından doÄuya doÄru La Spezia Körfezi'nin doÄu ucunu gösteren Capo Corvo'ya kadar uzanan Ligurya kıyı Åeridinin neredeyse tamamını içerir.[92][93]
Apeninler, suları iki zıt tarafa bölerek yarımadanın tüm uzunluÄu boyunca uzanır. Ãte yandan, yaÄıÅların göreceli bolluÄu ve kuzey Ä°talya'da kar alanları ve buzullarla Alp zincirinin varlıÄı nedeniyle nehirler çoktur. Temel su havzası Alpler ve Apeninler sırtını takip eder ve nehirlerin aktıÄı denizlere karÅılık gelen beÅ ana eÄimi sınırlar: Adriyatik, Ä°yonik, Tiren, Ligurya ve Akdeniz kıyıları.[94] Kökenleri dikkate alındıÄında, Ä°talya nehirleri iki ana gruba ayrılabilir: Alp-Po nehirleri ve Apenin-ada nehirleri.[94]
Ä°talya nehirlerinin çoÄu Po, Piave, Adige, Brenta, Tagliamento ve Reno gibi Adriyatik Denizi'ne veya Arno, Tiber ve Volturno gibi Tiren'e dökülür. Bazı sınır belediyelerinden (Lombardiya'daki Livigno, Innichen ve Trentino-Alto Adige/Südtirol'deki Sexten) suları Tuna'nın bir kolu olan Drava havzasından Karadeniz'e akar ve Lombardiya'daki Lago di Lei'den gelen sular Ren havzası aracılıÄıyla Kuzey Denizi'ne akar.[95]
En uzun Ä°talyan nehri Po'dur, ya 652 kilometre (405 mi) ya da 682 kilometre (424 mi) akar (Maira nehri saÄ kıyı kolunun uzunluÄu) ve membaları, Monviso'nun kuzeybatı yüzünün altındaki Val Po'nun baÅındaki düz bir yer olan Pian del Re'deki taÅlı bir yamaçtan sızan bir kaynaktır. Po'nun etrafındaki geniÅ vadiye ülkenin ana sanayi bölgesi Po Ovası (Ä°talyanca: Pianura Padana veya Val Padana) denir; 2002'de burada 16 milyondan fazla insan yaÅıyordu, o zamanlar bu nüfus Ä°talya nüfusunun yaklaÅık â 'siydi.[96] Ä°kinci en uzun Ä°talyan nehri, Resia Gölü yakınlarında doÄan ve Chioggia yakınında bir kuzey-güney rotası yaptıktan sonra Adriyatik Denizi'ne dökülen Adige'dir.[97]
Ãlkenin kuzeyinde, genellikle Ä°talyan Gölleri denilen bir dizi büyük denizaltı buzultaÅ barajlı göl vardır. Ä°talya'da 1000'den fazla göl vardır,[98] en büyüÄü Garda'dır (370 km2 veya 143 sq mi).
DiÄer iyi bilinen denizaltı gölleri, en kuzeydeki kısmı Ä°sviçre'nin bir parçası olan Maggiore Gölü (212,5 km²), Avrupa'daki en derin göller'den biri olan Como (146 km2 veya 56 sq mi), Orta, Lugano, Iseo ve Idro'dür.[99] Ä°talya yarımadasındaki diÄer önemli göller Trasimeno, Bolsena, Bracciano, Vico, Varano ve Gargano'daki Lesina ve Sardunya'daki Omodeo'dır.[100]
Ä°talya kıyıları boyunca, kuzey Adriyatik'te Venedik, Grado Lagünü ve Marano lagünleri ve ve Toskana kıyısındaki Orbetello lagünü dahil olmak üzere lagünler vardır. GeçmiÅte Ä°talya'nın geniÅ düz alanlarını kaplayan bataklıklar ve göletler, son yüzyıllarda büyük ölçüde kurumuÅtur;[98] Emilia-Romagna'daki Comacchio vadileri veya Sardunya'daki Stagno di Cagliari gibi kalan birkaç sulak alan korunan doÄal ortamlardır.[98]
BiyoçeÅitlilik deÄiÅtir
Ä°talya, tüm Avrupa faunasının üçte birinden fazlasını temsil eden 57.000'den fazla türle Avrupa'daki en yüksek faunal biyolojik çeÅitliliÄe sahiptir.[101] Ä°talya'nın çeÅitli jeolojik yapısı, yüksek iklim ve habitat çeÅitliliÄine katkıda bulunur. Ä°talyan yarımadası, Akdeniz'in merkezinde yer alır ve Orta Avrupa ile Kuzey Afrika arasında bir koridor oluÅturur ve 8.000 km kıyı Åeridine sahiptir. Ä°talya ayrıca Balkanlar, Avrasya ve Orta DoÄu'dan türler alıyor. Alpler ve Apeninler, Orta Ä°talya ormanlık alanları ve Güney Ä°talya dahil olmak üzere Ä°talya'nın çeÅitli jeolojik yapısı Garigue ve Maquis çalılıkları da yüksek iklim ve habitat çeÅitliliÄine katkıda bulunur.
Ä°talya faunası 4.777 endemik hayvan türü içerir[102] bunlar arasında Sardunya uzun kulaklı yarasası, Sardunya kızıl geyiÄi, gözlüklü semender, kahverengi maÄara semenderi, Ä°talyan semenderi, Ä°talyan kurbaÄası, Apennine sarı karınlı kurbaÄa, Ä°talyan duvar kertenkelesi, Aeolian duvar kertenkelesi, Sicilya duvar kertenkelesi, Ä°talyan Aesculapian yılanı ve Sicilya gölet kaplumbaÄası gibi türler bulunur. Ä°talya'da 119 memeli türü,[103] 550 kuÅ türü,[104] 69 sürüngen türü,[105] 39 amfibi türü,[106] 623 balık türü[107] ve 37.303 böcek türü olmak üzere 56.213 omurgasız tür vardır.[108]
Ä°talya florasının geleneksel olarak yaklaÅık 5.500 vasküler bitki türünden oluÅtuÄu tahmin edilmektedir.[109] Bununla birlikte, 2005 itibarıyla, Ä°talyan vasküler florasının Veri bankasında 6.759 tür kaydedilmiÅtir.[110] Ä°talya'da 1.371 endemik bitki türü ve alt türü vardır,[111] bunlar arasında Sicilya göknarı, Barbaricina columbine, Deniz kadife çiçeÄi, Lavanta pamuÄu ve Ucriana menekÅesi bulunur. Ä°talya, Avrupa Yaban Hayatının ve DoÄal YaÅam Ortamlarının Korunmasına Ä°liÅkin Berne SözleÅmesi ve Habitatlar Direktifi'ne taraftır. Her ikisi de Ä°talyan fauna ve florasına koruma saÄlar.
Ä°talya, bazıları ülke dıÅındanda bilinen birçok botanik bahçesine ve tarihi bahçeye sahiptir.[112][113] Ä°talyan bahçesi biçimsel olarak simetriye, eksenel geometriye ve doÄaya düzen dayatma ilkesine dayanır. Bahçıvanlık tarihini, özellikle Fransız bahçelerini ve Ä°ngiliz bahçelerini etkiledi.[114] Ä°talyan bahçesi, Roma bahçelerinden ve Ä°talyan Rönesans bahçelerinden etkilenmiÅtir.
Ä°talyan kurdu Ä°talya'nın ulusal hayvanıdır,[115][116] ülkenin ulusal aÄacı ise çilek aÄacıdır.[117] Bu seçimin nedenleri, Apenin DaÄları ve Batı Alpler'de yaÅayan Ä°talyan kurdunun, Roma'nın kuruluÅ efsanesi gibi Latin ve Ä°talyan kültürlerinde belirgin bir Åekilde yer almasıyla ilgilidir.[118]
Ä°klim deÄiÅtir
Ä°talya'da iklim özellikleri son derece çeÅitlidir ve bölgenin coÄrafi özelliÄine göre ülkenin büyük bölümünde egemen olan tipik Akdeniz ikliminden büyük farklılıklar gösterebilir. ÃrneÄin Torino, Milano ve Bologna gibi Åehirlerin bulunduÄu Ä°talya'nın iç kuzey bölgeleri Köppen iklim sınıflandırmasında Cfa kategorisinde yani ılıman dönencealtı iklim bölgesi olarak gösterilir. Ligurya Bölgesi'nin kıyı kesimleri ve Floransa'nın güneyinde kalan bölgeler genel olarak Akdeniz iklimine uysa da yarımadanın kıyı kesimleriyle yüksek rakımlı iç bölgeler ve vadiler arasındaki büyük iklim farklılıkları göze çarpar ve karasal iklim görülür. Ãzellikle kıŠayları boyunca yüksek yerler soÄuk, yaÄıÅlı ve çoÄu zaman da karlı olur. Bunun yanında kıyı kesimlerinde ise serin ve bol yaÄıÅlı kıÅlar ile sıcak ve az yaÄıÅlı yazlar geçirilir.
Siyaset deÄiÅtir
Ä°talya'nın yönetim biçimi çok partili ve parlamenter demokrasi ile iÅleyen cumhuriyettir. Ä°talya'nın politikaları bu baÄlamda oluÅturulur. Yürütme erki, bakanlar kurulunun elindedir ve bu kurula ülkenin baÅbakanı baÅkanlık eder. Yasama organı, ulusal meclis ve bakanlar kurulu tarafından ortaklaÅa yürütülür. Yargı, yasama ve yürütme erklerinden baÄımsızdır. Ä°talya 2 Haziran 1946'dan bu yana demokratik cumhuriyet olarak yönetilmektedir. Bunun öncesinde ülkede bulunan kraliyet sistemi halkoylaması sonucu kaldırılmıÅtır. Ä°talyan Anayasası ise 1 Ocak 1948 tarihinde yürürlüÄe girmiÅtir.
Ä°talyan Cumhuriyeti'nin CumhurbaÅkanı (Ä°talyanca: Presidente della Repubblica) her yedi yılda bir ulusal meclis ve az sayıda bölgesel temsilci tarafından seçilir. Ä°talya'da cumhurbaÅkanları tarafsız bir biçimde ülkenin birlik ve bütünlüÄü simgelemekle yükümlüdürler. Daha önceleri Ä°talya krallarına verilen hakların büyük bölümünü elinde bulundurur. CumhurbaÅkanı, yasama, yürütme ve yargı erklerinin ortasında tüm bunların iÅlerliÄini saÄlamakla görevlidir. Yöneticileri atamak, yargıya baÅkanlık etmek ve ülke ordusunun baÅkomutanı olmak gibi görevleri de yürütmektedir. Seçim ile iÅbaÅına gelmiÅ partiler içinden çıkacak baÅbakanı da cumhurbaÅkanı atar ve baÅbakana kabineyi kurma görevi verir. Kabinenin onaylanması ulusal mecliste yürütülen güven oylamasına baÄlıdır.
Ä°talya'da iki meclisli sistem uygulanmaktadır ve bu meclisler halk tarafından oylama yöntemiyle seçilir. Halk meclisinde 630 sandalye varken senatodaki sandalye sayısı 315'tir. Senatoda bunun yanı sıra az sayıda ömür boyu katılım hakkına sahip olan temsilci de yer alır. Ä°talya'da halk meclisine katılacak temsilcileri seçmek için yapılan oylamalara 18 yaÅını doldurmuÅ olan her Ä°talyan vatandaÅı katılabilir. Ancak senato üyelerini seçerken oy kullanma yaÅı alt sınırı 25 olarak belirlenmiÅtir. Her iki meclis de 5 yıllık süreler için seçilir. Ancak cumhurbaÅkanının bazı olaÄanüstü hâllerde meclisi feshetme hakkı vardır. Bu durumun örnekleri 1972, 1976, 1979, 1983, 1994, 1996 ve 2008 yıllarında yaÅanmıÅtır.
Ä°talyan Parlamentosu'nun kendine özgü (sui generis) özelliklerinden biri de Ä°talya'nın kalıcı olarak yurt dıÅında yaÅayan Ä°talyan vatandaÅlarına da temsil hakkı vermesidir. Günümüzde çoÄunluÄu eski sömürge ülkelerinde olan 2,5 milyon yurt dıÅında yaÅayan Ä°talyan vatandaÅı vardır. 630 ulusal meclis temsilcisi içinde 12, 315 senato temsilcisi içindeyse 6 kiÅi yurt dıÅındaki Ä°talyan vatandaÅları arasından seçilmiÅtir. Bu olay ilk kez Nisan 2006'da yaÅanmıÅtır ve bu milletvekillerine Ä°talya'dan seçilenler ile eÅit haklar verilmektedir. Ä°talyan hukuk sistemi büyük ölçüde Roma hukuku üstüne kuruludur. Ä°talya Anayasa Mahkemesi yasaların anayasaya uygunluÄunu ve anayasanın korunmasını denetler. Ä°talya'da anayasa mahkemesi II. Dünya SavaÅı sonrası ortaya çıkan yeniliklerdendir.
DıŠiliÅkiler deÄiÅtir
Ä°talya, Avrupa Ekonomik TopluluÄu (AET), Åimdiki Avrupa BirliÄi (AB) ve NATO'nun kurucu üyesidir. Ä°talya 1955'te BirleÅmiÅ Milletler'e kabul edildi ve Ekonomik Ä°ÅbirliÄi ve Kalkınma TeÅkilatı (OECD), Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel AnlaÅması /Dünya Ticaret Ãrgütü (GATT/WTO), Avrupa Güvenlik ve Ä°ÅbirliÄi TeÅkilatı (AGÄ°T), Avrupa Konseyi ve Orta Avrupa GiriÅimi (CEI) gibi çok sayıda uluslararası kuruluÅun üyesi ve güçlü bir destekçisidir.
2018'de Avrupa Güvenlik ve Ä°ÅbirliÄi TeÅkilatı, 2017'de G7 ve Temmuz'dan Aralık 2014'e kadar AB Konseyi dönüÅümlü baÅkanlık görevlerini de yürüttü. Ä°talya aynı zamanda BM Güvenlik Konseyi'nin en son 2017'de tekrarlanan daimi olmayan üye'sidir.
Ä°talya, BirleÅmiÅ Milletleri ve uluslararası güvenlik faaliyetlerini onaylayarak çok taraflı uluslararası siyaseti güçlü Åekilde destekler. 2013 yılında Ä°talya, dünyanın 25 ülkesinde 33 BM ve NATO misyonunda görev alan 5,296 askeri yurt dıÅında konuÅlandırdı.[120] Ä°talya Somali, Mozambik ve DoÄu Timor'daki BM barıÅı koruma görevlerine desteklemek için asker gönderdi ve Bosna, Kosova ve Arnavutluk'taki NATO ve BM operasyonlarına destek saÄlıyor. Ä°talya, Åubat 2003'ten itibaren Afganistan'da Sürekli Ãzgürlük Operasyonu'nu (OEF) desteklemek için 2,000'den fazla asker konuÅlandırdı.
Ä°talya, Irak'ı yeniden inÅa etmek ve istikrara kavuÅturmak için uluslararası çabaları destekledi ancak 2006 yılına kadar yaklaÅık 3,200 askerden oluÅan askeri birliÄini geri çekmiÅ yalnızca insani yardım operatörlerini ve diÄer sivil personeli korumuÅtu.
AÄustos 2006'da Ä°talya, BirleÅmiÅ Milletler'in barıÅı koruma görevi UNIFIL için Lübnan'da yaklaÅık 2,450 asker konuÅlandırdı.[121] Ä°talya, Filistin Ulusal Yönetimi'nin en büyük finansörlerinden biridir ve yalnızca 2013'te 60 milyon ⬠katkıda bulunmuÅtur.[122]
Savunma deÄiÅtir
Ä°talyan silahlı kuvvetleri, Ä°talyan Cumhuriyeti CumhurbaÅkanı tarafından baÅkanlık edilen Yüksek Savunma Konseyi'nin komutasındadır. 2008 yılında ordu 186.798 kiÅilik personelden oluÅmaktadır. Bunun yanı sıra 114.778 kiÅilik bir jandarma ekibi de görev yapmaktadır.[123]
Ä°talya'da askerlik görevi 2003 yılından bu yana zorunlu olmaktan çıkarılmıÅtır. 18 yaÅ ve üstü kiÅiler istedikleri takdirde orduya katılabilirler. Ä°talya'nın 2007 yılı askerî harcaması 33,661 milyar dolar olmuÅtur. (ulusal gelirin %1,8'i)[124]
Ordu deÄiÅtir
Ä°talyan ordusu (Ä°talyanca: Esercito Italiano) Ä°talyan Cumhuriyeti'nin savunma birimleri içinde en temel olanıdır. Ãlkede, 2003 yılından bu yana katılımın isteÄe baÄlı olduÄu profesyonel ordu görev yapmaktadır. 2019 yılında Ä°talyan ordusunun asker sayısı 165.500 olarak bildirilmiÅtir. Ä°talya'nın elinde bulundurduÄu önemli savunma araçları içinde Dardo piyade savaÅ aracı, Centuaro tank imha edici, Ariete tanklar; hava savunma araçları içindeyse A-129 taktik taarruz saldırı helikopteri bulunmaktadır. Ä°talyan ordusu pek çok kez BirleÅmiÅ Milletler kararları uyarınca dünyanın çeÅitli yerlerinde görev yapmıÅtır.
Donanma deÄiÅtir
Ä°talya Donanması (Ä°talyanca: Marina Militare) 2008 yılı itibarıyla 65 gemi ve uçak gemisi, muhrip, fırkateyn, denizaltı ve daha küçük boyutlu araÅtırma gemisine sahiptir.[125] Marina Militare olarak anılan donanma son dönemlerde daha yüksek kapasiteli uçak gemileri, muhripler, denizaltılar ve çok amaçlı fırkateynler ile donatmaktadır. (Cavour gibi). Ä°talyan donanması NATO'nun bir üyesi olan Ä°talya adına dünyanın çeÅitli bölgelerinde görevler yürütmüÅtür.
Hava kuvvetleri deÄiÅtir
Ä°talyan Hava Kuvvetleri (Ä°talyanca: Aeronautica Militare) Ä°talyan ordusunun en önemli ve geliÅmiÅ birimlerinden biridir. Ä°talyan havacılık tarihi 1884 yılına kadar uzanmaktadır ve Ä°talya, 1911 yılında Osmanlı Devleti ile Ä°talya arasında yapılan Trablusgarp SavaÅı'nda uçaÄı dünya üzerinde ilk kez savaÅ aleti olarak kullanarak tarihe geçmiÅtir. ÃaÄdaÅ Ä°talyan havacılık kuvvetleri ise 28 Mart 1923 tarihinde kurulmuÅ ve bugün 466 bin personel ve 7.644 hava aracıyla hizmet vermektedir. Ä°talya 29 adet hava üssüne ve kendi ürettiÄi çok sayıda patentli hava savaÅ aracına sahiptir.
Jandarma deÄiÅtir
Ä°talyan jandarma askerlerine Carabinieri adı verilir. Bunlar asker donanımına sahip polis ekipleridir. Ãlkede sivil güvenliÄin saÄlanmasından sorumlulardır. Ä°talyan jandarmasının geçmiÅi Savoy dükü I. Victor Emmanuel'e dayanmaktadır. Mussolini iktidarı dönemi faÅist Ä°talya'da jandarma askerleri her türlü karÅı eylem ve gösteriyi bastırmak için kullanılmıÅtır. Jandarma askerlerinin üniformaları lacivert renkli bir takım, yaka ve manÅetlerde gümüÅî Åeritler ile gümüŠrengi apoletlerden oluÅmaktadır. Bu birimin kullandıÄı araçlar bölgeye göre deÄiÅen gereksinimler doÄrultusunda otomobil, motosiklet, zodyak bot ya da unimoglar olabilir.
Ä°dari bölümler deÄiÅtir
Ä°talya, 20 adet bölgeye ayrılmıÅtır (çoÄul: regioni, tekil regione). Bunların beÅ tanesi, yerel sorunları çözmek için yasalar uygulayabilmelerine izin veren özerk statüye sahiptir; bu bölgeler, aÅaÄıdaki tabloda bir yıldız (*) iÅareti ile etiketlenmiÅ. Ek olarak ülke toplam 96 il (province) ve 8.047 kömün'e (comuni) bölünmüÅtür.
Bölge | BaÅkent | Alan (km2) | Nüfus |
---|---|---|---|
Abruzzo | L'Aquila | 10,763 | 1,331,574 |
Aosta Vadisi* | Aosta | 3,263 | 128,298 |
Basilicata | Potenza | 9,995 | 576,619 |
Calabria | Catanzaro | 15,080 | 1,976,631 |
Campania | Napoli | 13,590 | 5,861,529 |
Emilia-Romagna | Bologna | 22,446 | 4,450,508 |
Friuli-Venezia Giulia* | Trieste | 7,858 | 1,227,122 |
Lazio | Roma | 17,236 | 5,892,425 |
Ligurya | Cenova | 5,422 | 1,583,263 |
Lombardiya | Milano | 23,844 | 10,002,615 |
Marche | Ancona | 9,366 | 1,550,796 |
Molise | Campobasso | 4,438 | 313,348 |
Piemont | Torino | 25,402 | 4,424,467 |
Puglia | Bari | 19,358 | 4,090,105 |
Sardinya * | Cagliari | 24,090 | 1,663,286 |
Sicilya * | Palermo | 25,711 | 5,092,080 |
Toskana | Floransa | 22,993 | 3,752,654 |
Trentino-Alto Adige/Südtirol | Trento | 13,607 | 1,055,934 |
Umbria | Perugia | 8,456 | 894,762 |
Veneto | Venedik | 18,399 | 4,927,596 |
Demografi deÄiÅtir
2008 yılının sonunda, Ä°talya'nın toplam nüfusu 60 milyonu aÅtı.[126] Bu sayılar ıÅıÄında, Ä°talya günümüzde Avrupa BirliÄi içinde Almanya ve Fransa'dan sonra üçüncü, dünya genelindeyse yirmi üçüncü en kalabalık ülkedir. Ä°talya'da kilometrekareye düÅen kiÅi sayısı 199,2'dir ve bu yoÄunluk da Ä°talya'yı Avrupa BirliÄi içinde en yoÄun nüfuslu beÅinci ülke yapar. Ãlkenin en yoÄun nüfuslu bölgesi Kuzey Ä°talya'dır ve ülkenin yüzölçümünün yaklaÅık üçte birini oluÅturan bu bölge, ülkenin toplam nüfusunun ise neredeyse yarısını barındırmaktadır.
II. Dünya SavaÅı'nın sonrasında Ä°talya, uzun süreli bir ekonomik yükseliÅ sürecine girmiÅ ve bu dönemde ülkenin kırsal kesimlerinden büyük kentlere göç patlaması yaÅanmıÅtır. Bunun yanı sıra ülke göç ile nüfus yitiren bir ülke olmaktan çıkmıÅ, göçmen kabul eder hâle gelmiÅtir. Bu ekonomik canlılık ve atılım süreci 1970'lere dek sürmüÅtür.[127] Buna karÅın, son yirmi yılda Ä°talya'nın aldıÄı yoÄun dıŠgöç sayesinde Ä°talya 2000'li yıllarda yeni doÄum oranlarında gözle görülür bir artıŠyaÅamaktadır. Bu artıŠözellikle uzun süredir düÅük oranlarda seyreden kuzey bölgelerinin nüfuslarında görülmektedir.[128]
Kadın baÅına düÅen çocuk sayısı da gerek göçmen annelerin, gerekse Ä°talyan kadınlarının dünya getirdikleri çocuklarla geçen yıllara oranla artıŠgöstermiÅtir. 2005 yılında kadın baÅına düÅen çocuk sayısı 1,32 iken, 2008 yılında bu sayı 1,41'e kadar çıkmıÅtır.[129]
Büyük Åehirler deÄiÅtir
Metropolitan alanlar deÄiÅtir
OECD raporlarına göre Ä°talya'daki metropoller Åunlardır:[130]
Metropolitan bölge | Nüfus |
---|---|
Milano | 7,4Â milyon |
Roma | 3,7Â milyon |
Napoli | 3,1Â milyon |
Torino | 2,2Â milyon |
Göçler deÄiÅtir
2016'da Ä°talya'da yaklaÅık 5,05 milyon yabancı vardı ve[131] toplam nüfusun %8,3'ünü oluÅturuyordu. Rakamlar, Ä°talya'da yabancı uyruklulara (ikinci nesil göçmenler) doÄan yarım milyondan fazla çocuÄu içerir, ancak sonradan Ä°talyan vatandaÅlıÄı alan yabancı uyrukluları hariç tutar;[132] 2016'da yaklaÅık 201.000 kiÅi Ä°talyan vatandaÅı oldu.[133] Resmi rakamlar ayrıca 2008 itibarıyla sayılarının en az 670.000 olduÄu tahmin edilen yasadıÅı göçmenleri hariç tutar.[134]
Avrupa BirliÄi'nin son yıllarda gerçekleÅtirdiÄi geniÅleme giriÅimleri sonucu Ä°talya'ya yapılan en yeni göç dalgası komÅu Avrupa BirliÄi üyesi ülkeler ve DoÄu Avrupa ülkelerinden gelmiÅtir. Ãnceden en yoÄun göçün alındıÄı Kuzey Afrika'nın yerine günümüzde öne çıkan gruplar Asyalı göçmenlerdir. Ä°talya'da en büyük göçmen grup resmî olarak kayıtlı yaklaÅık 800 bin kiÅiyle Rumenlerdir. Rumenler son yıllarda Arnavutları ve Faslıları sayıca geçerek Ä°talya'daki en büyük azınlık durumuna gelmiÅlerdir. Bazı gayriresmî varsayımlar ve savlar, Ä°talya'da yaÅayan Rumenlerin sayısının belirtilen rakamdan iki katı kadar hatta daha fazla olduÄunu öne sürmektedir.[135] 2009 yılı itibarıyla Ä°talya nüfusu içinde yurt dıÅında doÄmuÅ olanların sınıflandırılması Åöyledir: Avrupa (%53,5), Afrika (%22,3), Asya (%15,8), Amerika (%8,1) ve Okyanusya (%0,06). Ä°talya'da yaÅayan göçmenlerin ülke içindeki daÄılımı ise oldukça dengesizdir. Ãlkedeki göçmenlerin %87,3'ü ülkenin ekonomik olarak en geliÅmiÅ yerleri olan kuzey ve orta kesimlerinde yaÅarken, yalnızca %12,8'i yarımadanın güney kesimlerinde yaÅar.
Köken | Nüfus | Yüzdesi* |
---|---|---|
Ä°talyanlar | 56.153.773 | %93,52 |
Rumenler | 796.477 | %1,32 |
MaÄripliler | 606.556 | %1,01 |
Arnavutlar | 441.396 | %0,73 |
Ãinliler | 170.265 | %0,28 |
Ukraynalılar | 153.998 | %0,26 |
Asyalılar (Ãinliler hariç) | 445.795 | %0,74 |
Latin Amerikalılar | 298.860 | %0,50 |
Sahraaltı Afrikalılar | 264.570 | %0,44 |
DiÄer | 713.378 | %1,19 |
* 1 Ocak 2009 için İtalya nüfusundaki yüzdesi |
Ä°talyan diasporası deÄiÅtir
1800'lerin sonunda Ä°talya topraklarında ulusal birliÄin saÄlanmasının ardından Ä°talya'da yurt dıÅına verilen kitlesel göçler baÅladı. 1898 ve 1914 yılları arasında tüm dünya ülkelerinde Ä°talyan diasporası kayde deÄer ölçüde büyüdü. Bu süreçte her yıl yaklaÅık 750 bin Ä°talyan yurt dıÅına göç etti.[136] Ä°talyan toplulukları, önceleri Ä°talya'nın eski Afrika sömürgelerinde büyüme gösterdi. Bu dönemde Eritre'de (Ä°kinci dünya savaÅı baÅladıÄındaki sayıları 100 bin),[137] Somali'de ve Libya'da (150 bin nüfusla toplam ülke nüfusunun %18'ini oluÅturuyorlardı) pek çok sayıda Ä°talyan bulunuyordu. Ancak Libya'da yaÅayan Ä°talyanlar 1970 yılında tümüyle ülkeden uzaklaÅtırıldılar.[138] II. Dünya SavaÅı sonrasında geçen on yıllık dönemde yaklaÅık 350 bin Ä°talyan kökenli kiÅi Yugoslavya'yı terk etti.[139] GeçmiÅte Ä°talyanların göç ettikleri bölgelerde bugün onların soyundan gelen milyonlarca insan bulunmaktadır: Brezilya (25 milyon),[140] Arjantin (20 milyon),[141] Amerika BirleÅik Devletleri (17,8 milyon),[142] Uruguay (1,5 milyon),[143] Kanada (1,4 milyon),[144] Venezuela (900.000)[145] ve Avustralya (800.000).[146]
Tanınan etnik azınlıklar deÄiÅtir
Ä°talya'da pek çok etnik grup hükûmet tarafından resmî olarak tanınmakta ve bu gruplara azınlık hakları çerçevesinde bazı ayrıcalıklar verilmektedir. Bu haklar uyarınca kimi azınlıkların dilleri, yaÅadıkları bölgelerde ikinci bir resmî dil olarak kabul edilebilmektedir.
- Fransızca, Aosta'da resmî dil statüsündedir. Ancak bu bölgede yaygın olarak konuÅulan asıl dil Arpitancadır.
- Ladince, Trentino-Alto Adige/Südtirol ve Güney Tirol'ün kimi yerlerinde resmî dildir.
- Slovence: Slovenlerin yoÄun olarak yaÅadıÄı, Friuli-Venezia Giulia bölgesinin Gorizia ilinde resmî dildir.
- Almanca: Bolzano'da resmî dildir.
Söz konusu bu bölgelerde hazırlanan resmî belge ve tabelalar ve trafik levhaları iki dillidir. Latincenin konuÅulduÄu bölgelerde ise üç dilli olarak da hazırlanabilmektedir. Azınlık okullarının bulunduÄu yerlerde azınlık dillerinde eÄitim görme olanaÄı bulunabilmektedir.
Din deÄiÅtir
HristiyanlıÄın Katolik mezhebi Ä°talya'daki en önemli dinî inançtır. GeçmiÅte Katolik Kilisesi Ä°talya'nın resmî dini olarak kabul görmüÅse de 18 Åubat 1984'te hazırlanıp 25 Nisan 1985'te yürürlüÄe giren[149] bir konkordato (Kilise ile yapılan antlaÅma) ile Ä°talya laik devlet yapılanması geliÅtirmiÅtir.
2006'da yayınlanmıŠbir araÅtırma raporuna göre Ä°talyanların %87,8'i kendini Roma KatoliÄi olarak tanımlamıÅtır ancak[150] bunların içinden yalnızca %36,8'si kiliseye düzenli gittiÄini bildirmiÅtir. 2018'de yapılan bir araÅtırmaya göre ise Ä°talyanların %78'i kendini Roma KatoliÄi olarak tanımlamıÅtır.[151]
Ä°talya'da önemli ölçüde mensubu bulunan diÄer Hristiyanlık mezhepleri Ortodoksluk,[152] Pentakostalizm ve Evangelizm'dir.
Ãlkedeki en eski dinî azınlık grubu ise Yahudilerdir. GeçmiÅte Ä°talya'nın en büyük Hristiyan olmayan azınlıÄı olarak anılan Yahudilerin bugün Ä°talya'daki sayısı ortalama 45.000 kadardır.
Son yıllarda Orta DoÄu ve Kuzey Afrika'dan aldıÄı yoÄun göçler sayesinde ülkede 825 bin kiÅiden oluÅan Müslüman bir azınlık oluÅmuÅtur.[153] Müslümanlar Ä°talya nüfusunun %1'ini oluÅturur ama bunların içinden yalnızca 45.000'ini Ä°talyan vatandaÅıdır.
Ãlkede ayrıca 50 bin kadar budist[154][155], 70 bin kadar Sih[156] ve 70 bin kadar da Hindu yaÅamaktadır.
EÄitim deÄiÅtir
Ä°talya'da eÄitim, altı ila on altı yaÅları arasında ücretsiz ve zorunludur[157] ve beÅ aÅamadan oluÅur: anaokulu (scuola dell'infanzia), ilkokul (scuola primaria), ortaokul (scuola Secondaria di primo grado), lise (scuola Secondaria di Secondo Grado) ve Ãniversite (università ).[158]
Ä°lköÄretim sekiz yıl sürer. ÃÄrencilere Ä°talyanca, Ä°ngilizce, matematik, doÄa bilimleri, tarih, coÄrafya, sosyal bilgiler, beden eÄitimi ile görsel ve müzik sanatları alanlarında temel eÄitim verilmektedir. Orta öÄretim beÅ yıl sürer ve farklı akademik düzeylere odaklanan üç geleneksel okul türünü içerir: lise, öÄrencileri klasik veya bilimsel bir müfredatla üniversite eÄitimine hazırlarken, istituto tecnico ve Istituto professionale, öÄrencileri mesleki eÄitime hazırlar.
2018 yılında Ä°talya orta öÄretimi OECD ortalamasının altında olarak deÄerlendirildi.[159] Ä°talya, okuma ve bilimde OECD ortalamasının altında ve matematikte OECD ortalamasının yakınında puan aldı. Ä°talya'da ortalama performans okuma ve bilimde düÅtü ve matematikte sabit kaldı.[159] Trento ve Bolzano, okumada ulusal ortalamanın üzerinde puan aldı.[159] DiÄer OECD ülkelerindeki okul çocukları ile karÅılaÅtırıldıÄında, Ä°talya'daki çocuklar sınıflardaki devamsızlık ve disiplinsizlik nedeniyle daha fazla miktarda öÄrenmeyi kaçırdılar.[160] Ä°talya ortalamasına yakın performans gösteren okullar ve Güney'deki okullar çok daha kötü sonuçlara sahipti.[161]
Ä°talya'da yüksek öÄretim, devlet üniversiteleri, özel üniversiteler ve Scuola Normale Superiore di Pisa gibi prestijli ve seçkin yüksek lisans okulları arasında bölünmüÅtür. 33 Ä°talyan üniversitesi, 2019'da dünyanın en iyi 500'ü arasında yer aldı ve BirleÅik Krallık ve Almanya'dan sonra Avrupa'nın en büyük üçüncü üniversitesi oldu.[162] 1088'de kurulan Bologna Ãniversitesi, sürekli faaliyette olan en eski üniversitedir ve ayrıca Ä°talya ve Avrupa'nın önde gelen akademik kurumlarından biridir.[163] Bocconi Ãniversitesi, Università Cattolica del Sacro Cuore, LUISS, Torino Politeknik Ãniversitesi, Milano Politeknik Ãniversitesi, Roma Sapienza Ãniversitesi ve Milano Ãniversitesi de dünyanın en iyileri arasında yer almaktadır.[164]
SaÄlık deÄiÅtir
Ãlkede ortalama yaÅam süresi erkeklerde 80, kadınlarda 85 olup, ülkeyi ortalama yaÅam süresi açısından dünyada 5. sıraya yerleÅtirmektedir.[166] DiÄer Batı ülkeleri ile karÅılaÅtırıldıÄında, Akdeniz diyetinin çeÅitli saÄlık yararları olduÄu için Ä°talya'da yetiÅkin obezite oranı nispeten düÅüktür (%10'un altında).[167][168] Her gün sigara içenlerin oranı 2000'deki %24,4'ten 2012'de %22'ye düÅtü, ancak yine de OECD ortalamasının biraz üzerinde.[169] Barlar, restoranlar, gece kulüpleri ve ofisler gibi halka açık yerlerde sigara içmek 2005'ten beri özel olarak havalandırılan odalarla sınırlandırılmıÅtır.[170] 2013'te UNESCO, Ä°talya (promotör), Fas, Ä°spanya, Portekiz, Yunanistan, Kıbrıs ve Hırvatistan'ın Ä°nsanlıÄın Somut Olmayan Kültürel Mirasının Temsili Listesine Akdeniz diyetini ekledi.[171][172]
Ä°talyan devleti 1978'den beri evrensel bir halk saÄlıÄı sistemi yürütmektedir.[173] Bununla birlikte, saÄlık hizmetleri tüm vatandaÅlara ve bölge sakinlerine kamu-özel karma bir sistem tarafından saÄlanmaktadır. Kamu kısmı, SaÄlık BakanlıÄı bünyesinde düzenlenen ve devredilmiÅ bir bölgesel temelde yönetilen Servizio Sanitario Nazionale'dir. SaÄlık harcamaları 2020'de GSYÄ°H'nın %9,7'sini oluÅturuyordu.[174] Ä°talya'nın saÄlık sistemi sürekli olarak dünyanın en iyileri arasında gösteriliyor.[175][176]
Ekonomi deÄiÅtir
Ä°talya, 2023 yılı itibarıyla dünyanın 8. (nominal) veya 13. (SAGP) büyük ekonomisine sahiptir.[3] G7, Avrupa BirliÄi, Euro Bölgesi ve OECD'nin kurucu üyesi olan ülke, dünyanın en sanayileÅmiŠülkelerinden biridir. Dünya ticareti ve ihracatında lider ülkelerdendir. 2023 30. Ä°nsani GeliÅme Endeksi'ne sahip, ileri seviye geliÅmiÅ bir ülkedir.[5] Ãlke, yaratıcı ve yenilikçi iÅletmeleri, büyük ve rekabetçi tarım sektörü (dünyanın en büyük Åarap üretimine sahip) ve etkili, yüksek kaliteli otomobil, makine, gıda, tasarım ve moda endüstrisi ile tanınmaktadır.
Ä°talya dünyanın altıncı en büyük imalat ülkesidir. Ä°talya, 2016 yılında dünyanın 7. en büyük ihracatçısı oldu. En yakın ticari baÄları, toplam ticaretinin yaklaÅık %59'unu gerçekleÅtirdiÄi Avrupa BirliÄi ülkeleriyle. Pazar payına göre en büyük AB ticaret ortakları Almanya (%12,9), Fransa (%11,4) ve Ä°spanya'dır (%7,4).
Geride bırakılan son 10 yıl içinde ülke ekonomisinin yıllık ortalama büyümesi %1,23 olmuÅtur. Bu sayı Avrupa BirliÄi ortalaması için %2,28'dir.[177] Son yıllarda yaÅadıÄı ekonomik durgunluk, siyasi çalkantılar ve reform programlarını uygulamadaki aksaklıklar nedeniyle basın tarafından Avrupa'nın hasta adamı biçiminde anılmaktadır.[178][179] Ancak yapılan son istatistiksel araÅtırmalar ıÅıÄında Ä°talyanların satın alım gücünün Avrupa BirliÄi ortalaması deÄerlerine yakın olduÄu gözlenmektedir.[180]
Ä°talyan otomotiv endüstrisi'nde 144.000 firma bulunmaktadır. 2015 yılı itibarıyla neredeyse 485.000 kiÅi istihdam edilmektedir. Fiat Chrysler Automobiles Åu anda dünyanın yedinci en büyük otomobil üreticisidir. Ãlke, Brand Finance tarafından dünyanın en güçlü markası olarak derecelendirilen Maserati, Lamborghini ve Ferrari gibi lüks süper arabaların bulunduÄu geniÅ bir ürün yelpazesine sahiptir.
Ä°talya, 500 milyondan fazla tüketiciye sahip Avrupa pazarının bir parçasıdır. Ãlkenin ticaret politikaları, Avrupa BirliÄi (AB) üyeleri arasındaki anlaÅmalar ve AB mevzuatı tarafından belirlenir. Ä°talya, 2002 yılında ortak Avrupa para birimi olan Euro'yu kullanıma baÅladı ve aynı zamanda Euro Bölgesi'nin bir üyesidir. Para politikası Avrupa Merkez Bankası tarafından belirlenir.
Ä°talya, ülkenin yapısal sorunlarını Åiddetlendiren 2007-08 Mali krizinden çok etkilendi. 1950'lerden 1970'lerin baÅına kadar yıllık %5-6'lık güçlü bir GSYÄ°H büyümesi gerçekleÅtiren Ä°talya 1980-90'larda giderek artan bir yavaÅlamaya girdi. 2000'lerde ise ekonomi neredeyse durgunlaÅtı. Hükûmetin harcamalarıyla büyümeyi canlandırmaya yönelik siyasi çabalar 2017'de GSYÄ°H'nın %131,8'ini aÅan kamu borcunda ciddi bir artıÅa neden oldu ve borç büyüklüÄünde AB'de Yunanlardan sonra ikinci sırada yer aldılar. Tüm bunlara raÄmen, Ä°talyan kamu borcunun en büyük kısmı ulusal konulara aittir. Ä°talya ile Yunanistan arasında büyük bir fark vardır, Ä°talyan hanehalkı borç seviyesi OECD ortalamasından çok daha düÅüktür.
Ä°talya'da genel olarak ülkenin coÄrafi yapısından kaynaklanan nedenlerden ileri gelen yapısal sorunlar vardır. Hammadde eksikliÄi ve enerji kaynaklarının azlıÄı da öne çıkan baÅka sorunlardır. Ãlkenin coÄrafi yapısı genel olarak daÄlıktır. Bu nedenle yoÄun tarım yapılabilecek topraklar oldukça kısıtlıdır. Enerji sektöründe büyük ölçüde dıÅa baÄımlılık söz konusudur. 2006 yılı verilerine göre ülkede tüketilen toplam enerji miktarının %86'sı dıŠkaynaklardan saÄlanmıÅtır. (katı yakıtların %99,7'si, petrolün %92,5'i, doÄalgazın %91,2'si ve elektriÄin %15'i.)[181][182]
Ä°talya ekonomisi ayrıca altyapı yatırımlarının geliÅmemesi, pazara yönelik reformların uygulanamaması ya da yapılmaması ve araÅtırma konusunda yatırımlar yapılmaması nedeniyle güç yitirmektedir. Dünya Ekonomik Ãzgürlük Endeksi, 2008 yılında yayınladıÄı çalıÅmada ülkenin sırasını dünyada 64. Avrupa'da ise 29. olarak belirlemiÅtir. Böylece Ä°talya, avro alanı içinde en son sıraya yerleÅmiÅtir. Dünya Bankası'na göre Ä°talya iÅ kurma, yatırım yapma ve ticaret konularında oldukça uygun ülkeler arasında gösterilmektedir. Buna karÅın, ülkede bürokrasi alanında, mülkiyet haklarının korunması ve yüksek vergilendirmeler konusunda sorunlar göze çarpmaktadır.[183] Bununla birlikte son yapılan araÅtırmalarda Ä°talya'nın 2006 yılında araÅtırma ve geliÅtirme konularına ayırdıÄı bütçe gayrisafi millî hasılanın %1,14'üyle sınırlı kalmıŠve böylece, %1,84'lük Avrupa BirliÄi ortalamasının ve %3'lük Lizbon Stratejisi hedeflerinin oldukça altında kalınmıÅtır.[184]
Ä°talya ekonomisinin büyüklüÄündeki diÄer ülkelerde karÅılaÅtırıldıÄında Ä°talya'da oldukça az sayıda dünya çapında çokuluslu Åirket vardır. Buna karÅın Ä°talya'daki küçük ve orta ölçekteki Åirket sayısı oldukça fazladır. Bu durum Ä°talya'da üretim sektöründe tek bir ürünün öne çıkmasına neden olmuÅtur. Ä°talya'nın dıÅsatımını yaparak ekonomisini canlı tuttuÄu lüks tüketim malları son dönemlerde Ãin gibi yükselmekte olan ve iÅgücünün ucuz olduÄu ülkelerle rekabet içine girmektedir.[185] Ä°talya'nın dıÅarıya sattıÄı ürünler içinde en önde gelenler motorlu araçlar (Fiat Group, Aprilia, Ducati, Piaggio); kimyasal ve petrokimyasal ürünler (Eni); enerji ve elektrik mühendisliÄi sistemleri (Enel, Edison, Prysmian); elektrikli ev gereçleri (Candy, Indesit); uzay ve savunma teknolojileri (Alenia, Agusta, Finmeccanica); ateÅli silahlar (Baretta); moda ve tekstil ürünleri (Armani, Valentino, Versace, Dolce & Gabbana, Robert Cavalli, Benetton, Prada, Luxottica); gıda ürünleri (Ferrero, Barilla, Martini & Rossi, Campari, Parmalat) ve lüks arabalar ((Ferrari, Maserati, Lamborghini, Pagani, Alfa Romeo, ile yatlardır (Ferretti, Azimut)
Ä°talya'da turizm ise ülkede en hızlı geliÅen ve en çok kâr getiren sektörlerdendir. Her yıl 43,7 milyon turist ülkeyi ziyaret etmekte ve ülkeye 4,7 milyar dolar bırakmaktadır. Ä°talya dünya sıralamasında en çok ziyaret edilen beÅinci ülke, turizmden en çok kazanan dördüncü ülkedir.[186]
Tarım deÄiÅtir
Son ulusal tarım sayımına göre, 2010 yılında 12,7 milyon hektarı kapsayan (%63'ü Güney Ä°talya'da bulunan) 1,6 milyon çiftlik vardı (2000'den beri â%32,4).[187] Büyük çoÄunluÄu (%99âu) aileler tarafından iÅletilen küçük ve ortalama sadece 8 hektar büyüklüÄündedir.[187] Tarımsal kullanımda (ormancılık hariç), tahıl tarlaları %31, zeytin aÄacı bahçeleri %8,2, baÄlar %5,4, narenciye bahçeleri %3,8, Åeker pancarı %1,7 ve bahçecilik %2,4âdür. Kalan kısım öncelikle otlaklara (%25,9) ve yemlik tahıllara (%11,6) ayrılmıÅtır.[187]
Ä°talya, dünyanın en büyük Åarap üreticisi[188] dir ve zeytinyaÄı, meyvelerden (elma, zeytin, üzüm, portakal, limon, armut, kayısı, fındık, Åeftali, kiraz, erik, çilek ve kivi) ve sebzelerden (özellikle enginar ve domates) de en önde gelen üretici ülkelerdendir. En ünlü Ä°talyan Åarapları muhtemelen Toskana Chianti ve Piyemonteli Barolo'dur. DiÄer ünlü Åaraplar Barbaresco, Barbera d'Asti, Brunello di Montalcino, Frascati, Montepulciano d'Abruzzo, Morellino di Scansano ve köpüklü Åarap Franciacorta ve Proseccoâdur.
Ä°talya'nın uzmanlaÅtıÄı kaliteli ürünler özellikle daha önce bahsedilen Åaraplar ve bölgesel peynirler, genellikle kalite güvence etiketleri DOC/DOP altında korunur. Avrupa BirliÄi tarafından atfedilen bu coÄrafi iÅaret sertifikası, düÅük kaliteli seri üretim ersatz ürünleri ile karıÅtırılmayı önlemek içindir.
UlaÅım deÄiÅtir
Kara ulaÅımı deÄiÅtir
2004 yılında Ä°talya'da ulaÅım sektörü, yaklaÅık 119,4 milyon avroluk iÅ hacmine ulaÅtı ve ulaÅım alanında hizmet veren 153.700 Åirkette 935.605 kiÅiye istihdam saÄlandı. Ulusal yol aÄı açısından bakıldıÄında, 2002 yılında Ä°talya'da faal durumda toplam 668.721 kilometre uzunluÄunda karayolu vardı. Bunun 6.487 kilometresi bir özel Åirket olan Atlantia tarafından iÅletilen devlet yollarıydı.
2005 yılında Ä°talya'da 34.667.000 otomobil (Her bin kiÅiye 590 otomobil) ve 4.015.000 yük taÅıtı kayıtlıydı.[189]
Demiryolu ulaÅımı deÄiÅtir
Devlete ait olan ve Rete Ferroviaria Italiana (FSI) tarafından iÅletilen ulusal demiryolu aÄı, 2008 yılında toplam 16.529 km'ye (10.271 mil) ulaÅtı ve bunun 11.727 km'si (7.287 mil) elektriklidir.
Demiryollarında 4.802 lokomotif ve vagon çalıÅmaktadır. Yüksek hızlı trenlerin kamu iÅletmecisi, FSI'nin bir parçası olan Trenitalia'dır.
Ä°talya'daki yüksek hızlı trenler üç kategoriye ayrılır: Frecciarossa (Türkçe: kırmızı ok) trenleri özel yüksek hızlı raylarda maksimum 300 km/s hıza ulaÅır. Frecciargento (Türkçe: gümüŠok) trenleri, hem yüksek hızlı hem de ana hat raylarında maksimum 250 km/s hızla çalıÅır; ve Frecciabianca (Türkçe: beyaz ok) trenleri, yüksek hızlı bölgesel hatlarda maksimum 200 km/s hızla çalıÅır. Ä°talya'nın komÅu ülkelerle Alp daÄları üzerinde 11 demiryolu sınır kapısı vardır.
Fréjus Demiryolu Tüneli, Alpleri aÅarak ülkeyi Fransa ile baÄlayarak demiryolu ulaÅımında önemli bir yer tutmaktadır. Yapımı sürmekte olan Brenner Tüneli ise Avusturya ile Ä°talya'yı demiryolu ile birbirine baÄlayacaktır.
Deniz ulaÅımı deÄiÅtir
Ulusal sınırlar içinde kalan akarsu aÄı genelinde toplam uzunluÄu 1.477 kilometreyi bulan ırmak ve kanallarda ulaÅım ve taÅımacılık yapılabilmektedir. Ãlkede ayrıca 2004 yılı itibarıyla büyük çapta havalimanlarının sayısı 30, büyük limanların sayısı ise 43 idi.
Cenova limanı İtalya'nın en büyük, Akdeniz'in ise ikinci büyük limanıdır.
2005 yılında İtalya'da 389 bin birimlik sivil havacılık filosu ve 581 gemilik ticaret filosu vardı.[191]
Hava ulaÅımı deÄiÅtir
Ä°talya 2011'de yaklaÅık 148 milyon yolcu veya Avrupa toplamının yaklaÅık %10'u ile hava taÅımacılıÄı yolcu sayısına göre Avrupa'da beÅinci sıradaydı.[192]
2022'de İtalya'da Milano'daki Malpensa Uluslararası Havaalanı ve Roma'daki Leonardo da Vinci Uluslararası Havaalanı'nın iki merkezi dahil olmak üzere 45 sivil havaalanı vardı.[193]
Ekim 2021'den bu yana Ä°talya'nın bayrak taÅıyıcı havayolu ITA Airways, iflasının ardından markayı, IATA biletleme kodunu ve eski bayrak taÅıyıcı Alitalia''ya ait birçok varlıÄı devraldı.[194][195]
Ä°talya yüzyıllardır Ä°pek Yolu'nun nihai varıŠnoktası olmuÅtur. Ãzellikle SüveyÅ Kanalı'nın inÅası, 19. yüzyıldan itibaren DoÄu Afrika ve Asya ile deniz ticaretini yoÄunlaÅtırdı. SoÄuk SavaÅ'ın sona ermesi ve artan Avrupa entegrasyonundan bu yana, 20. yüzyılda sıklıkla kesintiye uÄrayan ticari iliÅkiler yeniden yoÄunlaÅmıŠve Akdeniz'in en kuzeyindeki derin su limanı Trieste gibi kuzey Ä°talya limanları Orta Avrupa ve DoÄu Avrupa'ya olan kapsamlı demiryolu baÄlantıları, bir kez daha devlet sübvansiyonlarının ve önemli yabancı yatırımların hedefi haline geldi.[196][197][198][199][200][201]
Enerji deÄiÅtir
Son on yılda Ä°talya, dünyanın en büyük yenilenebilir enerji üreticilerinden biri haline geldi ve Avrupa BirliÄi'nde ikinci, dünyada dokuzuncu sırada yer aldı. Rüzgar enerjisi, hidroelektrik ve jeotermal enerji de ülkedeki önemli elektrik kaynaklarıdır. Ä°talya'da üretilen tüm elektriÄin %27,5'ini yenilenebilir kaynaklar oluÅturuyor; tek baÅına hidroelektrik %12,6'ya ulaÅıyor, ardından %5,7 ile güneÅ, %4,1 ile rüzgar, %3,5 ile biyoenerji ve %1,6 ile jeotermal geliyor.[203] Ulusal talebin geri kalanı fosil yakıtlar (%38,2 doÄal gaz, %13 kömür, %8,4 petrol) ve ithalatla karÅılanmaktadır.[203] Eni79 ülkede faaliyet gösteren, dünyanın yedi " Süper Büyük " petrol Åirketinden biri ve dünyanın en büyük sanayi Åirketlerinden biri olarak kabul ediliyor.[204]
Tek baÅına güneÅ enerjisi üretimi, 2014 yılında ülkedeki toplam elektrik üretiminin yaklaÅık %9'unu oluÅturdu ve bu da Ä°talya'yı dünyada güneÅ enerjisinden en yüksek katkıyı saÄlayan ülke haline getirdi.[205] 2010 yılında tamamlanan Montalto di Castro Fotovoltaik Santrali, 85 MW ile Ä°talya'nın en büyük fotovoltaik elektrik santralidir. Ä°talya'daki diÄer büyük PV tesislerine örnek olarak San Bellino (70,6 MW), Cellino san Marco (42,7 MW) ve Sant' Alberto (34,6 MW) gösterilebilir. Ä°talya, elektrik üretmek için jeotermal enerjiden yararlanan dünyadaki ilk ülkeydi.[206] Ä°talya, 1980'lere kadar dört nükleer reaktör yönetmiÅti. Ancak, Ä°talya'da nükleer enerji 1987 referandumunun ardından (Sovyet Ukrayna'daki 1986 Ãernobil felaketinin ardından) terk edildi, ancak Ä°talya hâlâ yabancı topraklardaki Ä°talya'nın sahip olduÄu reaktörlerden nükleer enerji ithal ediyor.
Turizm deÄiÅtir
Ä°nsanlar yüzyıllardır Ä°talya'yı ziyaret ettiler, ancak yarımadayı turistik nedenlerle ilk ziyaret edenler, 17. yüzyılda baÅlayan ve 18. ve 19. yüzyıllarda geliÅen Büyük Tur sırasında aristokratlardı.[209] Bu, çoÄu Ä°ngiliz olan Avrupalı aristokratların, Ä°talya'nın ana varıŠnoktası olduÄu Avrupa'nın bazı bölgelerini ziyaret ettikleri bir dönemdi.[209] Ä°talya için bu, antik mimariyi, yerel kültürü incelemek ve doÄal güzelliklere hayran olmak içindi.[210]
Ä°talya, 2016'da toplam 52,3 milyon uluslararası geliÅle uluslararası turizmde en çok ziyaret edilen beÅinci ülke idi.[211] Seyahat ve turizmin GSYÄ°H'ya toplam katkısı (yatırımdan, tedarik zincirinden ve teÅvik edilen gelir etkilerinden daha geniÅ etkiler dahil) 2014'te 162,7 milyar Euro'ydu (GSYÄ°H'nın %10,1'i) ve 2014'te doÄrudan 1.082.000 iÅ yarattı (toplam istihdamın %4,8'i).[212]
Ä°talya'da turistlerin ilgisini çeken unsurlar baÅta kültür, mutfak, tarih, moda, mimari, sanat, dini yerler ve rotalar, doÄal güzellikler, gece hayatı, sualtı yerleri ve kaplıcalardır.[213][214][215][216][217][218]
KıŠve yaz turizmi Alpler ve Apeninler'deki birçok yerde mevcuttur,[219] Akdeniz'in kıyı bölgelerinde deniz kenarı turizmi yaygındır.[220] İtalya, Akdeniz'in önde gelen kruvaziyer turizmi destinasyonudur.[221]
Turistik konaklama iÅletmelerinde geçirilen gecelerle ölçülen Ä°talya'nın en çok ziyaret edilen bölgeleri Veneto, Toskana, Lombardiya, Emilia-Romagna ve Lazio'dur.[222] Roma, 2017'de 9,4 milyon ziyaretçi ile Avrupa'nın en çok ziyaret edilen 3. ve dünyanın 12. Åehri olurken, Milano 6,8 milyon turistle dünya çapında 27. Åehirdir.[223]
Venedik ve Floransa da dünyanın ilk 100 turistik yeri arasındadır.
Ä°talya aynı zamanda dünyada en fazla UNESCO Dünya Mirası alanlı ülkedir (58).[224] Ä°talya'nın 58 miras alanından 53'ü kültürel ve 5'i doÄaldır.[225] Ä°talya'da 1 ile 5 yıldız arasında deÄiÅen çeÅitli oteller vardır. ISTAT'a göre 2017 yılında 1.133.452 oda ve 2.239.446 yataklı 32.988 otel vardı.[226] Otel dıÅı tesislere gelince (kamp alanları, turistik köyler, kiralık konaklama yerleri, tarım turizmi vb.), 2017'de sayıları 2.798.352 yatak ile 171.915 idi.
Kültür deÄiÅtir
Ä°talya, 1861 yılında ulusal birliÄini saÄlayana dek tek bir ülke deÄildi. Ä°talya topraklarındaki küçük devlet ve krallıklar birbirleri arasında farklılık gösterebilen kendi kültürlerini geliÅtiriyorlardı. Bu nedenle günümüzde Ä°talyan geleneÄi ya da Ä°talyan kökenli olarak adlandırılan Åeyler bölge ve kökenlerine göre ayrılabilir. Ä°talya'nın Avrupa'nın kültürel ve tarihî mirasına katkısı çok büyüktür. Roma Ä°mparatorluÄu gibi dünyanın köklü devletlerine ev sahipliÄi yapmıŠolması ve HristiyanlıÄın en önemli merkezi Vatikan'ı içinde bulundurması nedeniyle kültürel miras ögeleri bakımından son derece zengindir. Ä°talya, günümüzde UNESCO'nun 44 Dünya Kültür Mirası alanına ev sahipliÄi yaparak birinciliÄi elinde bulundurmaktadır.
Mimarlık deÄiÅtir
Ä°talya, antik Roma döneminde kemerler, kubbeler ve benzeri yapıların inÅası,[227] 14. ve 16. yüzyıllar arasında Rönesans mimari hareketi'nin kurulması, Neoklasik mimari gibi hareketlere ilham veren Palladyanizm yapı tarzının anavatanı ve 17. yüzyılın sonları ile 20. yüzyılın baÅlarında baÅta Ä°ngiltere, Avustralya ve ABD'de olmak üzere tüm dünyada soyluların kır evlerinin etkileyici tasarımları gibi önemli mimari baÅarılarıyla bilinir.
Tarih öncesi mimarinin yanı sıra, Ä°talya'da bir dizi tasarımı gerçekten baÅlatan ilk insanlar klasik Roma'ya ilerleyen,[228] ardından Rönesans sırasında klasik Roma döneminin canlanmasına ve Barok çaÄa evrilen Yunanlar ve Etrüsklerdi.
Erken Orta ÃaÄ'a hakim kilise mimarisi tarzı olan Bazilikanın Hristiyan kavramı Roma'da icat edildi. Bazilikalar Hemen hemen antik Roma tarzında inÅa edilmiÅ, genellikle mozaikler ve süslemeler açısından zengin, uzun ve dikdörtgen binalar olarak biliniyorlardı. Ä°lk Hristiyanların sanatı ve mimarisi de büyük ölçüde pagan Romalılarınkinden esinlenmiÅtir; heykeller, mozaikler ve resimler tüm kiliselerini süsledi.[229] Orta ÃaÄ Romanesk tarzındaki ilk önemli binalar, 800'lü yıllarda Ä°talya'da inÅa edilen kiliselerdi. Bizans mimarisi de Ä°talya'da yayılmıÅtı. Bizanslılar, Roma'nın mimari ve sanat ilkelerini canlı tuttular ve bu döneme ait en ünlü yapı Venedik'teki San Marco Bazilikası'dır.
MS 800'den MS 1,100'e kadar giden Romanesk hareket, Piazza dei Miracoli'deki EÄik Pisa Kulesi ve Milano'da inÅa edilen Sant'Ambrogio Bazilikası gibi birkaç baÅyapıtla Ä°talyan mimarisinin en verimli ve yaratıcı dönemlerinden biridir. Roma kemerleri, vitray pencereleri ve genellikle revaklarda bulunan kavisli sütunları kullanmasıyla biliniyordu. Ä°talyan Romanesk mimarisinin ana yeniliÄi, Batı mimari tarihinde daha önce hiç görülmemiÅ olan tonozdu.[230]
Ä°talyan mimarisinin çiçeklenmesi Rönesans sırasında gerçekleÅti. Filippo Brunelleschi, antik çaÄlardan beri gerçekleÅtirilemeyen bir mühendislik baÅarısı olan Floransa Katedrali için yaptıÄı kubbe ile mimari tasarıma katkıda yaptı.[231] Ä°talyan Rönesans mimarisinin popüler baÅarısı, orijinal olarak Donato Bramante tarafından 16. yüzyılın baÅlarında tasarlanan Aziz Petrus Bazilikası idi. Ayrıca Andrea Palladio, 16. yüzyılın ortalarında ve sonlarında tasarladıÄı villa ve saraylarla Batı Avrupa'daki mimarları etkilemiÅ; Palladio tarafından tasarlanan yirmi üç binasıyla Vicenza Åehri ve yirmi dört Veneto'daki Palladyan Villaları, UNESCO tarafından Vicenza Åehri ve Veneto'daki Palladyan Villaları adlı Dünya Mirası Alanı parçası olarak listelenmiÅtir.[232]
Barok dönem 17. yüzyılda özellikle kiliseleriyle tanınan birkaç seçkin Ä°talyan mimar çıkardı. Geç Barok ve Rokoko mimarisinin en özgün eseri, 18. yüzyıla tarihlenen Palazzina di caccia di Stupinigi'dir.[233] Luigi Vanvitelli 1752'de Kraliyet Caserta Sarayı inÅaatına baÅladı. Bu büyük komplekste görkemli Barok tarz iç mekanlar ve bahçeler daha sade bina kaplamasına karÅı çıkar.[234]
18. yüzyılın sonlarında ve 19. yüzyılın baÅlarında Ä°talya, Neoklasik mimari hareketten etkilendi. Villalar, saraylar, bahçeler, iç mekanlar ve sanat, Roma ve Yunan konularına dayandırılmaya baÅlandı.[235]
FaÅist dönemde, Gio Ponti ve Giovanni Muzio gibi Åahsiyetlerle, imparatorluk Roma'sının yeniden keÅfine dayanan "Novecento hareketi" geliÅti. Ä°talya'daki birçok Åehrin kentsel dönüÅümlerinden sorumlu olan ve Roma'daki tartıÅmalı Via della Conciliazione için hatırlanan Marcello Piacentini, basitleÅtirilmiÅ Neoklasizm biçimi tasarladı.[236]
Görsel sanatlar deÄiÅtir
Ä°talyan görsel sanatlarının tarihi, Batı resim tarihi için önemlidir. Roma sanatı Yunanistan'dan etkilenmiÅtir ve kısmen eski Yunan resminin soyundan geldiÄi kabul edilebilir. Roma resminin kendine has özellikleri vardır. Hayatta kalan tek Roma resimleri, çoÄu Güney Ä°talya'daki Campania'daki villalardan gelen duvar resimleridir. Bu tür resimler dört ana "stil" veya dönem[237] halinde gruplandırılabilir ve trompe-l'Åil, sahte perspektif ve saf manzaranın ilk örneklerini içerebilir.[238]
Romanesk döneminde, Bizans ikonalarının yoÄun etkisi altında pano boyama daha yaygın hale gelir. 13. yüzyılın ortalarına doÄru Orta ÃaÄ sanatı ve Gotik resim, Ä°talya'da Cimabue ve ardından onun öÄrencisi Giotto di Bondone ile hacim ve perspektif tasvirine olan ilginin baÅlamasıyla daha gerçekçi hale geldi. Giotto'dan itibaren resimde kompozisyonun iÅlenmesi çok daha özgür ve yenilikçi hale geldi.
Birçok kiÅi tarafından resmin altın çaÄı olduÄu söylenen Ä°talyan Rönesansı, kabaca 14. yüzyıldan 17. yüzyılın ortalarına kadar uzanan ve modern Ä°talya sınırlarının dıÅında da önemli bir etkisi vardır. Ä°talya'da Paolo Uccello, Fra Angelico, Masaccio, Piero della Francesca, Andrea Mantegna, Filippo Lippi, Giorgione, Tintoretto, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michelangelo Buonarroti, Raphael, Giovanni Bellini ve Titian gibi sanatçılar perspektif kullanımı, insan anatomisi ve orantı çalıÅması ve rafine çizim ve boyama tekniklerinin geliÅtirilmesi yoluyla resim yapmayı daha yüksek bir düzeye çıkardı. Michelangelo, 1500'den 1520'ye kadar bir heykeltıraÅ olarak aktifti; eserleri arasında Davut, Pietà , Musa vardır. DiÄer Rönesans heykeltıraÅları arasında Lorenzo Ghiberti, Luca della Robbia, Donatello, Filippo Brunelleschi ve Andrea del Verrocchio sayılabilir.
15. ve 16. yüzyıllarda Yüksek Rönesans, Maniyerizm olarak bilinen stilize bir sanatın doÄmasına neden oldu. 16. yüzyılın ÅafaÄında sanatı niteleyen dengeli kompozisyonlar ve perspektife rasyonel yaklaÅım yerine, Maniyeristler istikrarsızlıÄı, yapaylıÄı ve Åüpheyi aradılar. Piero della Francesca ve Raphael'in sakin Bakirelerinin bozulmamıŠyüzleri ve jestleri, Pontormo'nun sıkıntılı ifadeleri ve El Greco'nun duygusal yoÄunluÄu ile yer deÄiÅtirdi.
17. yüzyılda, İtalyan Borok'un en büyük ressamları arasında Caravaggio, Annibale Carracci, Artemisia Gentileschi, Mattia Preti, Carlo Saraceni ve Bartolomeo Manfredi vardır.
Daha sonra 18. yüzyılda İtalyan Rokoko, esasen Fransız Rokoko'dan ilham aldı çünkü Fransa, Giovanni Battista Tiepolo ve Canaletto gibi sanatçılarla birlikte bu tarzın kurucu ulusuydu. İtalyan Neoklasik heykeli, Antonio Canova'nın çıplakları ile hareketin idealist yönüne odaklandı.
19. yüzyılda, baÅlıca Ä°talyan Romantik ressamları Francesco Hayez, Giuseppe Bezzuoli ve Francesco Podesti idi. Ä°zlenimcilik, Giovanni Fattori ve Giovanni Boldini tarafından yönetilen Macchiaioli tarafından Fransa'dan Ä°talya'ya getirildi; Realizm, Gioacchino Toma ve Giuseppe Pellizza da Volpedo tarafından getirildi.
20. yüzyılda, Fütürizm ile, özellikle Umberto Boccioni ve Giacomo Balla'nın çalıÅmaları aracılıÄıyla, Ä°talya resim ve heykelde sanatsal evrim için yeni ufuklar açan bir ülke oldu. Fütürizmin ardından, Sürrealistler ve Bruno Caruso ve Renato Guttuso gibi sonraki nesiller üzerinde güçlü bir etki bırakan Giorgio de Chirico'nun metafizik resimleri geldi.
Ä°talya'da resim sanatı tarihin hemen her döneminde geliÅim göstermiÅtir.Tiziano Vecellio ve Caravaggio Ä°talyan resminin en seçkin erken örneklerini vermiÅlerdir. Ä°talyan ressamların iÅlerinde çoÄunlukla dinî figürler öne çıkmıÅtır. Bunda ülkenin Vatikan ile olan yoÄun iliÅkisi etkili olmuÅtur. Ä°talya'da resim sanatında verilen yapıtlar çoÄu zaman Avrupa'nın en önde gelen sanat eserleri olmuÅtur. Bu dönemlerden sonra Ä°talya dıŠgüçler tarafından sürekli baskılarla maruz kalmıŠve bu da ülkede ilginin sanattan, daha çok politik sorunlara kaymasına neden olmuÅtur. Tüm bunlar sonucunda Ä°talya Avrupa'da sanat alanında elde ettiÄi otoriteyi yitirmiÅtir.
Edebiyat deÄiÅtir
Ä°talyan dilinin temelleri, 1300'lü yıllarda Floransalı Åair Dante Alighieri tarafından atılmıÅtır. Ä°talyan yazınının en erken ve önemli temsilcileri arasında sayılan Dante'nin Ä°lahî Komedya adlı yapıtı Orta ÃaÄlarda Avrupa'da üretilen en önemli yazınsal eserlerden biridir. Bunu dıÅında Giovanni Boccaccio, Giacomo Leopardi, Alessandro Manzoni, Torquato Tasso, Ludovico Ariosto ve Francesco Petrarca gibi ünlü Ä°talyan edebiyatçıları yüzyıllar boyu Avrupa yazınına katkıda bulunmuÅlardır. Felsefe alanında öne çıkan düÅünürler arasında Giordano Bruno, Marsilio Ficino, Niccolò Machiavelli ve Giambattista Vico sayılabilir.
19. yüzyılın sonlarında, Verismo adlı gerçekçi edebiyat akımı Ä°talyan edebiyatında önemli rol oynadı. Bu akımın önde gelen savunucuları Giovanni Verga ve Luigi Capuana idi. Aynı dönemde, aksiyon-macera korsanlarının (ing: swashbucklers) yazarı ve bilimkurgu öncüsü Emilio Salgari Sandokan serisini yayınladı.[241] 1883'te Ä°talyan yazar Carlo Collodiânin yazdıÄı en ünlü çocuk klasiÄi ve dünyanın en çok çevrilen, dini olmayan kitaplarından Pinokyo'nun Maceraları adlı romanını da yayımladı.[239] Fütürizm adı verilen hareket, 20. yüzyılın baÅlarında Ä°talyan edebiyatını etkiledi. Filippo Tommaso Marinetti, makine çaÄının hızını, dinamizmini ve Åiddetini yücelten dil ve mecazların kullanılması çaÄrısında bulunan Fütürizm Manifestosu'nu yazdı.[242]
ÃaÄdaÅ Ä°talyan yazınını temsilcileri arasında ise pek çok Nobel ödüllü yazar bulunur. Nobel ödülü almıŠİtalyan edebiyatçılar Åunlardır: ulusalcı Åair Giosuè Carducci (1906)'da, realist yazar Grazia Deledda (1926)'da, çaÄdaÅ tiyatro yazarı Luigi Pirandello (1936)'da, Åair Salvatore Quasimodo (1959)'da, Eugenio Montale (1975'te), satirist tiyatro yazarı Dario Fo (1997'de).
Ä°talyan tiyatroları sanatı incelenecek olursa, kökenleri Yunan tiyatrosu etkisinde kalmıŠRoma tiyatrosuna kadar indirilebilir. Roma dönemi drama yazarları genelde Yunanca oyunları çevirmiÅlerdir. 16. yüzyılda ve 18. yüzyıla kadar Commedia dell'arte akımı doÄaçlama tiyatronun bir dalı olarak kalmıÅtır ve bugün bile Ä°talya sahnelerinde görülebilmektedir. Ä°talya'da yaygın olan bir baÅka tiyatro geleneÄi de canovaccio adı verilen gezici tiyatro truplarıdır. Bu truplardaki sanatçılar gittikleri yerlerde açık hava sahneleri kurarlar ve kabataslak bir senaryo çerçevesinde hokkabazlık ve akrobasi ile karıÅık eÄlence Åovları düzenleyerek tiyatro yaparlar.
Felsefe deÄiÅtir
Ä°talyan felsefesi ve edebiyatının, Yunanlar ve Romalılardan baÅlayarak Batı felsefesi, Rönesans hümanizmi, Aydınlanma ÃaÄı ve modern felsefe üzerinde etkisi olmuÅtur.[243] Felsefe Ä°talya'ya Crotone'deki Ä°talyan felsefe okulunun kurucusu Pisagor tarafından tanıtıldı.[244] Yunan döneminin Ä°talyan filozofları arasında Ksenofanes, Parmenides, Zeno, Empedokles ve Gorgias yer alır. Romalı filozoflar arasında Cicero, Lucretius, Genç Seneca, Musonius Rufus, Plütark, Epiktetos, Marcus Aurelius, Augustinus ve Boethius bulunmaktadır.[243]
Ä°talyan OrtaçaÄ felsefesi esas olarak Hıristiyandı ve doÄal teolojinin en önde gelen klasik savunucusu ve Aristoteles felsefesini HıristiyanlıÄa yeniden sokan Thomizm'in babası Thomas Aquinas gibi filozofları ve teologları içeriyordu.[249] Ãnemli Rönesans filozofları arasında Batı dünyasının önemli bilimsel figürlerinden biri olan Giordano Bruno, Dönemin en etkili hümanist filozoflarından Marsilio Ficino ve modern siyaset biliminin kurucularından biri olan Niccolò Machiavelli yer alır.
Machiavelli'nin en ünlü eseri Prensdir; siyasi düÅünceye katkısı siyasi idealizm ile siyasi gerçekçilik arasındaki temel kopuÅtur.[250]
Ä°talya aynı zamanda Rönesans'ın bir sonucu olan Aydınlanma hareketinden de etkilendi.[251] Padua, Bologna ve Napoli gibi üniversite Åehirleri, Giambattista Vico gibi filozofların bulunduÄu bilim merkezleri olarak kaldı.[252] Cesare Beccaria önemli bir Aydınlanma figürüydü ve hem klasik suç teorisi hem de modern penoloji'nin babalarından biriydi.[247] Beccaria, iÅkence ve ölüm cezasına yönelik ilk belirgin kınamalardan biri olan ve dolayısıyla ölüm cezası karÅıtı felsefede dönüm noktası niteliÄindeki bir çalıÅma olan Suçlar ve Cezalar Ãzerine (1764) adlı eseriyle tanınır.[251]
Bilim deÄiÅtir
Yüzyıllar boyunca, Ä°talya'dan pek çok bilim insanı yetiÅti. Bu bilim insanlarının çeÅitli alanlarda insanlıÄa kazandırdıkları buluÅlar ile kendilerinin ve ülkelerinin adını duyurdular. Bunlar içinde en bilinen isimlerden biri de Leonardo da Vinci'dir. Da Vinci, biyolojiden teknolojiye pek çok alanda çaÄdaÅ bilime rehberlik eden buluÅlara imza attı. Aynı Åekilde Galileo Galilei fizik, matematik ve astronomi alanlarında çalıÅan ve pek çok buluÅa imza atan bir baÅka Ä°talyan bilim insanıdır. Galilei teleskobun geliÅtirilmesine önemli katkılarda bulunmuÅ ve bir bölümünü kendi gerçekleÅtirdiÄi sayısız astronomik buluÅa olanak saÄlamıÅtır. Nobel ödülü de kazanan fizikçi Enrico Fermi dünyanın ilk nükleer reaktörünü oluÅturan gruba önderlik etmiÅ, kuantum teorisinin oluÅturulmasına verdiÄi destek ve fizik alanındaki diÄer önemli çalıÅmalarıyla adını duyurmuÅtur.
Ä°talya'da bilim alanında önemli katkılar veren araÅtırmacılar arasında GüneÅ Sistemi ile ilgili pek çok buluÅa imza atan gök bilimci Giovanni Domenico Cassini, pili bulan fizikçi Alessandro Volta, matematikçiler Lagrange, Fibonacci ve Gerolamo Cardano, mikroskobik anatominin kurucusu doktor Marcello Malpighi, hücre teorileri, hayvan üremesi ve insan bedeninin iÅlevleri konusunda yeni bilgiler ortaya çıkarak biyoloji araÅtırmacısı Lazzaro Spallanzani, kendiyle aynı adla anılan golgi aygıtını bularak Nobel ödülü kazanan bir diÄer Ä°talyan bilim insanı Camillo Golgi ve radyoyu icat ederek, yine Nobel kazanan bir baÅka Ä°talyan olan Guglielmo Marconi sayılabilir.
Müzik deÄiÅtir
Ä°talyan folk müziÄinden Avrupa klasik müziÄine kadar, müzik her zaman Ä°talya kültüründe önemli bir rol oynamıÅtır. Opera'ya hayat veren Ä°talya, klasik müziÄin temellerinin atıldıÄı yerdir. Piyano ve violin gibi klasik müzikle ilgili çalgılarında ortaya çıkıŠyeri Ä°talya'dır.
Senfoni, konçerto ve sonata da köklerini Ä°talya'da 16. ve 17. yüzyıllarda geliÅen akımlardan alan müzik türleridir.
İtalya'nın en önde gelen bestecileri arasında, Rönesans dönemi bestecisi Giovanni Pierluigi da Palestrina ve Claudio Monteverdi, Barok besteciler Alessandro Scarlatti, Arcangelo Corelli ve Antonio Vivaldi, klasik dönem besteciler Niccolò Paganini ve Gioachino Rossini ile romantik besteciler Giuseppe Verdi ve Giacomo Puccini sayılabilir.
ÃaÄdaÅ Ä°talyan besteciler Luciano Berio ve Luigi Nono elektronik müzik konusunda önemli eserler vermiÅlerdir. Ãlkede çok sayıda iÅler hâlde opera evinin bulunmasından dolayı ülkede klasik müziÄin hâlâ tutunmakta olduÄu görülmektedir.
Milano'daki La Scala ve Napoli'deki San Carlo operaevleri ve Maurizio Pollini ile Luciano Pavarotti dünyaca ünlü tenörler Ä°talya'nın klasik müzik alanındaki baÅarı ve egemenliÄinin birer göstergesidir.
1920'lerin baÅında ortaya çıkan caz, Ä°talya'da özellikle güçlü bir yer edindi ve FaÅist rejimin yabancı düÅmanı kültürel politikalarına raÄmen popülerliÄini korudu.
Bugün Ä°talya'daki caz müziÄinin en önemli merkezleri Milano, Roma ve Sicilya'dır. Daha sonra Ä°talya, Premiata Forneria Marconi (PFM), Banco del Mutuo Soccorso, Le Orme, Goblin ve Pooh gibi gruplarla 1970'lerin progresif rock ve pop hareketinin ön saflarında yer aldı.[256]
Aynı dönemde Ä°talya sineması'nda çeÅitlilik görüldü ve Cinecittà filmleri Ennio Morricone, Armando Trovaioli, Piero Piccioni ve Piero Umiliani gibi bestecilerin karmaÅık müziklerini içerdi.
1980'lerin baÅında, Ä°talyan hip hop sahnesinden çıkan ilk yıldız Åarkıcı Jovanotti idi.[257] Ä°talyan metal grupları arasında Rhapsody of Fire, Lacuna Coil, Elvenking, Forgotten Tomb ve Fleshgod Apocalypse yer alır.
Ä°talya, fütüristik sesi ve önde gelen sentezleyici ve davul makine'leri kullanımıyla tanınan Italo disko ile, en eski elektronik dans türlerinden biri ve Euro disko dıÅında (daha sonra Eurodans ve Nu-disko gibi çeÅitli türleri etkilemeye devam etti) Avrupa disko biçimleri olarak disko ve elektronik müziÄin geliÅimine katkıda bulundu.[259]
1990'ların ikinci yarısında Eurodans'ın Italo dansı denilen bir alt türü ortaya çıktı. Italo disko ve Italo evinden etkilenen Italo dansı, genellikle sentezleyici riffleri, melodik sesi ve ses kodlayıcıların kullanımını içeriyordu. Ãnemli Ä°talyan DJ'ler ve remiksçiler arasında Gabry Ponte (Eiffel 65 grubunun üyesi), Benny Benassi, Gigi D'Agostino ve Tacabro üçlüsü bulunmaktadır. MüziÄiyle üç Akademi Ãdülü ve dört Altın Küre kazanan Giorgio Moroder gibi yapımcılar elektronik dans müziÄi'nin geliÅmesinde etkili oldular.[258] Bugün, Ä°talyan pop müziÄi her yıl Eurovision Åarkı YarıÅması'na ilham kaynaÄı olan Sanremo Müzik Festivali ve Spoleto'daki Ä°ki Dünya Festivali ile temsil edilmektedir.[260]
Pop müzik sanatçısı Mina, Andrea Bocelli, Laura Pausini, Eros Ramazzotti, Mango, Sfera Ebbasta, Fabio Rovazzi ve Fedez İtalya'nın son dönemlerde uluslararası düzeyde sükse yapmıŠsanatçılarıdır.
Gigliola Cinquetti, Toto Cutugno ve MÃ¥neskin, sırasıyla 1964, 1990'da ve 2021 Eurovision Åarkı YarıÅma'larını kazandılar.
Sinema deÄiÅtir
Ä°talyan sinema tarihi, Lumière KardeÅlerin hareketli resimler ile sinema tekniÄini bulmasının kısa süre sonra baÅladı. Ä°lk Ä°talyan filmi, dönemin papası XIII. Leo'nun kameraya karÅı kutsama yapan görüntüsünden oluÅan birkaç saniyelik, oldukça kısa bir kayıttı. Gerçek anlamda Ä°talyan sinema endüstrisi 1903 ve 1908 yılları arasında kurulan Società Italiana Cines, Ambrosio Film ve Itala Film adlarında üç film Åirketiyle doÄdu. Daha sonra Milano ve Napoli'de de film Åirketler boy göstermeye baÅladı. Kısa süre içinde bu Åirketler büyüyerek nitelikli iÅler çıkartmaya baÅladılar ve Ä°talyan filmleri dıÅarıya da gönderilmeye baÅlandı. Ä°talya'da sinema Benito Mussolini iktidarı döneminde bir tür siyasi propaganda aracı olarak da kullanıldı.
Ä°kinci Dünya SavaÅı'ndan sonra Ä°talyan filmlerinin yıldızı parladı ve 1980'lerde televizyonun yaygınlaÅmaya baÅlamasıyla Ä°talyan sineması bir gerileme sürecine girdi. Dünyaca tanınmıŠİtalyan film yönetmenleri arasında Vittorio De Sica, Federico Fellini, Sergio Leone, Pier Paolo Pasolini, Michelangelo Antonioni ve Dario Argento sayılabilir. Tatlı Hayat, Ä°yi, Kötü ve Ãirkin, Bisiklet Hırsızları gibi eski dönem Ä°talyan filmleri dünya sinemasında yer etmiÅ yapımlardır. Daha yakın geçmiÅte çekilen ve uluslararası düzeyde sükse yapan Ä°talyan filmleri arasında Roberto Benigni tarafından yönetilen Hayat Güzeldir ve Massimo Troisi'nin baÅrolünde oynadıÄı Postacı vardır.
Spor deÄiÅtir
Ä°talya'da yapılan popüler sporlar futbol, basketbol, voleybol, sutopu, eskrim, ragbi, bisiklet ve motor yarıÅları ile buz hokeyidir. (ÃoÄunlukla Milano, Trentino-Alto Adige/Südtirol ve Veneto bölgelerinde yapılır)
Ä°talyaânın bireysel sporlarda da uzun ve baÅarılı bir geleneÄi vardır. Bisiklet yarıÅları ülkede tanınmıŠbir spordur.[262] Ä°talyanlar, Belçika hariç UCI Dünya Åampiyonasında diÄer tüm ülkelerden daha fazla madalya kazandı. Giro d'Italia, her yıl Mayıs ayında düzenlenen bir bisiklet yarıÅıdır ve üç Büyük Tur'dan biridir.
CoÄrafi koÅulların elveriÅli olmasından dolayı kuzey bölgelerde en yaygın sporlar kıŠsporlarıdır. Ä°talyanlar kıŠsporları kategorilerinde yapılan yarıÅma ve karÅılaÅmalarda öne çıkmaktadırlar. Ä°talyan Åehirlerinden Torino 2006 KıŠOlimpiyatları'na ev sahipliÄi yapmıÅtır.
Ä°talya'da spor türleri, çoÄu zaman festivallerle birleÅtirilir. Bir tür at yarıÅı olan palio Palio di Siena festivalinde, gondol yarıÅları da her eylül ayının ilk pazar günü Venedik'te gerçekleÅir.
Ä°talyan sporu Antik Roma'da gladyatör dövüÅlerinin yapıldıÄı Kolezyum'dan, çaÄdaÅ Roma'da futbol kulüplerinin yarıÅtıÄı çaÄdaÅ Olimpiyat Stadyumu'na varan uzun bir yol katetmiÅtir.
Ä°talya'da en çok oynanan spor türü futboldur. Ä°talyan futbolunun en üst ligi olan Serie A, yalnızca ülke içinde deÄil tüm dünyada ilgiyle izlenmektedir. Ä°talya millî takımı, bugüne dek kazanmıŠolduÄu 4 FIFA Dünya Kupası ile dünyanın en baÅarılı ikinci takımıdır. Ä°talya millî takımının kazandıÄı ilk dünya kupası 1934 yılındadır.
Kriket de Ä°talya'da yeniden önem kazanmaya baÅlamıŠolan ve hızla popülerlik kazanan bir spor dalıdır. Ä°talya'da kriket sporu Ä°talya Kriket Federasyonu (Ä°talyanca: Federazione Cricket Italiana) tarafından düzenlenmektedir ve Ä°talyan Millî Kiriket Takımı dünya sıralamasında 27. sırada yer almaktadır.
Moda ve tasarım deÄiÅtir
Ä°talyan modasının uzun bir geleneÄi vardır. Milano, Floransa ve Roma, Ä°talya'nın baÅlıca moda baÅkentleridir. Global Language Monitor tarafından hazırlanan "Top Global Fashion Capital Rankings" 2013'e göre, Milano onikinci iken Roma dünya çapında altıncı sıradaydı. Daha önce 2009'da Milano, Global Language Monitor'ün kendi tarafından "dünyanın moda baÅkenti" ilan edilmiÅti.[263] Birkaç isim vermek gerekirse Gucci, Armani, Prada, Versace, Valentino SpA|Valentino, Dolce & Gabbana, Missoni, Fendi, Moschino, Max Mara, Trussardi ve Ferragamo gibi büyük Ä°talyan moda markaları dünyanın en iyi moda evleri arasında sayılır.
Bvlgari, Damiani ve Buccellati gibi kuyumcular Ä°talya'da kuruldu. Ayrıca moda dergisi Vogue Italia, dünyanın en prestijli moda dergilerinden biri olarak kabul edilir.[264] Trieste'deki ITS genç moda tasarımcısı yarıÅmasında olduÄu gibi genç, yaratıcı moda yetenekleri de desteklenir.[265]
Ä°talya ayrıca tasarım alanında, özellikle iç tasarım, mimari tasarım, endüstriyel tasarım ve kentsel tasarım alanında da öne çıkar. Ãlke, Gio Ponti ve Ettore Sottsass gibi bazı tanınmıŠmobilya tasarımcıları yetiÅtirmiÅtir ve "Bel Disegno" ve "Linea Italiana" gibi Ä°talyanca ifadeler mobilya tasarımı sözlüÄüne girmiÅtir.[266] Klasik Ä°talyan parçalarının beyaz eÅya ve mobilya parçalarının örnekleri arasında Zanussi'nin çamaÅır makinesileri ve buzdolabıları,[267] Atrium'un "New Tone" kanepeleri[267] ve Ettore Sottsass'ın, Bob Dylan'ın "Stuck Inside of the Mobile with the Memphis Blues Again"den ilham alan post-modern kitaplıÄı vardır.[267] Günümüzde Milano ve Torino, mimari tasarım ve endüstriyel tasarım alanlarında ülkenin liderleridir. Avrupa'nın en büyük tasarım fuarı Fiera Milano, Milano Åehrindedir.[268] Milanoâda ayrıca "Fuori Salone" ve Salone del Mobile gibi tasarım ve mimariyle ilgili önemli etkinlikler ve mekanlar vardır ve Bruno Munari, Lucio Fontana, Enrico Castellani ve Piero Manzoni gibi tasarımcıları da barındırmıÅtı.[269]
Mutfak deÄiÅtir
Ä°talyan mutfaÄı, Mà 4. yüzyıla kadar uzanan kökleri ile yüzyıllar boyunca süren sosyal ve politik deÄiÅimlerle geliÅmiÅtir. Ä°talyan mutfaÄının kendi içinde Etrüsk, antik Yunan, antik Roma, Bizans ve Yahudi mutfaklarından önemli derecede etkilenmiÅtir.[270] Yeni Dünya'nın keÅfedilmesiyle patates, domates, dolmalık biber ve mısır gibi artık mutfaÄın merkezinde olan ancak 18. yüzyıla kadar olmayan öÄelerin gelmesiyle önemli deÄiÅiklikler oldu.[271][272]
Ä°talyan mutfaÄı dünyanın en zengin mutfaklarından biridir ve karakteristik özellikleriyle öne çıkmaktadır. Ä°talyan mutfaÄı bölgelere göre büyük farklılıklar gösterir. Sebze ve hamur iÅleri aÄırlıktadır. Peynir ve Åarap Ä°talyan mutfaÄının önemli ögeleri arasındadır. GeniÅ bir kahve çeÅitliÄine sahip olan Ä°talyan mutfaÄında özellikle espresso önemli bir yer tutar. Ä°talyan mutfaÄının dünyaya mâl olmuÅ yemekleri arasında pizza, spagetti ve bazı makarnalar ile bunların kendilerine özgü sosları, risotto, parmesan peyniri, lazanya ve tiramisu sayılabilir.
Ä°talyan mutfaÄı büyük ölçüde geleneksel ürünlere dayanır; ülkede AB yasaları kapsamında korunan çok sayıda geleneksel spesiyaliteler vardır.[273] Peynir, soÄuk etler ve Åarabı, birçok bölgesel sapma ve Korumalı MenÅe Ä°smi veya Korumalı CoÄrafi Ä°Åaret etiketleri ile Ä°talyan mutfaÄının merkezinde yer alır ve kahve (özellikle espresso) ile birlikte Ä°talyan gastronomik kültürünün bir parçasını oluÅturur.[274] Tatlılar, turunçgiller, fıstık ve badem gibi yerel lezzetleri mascarpone ve ricotta gibi tatlı peynirlerle veya kakao, vanilya ve tarçın gibi egzotik tatlarla birleÅtirme konusunda uzun bir geleneÄe sahiptir.
Gelato,[275] tiramisù[276] ve cassata, İtalyan tatlıları, kekleri ve pastanelerinin en ünlü örnekleri arasındadır. İtalyan tarım-gıda ürünlerinin taklidi pazarlama fenomeni İtalyan Sesli (İngilizce:Italian Sounding) adıyla bilinir.[277]
Resmi tatiller, festivaller ve folklor deÄiÅtir
Ä°talya'da kutlanan resmi tatiller dini, ulusal ve bölgesel kutlamalardır. Ä°talya Milli Günü, Festa della Repubblica (Cumhuriyet Günü),[278] her yıl 2 Haziran'da kutlanır. Esas kutlama Roma'da yapılır ve 1946'da Ä°talyan Cumhuriyeti'nin doÄuÅu anılır.[159] Roma'da düzenlenen etkinlik töreni, Ä°talya cumhurbaÅkanı tarafından Altare della Patria'daki Ä°talyan Meçhul Asker anısına defne çelengi bırakılması ve Roma'daki Via dei Fori Imperiali'deki askeri geçit töreni'ninden oluÅur.
13 Aralık'ta kutlanan Aziz Lucy Günü, Noel Baba'ya benzer rol oynadıÄı bazı Ä°talyan bölgelerinde çocuklar arasında sevilir.[279] Buna ek olarak, Ä°talya'daki Epifani, 5 ile 6 ocak arası gecede iyi çocuklara hediyeler ve tatlılar, kötü çocuklara kömür veya kül torbaları getiren süpürgeye binen yaÅlı kadın Befana'nın halk figürü ile iliÅkilendirilir.[280]
Meryem'in göÄe yükseliÅi, uzun bir hafta sonu veya ayın büyük kısmı olabilen yaz tatili dönemi 15 AÄustos'ta Ferragosto 'ya denk gelir.[281]
4 Ekim'deki Ä°talyan ulusal koruyucu günü, Aziz Francis ve Catherine'i kutlar. Her Åehir veya kasaba, yerel koruyucu azizinin bayramı vesilesiyle resmi tatil yapar[159] örneÄin: 29 Haziran'da Roma (Aziz Peter ve Paul), 7 Aralık'ta Milano (Aziz Ambrose), 19 Haziran'da Napoli Eylül günü (Aziz Januarius), 25 Nisan'da Venedik (Evangelist Aziz Markos) ve 24 Haziran'da Floransa (Vaftizci Aziz John)'u kutlar.
Ä°talya'da birçok festival ve Åenlik vardır. Palio di Siena at yarıÅı, Kutsal Hafta ayinleri, Arezzo'lu Saracen Joust, Gubbio'daki Aziz Ubaldo günü, Foligno'daki Giostra della Quintana ve Calcio Fiorentino bunlardan bazılarıdır.
2013 yılında UNESCO, Varia di Palmi, Viterbo'daki Macchina di Santa Rosa, Nola'daki Festa dei Gigli ve Sassari'deki faradda di li candareri gibi bazı İtalyan festival ve pasolarını (İtalyanca "macchine a spalla") somut olmayan kültürel miras'a dahil etti.[283]
DiÄer festivaller arasında Venedik, Viareggio, Satriano di Lucania, Mamoiada ve çoÄunlukla Portakal SavaÅı ile tanınan Ivrea'daki karnavalları vardır. "Altın Aslan"la ödüllendiren ve 1932'den beri her yıl düzenlenen Venedik Uluslararası Film Festivali dünyanın en eski film festivalidir ve Cannes ve Berlin ile birlikte "Ãç Büyükler"den biridir.[282][284]
Kaynakça deÄiÅtir
- ^ "Ethnologue report". Ethnologue.com. 3 Åubat 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 30 Ekim 2010.
- ^ "Worldometers Italy Population" (Ä°ngilizce). 5 Eylül 2023. 16 Haziran 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 5 Eylül 2023.
- ^ a b c d e "Uluslararası Para Fonu 2023 GYSİH Tahminleri". Dünya Ekonomi Tahmini. Uluslararası Para Fonu. 10 Ekim 2023.
- ^ "Gini coefficient of equivalised disposable income â EU-SILC survey". ec.europa.eu. Eurostat. 8 Nisan 2020 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 12 Eylül 2019.
- ^ a b "Human Development Report 2023/2024" (PDF) (Ä°ngilizce). BirleÅmiÅ Milletler Kalkınma Programı. 13 Mart 2024. 13 Mart 2024 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF).
- ^ "Legge Regionale 15 ottobre 1997, n. 26". Regione autonoma della Sardegna â Regione Autònoma de Sardigna. 26 Åubat 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ "Regione Autonoma Friuli Venezia Giulia â Comunità linguistiche regionali". www.regione.fvg.it. 4 Eylül 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ "Comune di Campione d'Italia". Comune.campione-d-italia.co.it. 14 Temmuz 2010. 30 Nisan 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 30 Ekim 2010.
- ^ a b c d e Nijman, Jan (2020). Geography: Realms, Regions, and Concepts (20. bas.). Wiley. ISBNÂ 978-1119607410.
- ^ "Roman Catholicism | Definition, Beliefs, History, & Facts". Encyclopedia Britannica (Ä°ngilizce). 15 Haziran 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 15 Ocak 2021.
- ^ Carl Waldman; Catherine Mason (2006). Encyclopedia of European Peoples. Infobase Publishing. s. 586. ISBN 978-1-4381-2918-1. 28 Kasım 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 23 Åubat 2013.
- ^ Lazenby, John Francis (4 Åubat 1998). Hannibal's War: A Military History of the Second Punic War. University of Oklahoma Press. s. 29. ISBN 978-0-8061-3004-0 â Internet Archive vasıtasıyla.
Italy homeland of the Romans.
- ^ Maddison, Angus (20 Eylül 2007). Contours of the World Economy 1-2030 AD: Essays in Macro-Economic History. OUP Oxford. ISBN 978-0-19-922721-1. 16 Nisan 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 16 Nisan 2021 â Google Books vasıtasıyla.
- ^ a b Sée, Henri. "Modern Capitalism Its Origin and Evolution" (PDF). University of Rennes. Batoche Books. 7 Ekim 2013 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 29 AÄustos 2013.
- ^ Jepson, Tim (2012). National Geographic Traveler: Italy. National Geographic Books. ISBN 978-1-4262-0861-4. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 16 Nisan 2021.
- ^ Bouchard, Norma; Ferme, Valerio (2013). Italy and the Mediterranean: Words, Sounds, and Images of the Post-Cold War Era. Palgrave Macmillan. ISBN 978-1-137-34346-8. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 17 Aralık 2015.
- ^ "Unification of Italy". Library.thinkquest.org. 4 Nisan 2003. 7 Mart 2009 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 19 Kasım 2009.
- ^ "The Italian Colonial Empire". All Empires. 24 Åubat 2012 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 17 Haziran 2012.
At its peak, just before WWII, the Italian Empire comprehended the territories of present time Italy, Albania, Rhodes, Dodecanese, Libya, Ethiopia, Eritrea, the majority of Somalia and the little concession of Tientsin in China
- ^ Jon Rynn. "WHAT IS A GREAT POWER?" (PDF). economicreconstruction.com. 28 Nisan 2017 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 15 Mart 2017.
- ^ "IMF Advanced Economies List. World Economic Outlook, April 2016, p. 148" (PDF). 21 Nisan 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF).
- ^ CIA (2008). "Appendix B. International Organizations and Groups". World Factbook. 9 Nisan 2008 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 10 Nisan 2008.
- ^ Country and Lending Groups. 2 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi. World Bank. Retrieved 1 August 2016.
- ^ Quality-of-life Survey 30 Eylül 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi., The Economist
- ^ The Economist Intelligence Unit's quality-of-life index 2 AÄustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi., Economist, 2005
- ^ "The World Health Organization's ranking of the world's health systems". Photius.com. 18 Ekim 2000 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 7 Eylül 2015.
- ^ Gabriele Abbondanza, Italy as a Regional Power: the African Context from National Unification to the Present Day (Rome: Aracne, 2016)
- ^ "Operation Alba may be considered one of the most important instances in which Italy has acted as a regional power, taking the lead in executing a technically and politically coherent and determined strategy." See Federiga Bindi, Italy and the European Union (Washington, D.C.: Brookings Institution Press, 2011), p. 171.
- ^ Canada Among Nations, 2004: Setting Priorities Straight. McGill-Queen's Press â MQUP. 17 Ocak 2005. s. 85. ISBN 978-0-7735-2836-9. 25 Ekim 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 13 Haziran 2016. ("The United States is the sole world's superpower. France, Italy, Germany and the United Kingdom are great powers")
- ^ Sterio, Milena (2013). The right to self-determination under international law : "selfistans", secession and the rule of the great powers. Milton Park, Abingdon, Oxon: Routledge. s. xii (preface). ISBN 978-0-415-66818-7. 14 Nisan 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 13 Haziran 2016. ("The great powers are super-sovereign states: an exclusive club of the most powerful states economically, militarily, politically and strategically. These states include veto-wielding members of the United Nations Security Council (United States, United Kingdom, France, China, and Russia), as well as economic powerhouses such as Germany, Italy and Japan.")
- ^ Michael Barone (2 Eylül 2010). "The essence of Italian culture and the challenge of the global age". Council for Research in Values and philosophy. 22 Eylül 2012 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 22 Eylül 2012.
- ^ OLD, p. 974: "first syll. naturally short (cf. Quint.Inst.1.5.18), and so scanned in Lucil.825, but in dactylic verse lengthened metri gratia."
- ^ J.P. Mallory and D.Q. Adams, Encyclopedia of Indo-European Culture (Londra: Fitzroy and Dearborn, 1997), 24.
- ^ Guillotining, M., History of Earliest Italy, trans. Ryle, M & Soper, K. in Jerome Lectures, Seventeenth Series, p.50
- ^ "Sassi di Matera". AmusingPlanet. 19 Nisan 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 1 Temmuz 2022.
- ^ Society, National Geographic. "Erano padani i primi abitanti d'Italia". National Geographic. 26 Haziran 2019 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 11 Mart 2019.
- ^ Kluwer Academic/Plenum Publishers 2001, ch. 2. ISBN 0-306-46463-2.
- ^ 42.7â41.5 ka (1Ï CI). Douka, Katerina (2012). "A new chronostratigraphic framework for the Upper Palaeolithic of Riparo Mochi (Italy)". Journal of Human Evolution. 62 (2): 286-299. doi:10.1016/j.jhevol.2011.11.009. PMIDÂ 22189428.
- ^ "Istituto Italiano di Preistoria e Protostoria". IIPP. 29 Ocak 2010. 15 Ekim 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ "Rock Drawings in Valcamonica". UNESCO World Heritage Centre. 3 Temmuz 2010 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 29 Haziran 2010.
- ^ Bonani, Georges; Ivy, Susan D. (1994). "AMS 14C Age Determination of Tissue, Bone and Grass Samples from the Ãtzal Ice Man" (PDF). Radiocarbon. 36 (2): 247-250. doi:10.1017/s0033822200040534⯠. 20 Temmuz 2010 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 4 Åubat 2016.
- ^ Zucca, Raimondo (2011). Tharros, Othoca e Neapolis. Porti e approdi antichi in Sardegna. Oristano. 9 Nisan 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Nisan 2016.
- ^ Raclot, Thierry; Oudart, Hugues (January 2000). "CORPS GRAS ET OBESITE Acides gras alimentaires et obésité : aspects qualitatifs et quantitatifs". Oléagineux, Corps gras, Lipides. 7 (1): 77-85. doi:10.1051/ocl.2000.0077⯠. ISSN 1258-8210.
- ^ The Mycenaeans 27 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi. and Italy: the archaeological and archaeometric ceramic evidence, University of Glasgow, Department of Archaeology
- ^ Gert Jan van Wijngaarden, Use and Appreciation of Mycenaean Pottery in the Levant, Cyprus and Italy (1600â1200 B.C.): The Significance of Context, Amsterdam Archaeological Studies, Amsterdam University Press, 2001
- ^ Bryan Feuer, Mycenaean civilization: an annotated bibliography through 2002, McFarland & Company; Rev Sub edition (2 March 2004)
- ^ Emilio Peruzzi, Mycenaeans in early Latium, (Incunabula Graeca 75), Edizioni dell'Ateneo & Bizzarri, Roma, 1980
- ^ Luca Cerchiai, Lorena Jannelli, Fausto Longo, Lorena Janelli, 2004. The Greek Cities of Magna Graecia and Sicily (Getty Trust) ISBN 0-89236-751-2
- ^ T. J. Dunbabin, 1948. The Western Greeks
- ^ A. G. Woodhead, 1962. The Greeks in the West
- ^ Sarris, Peter (2011). Empires of faith : the fall of Rome to the rise of Islam, 500â700 (1.. pub. bas.). Oxford: Oxford UP. s. 118. ISBN 978-0-19-926126-0.
- ^ Nolan, Cathal J. (2006). The age of wars of religion, 1000â1650 : an encyclopedia of global warfare and civilization (1. publ. bas.). Westport (Connecticut): Greenwood Press. s. 360. ISBN 978-0-313-33045-2.
- ^ "Marco Polo â Exploration". History.com. 7 Mart 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2017.
- ^ Stéphane Barry and Norbert Gualde, "The Biggest Epidemics of History" (La plus grande épidémie de l'histoire, in L'Histoire n°310, June 2006, pp.45â46
- ^ (Bosworth (2005), p. 49.)
- ^ "Il 1861 e le quattro Guerre per l'Indipendenza (1848â1918)" (Ä°talyanca). 6 Mart 2015. 19 Mart 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 12 Mart 2021.
- ^ "La Grande Guerra nei manifesti italiani dell'epoca" (Ä°talyanca). 23 Eylül 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 12 Mart 2021.
- ^ Genovesi, Piergiovanni (11 Haziran 2009). Il Manuale di Storia in Italia, di Piergiovanni Genovesi (Ä°talyanca). ISBN 9788856818680. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 12 Mart 2021.
- ^ Burgwyn, H. James: Italian foreign policy in the interwar period, 1918â1940. Greenwood Publishing Group, 1997. p. 4. 0-275-94877-3
- ^ Schindler, John R.: Isonzo: The Forgotten Sacrifice of the Great War. Greenwood Publishing Group, 2001. p. 303. 0-275-97204-6
- ^ Mack Smith, Denis: Mussolini. Knopf, 1982. p. 31. 0-394-50694-4
- ^ Mortara, G (1925). La Salute pubblica in Italia durante e dopo la Guerra. New Haven: Yale University Press.
- ^ Operasyon Mussolini (Dünyayı Sarsan Kurtarma Harekatı). Selçuk Uygur. Kronik Kitap. s. 25.
- ^ Operasyon Mussolini (Dünyayı Sarsan Kurtarma Harekatı). Selçuk Uygur. Kronik Kitap. s. 26.
- ^ "1945: Italian partisans kill Mussolini". BBC News. 28 Nisan 1945. 26 Kasım 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 17 Ekim 2011.
- ^ "Italy â Britannica Online Encyclopedia". Britannica.com. 6 Mart 2012 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 2 AÄustos 2010.
- ^ Adrian Lyttelton (editor), "Liberal and fascist Italy, 1900â1945", Oxford University Press, 2002. p. 13
- ^ "Italia", Dizionario enciclopedico italiano (İtalyanca), VI, Treccani, 1970, s. 456
- ^ Damage Foreshadows A-Bomb Test, 1946/06/06 (1946). Universal Newsreel. 1946. EriÅim tarihi: 22 Åubat 2012.
- ^ "Italia 1946: le donne al voto, dossier a cura di Mariachiara Fugazza e Silvia Cassamagnaghi" (PDF). 20 Mayıs 2011 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 30 Mayıs 2011.
- ^ "La prima volta in cui le donne votarono in Italia, 75 anni fa". Il Post (Ä°talyanca). 10 Mart 2021. 23 AÄustos 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 24 AÄustos 2021.
- ^ Tobagi, Benedetta. "La Repubblica italiana | Treccani, il portale del sapere". Treccani.it. 22 Åubat 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 28 Ocak 2015.
- ^ Lawrence S. Kaplan; Morris Honick (2007). NATO 1948: The Birth of the Transatlantic Alliance. Rowman & Littlefield. ss. 52-55. ISBN 978-0-7425-3917-4. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 7 Haziran 2023.
- ^ Robert Ventresca (2004). From Fascism to Democracy: Culture and Politics in the Italian Election of 1948. University of Toronto Press. ss. 236-37.
- ^ "Commissione parlamentare d'inchiesta sul terrorismo in Italia e sulle cause della mancata individuazione dei responsabili delle stragi (Parliamentary investigative commission on terrorism in Italy and the failure to identify the perpetrators)" (PDF) (Ä°talyanca). 1995. 19 AÄustos 2006 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 2 Mayıs 2006.
- ^ (Ä°ngilizce) "Secret Warfare: Operation Gladio and NATO's Stay-Behind Armies". Swiss Federal Institute of Technology / International Relation and Security Network. 25 Nisan 2006 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 2 Mayıs 2006.
- ^ "Clarion: Philip Willan, Guardian, 24 June 2000, p. 19". Cambridgeclarion.org. 24 Haziran 2000. 29 Mart 2010 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 24 Nisan 2010.
- ^ "New Arrests for Via D'Amelio Bomb Attack". corriere.it. 8 Mart 2012. 9 Mart 2012 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ John Dickie (2007). Cosa Nostra. A History of the Sicilian Mafia. Hodder & Stoughton. s. 416. ISBN 978-0340935262.
- ^ "Sentenza del processo di 1º grado a Francesco Tagliavia per le stragi del 1993" (PDF). 5 Aralık 2013 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi.
- ^ "Audizione del procuratore Sergio Lari dinanzi alla Commissione Parlamentare Antimafia â XVI LEGISLATURA (PDF)" (PDF). 29 Ekim 2013 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi.
- ^ "UNITED NATIONS DGACM". www.un.org. 12 Temmuz 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ "San Marino". Encyclopædia Britannica. 2012. 11 Mayıs 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 1 Mart 2011.
- ^ "Vatican country profile". BBC News (Ä°ngilizce). 2018. 25 AÄustos 2018 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 24 AÄustos 2018.
- ^ "Democracy in Figures". Italian National Institute of Statistics. 26 Ocak 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ a b "Principali dimensioni geostatistiche e grado di urbanizzazione del Paese". www.istat.it. 30 Ekim 2014. 17 Kasım 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ a b Riganti, dir. da Alberto (1991). Enciclopedia universale Garzanti (Nuova ed. aggiornata e ampliata. bas.). Milano: Garzanti. ISBNÂ 88-11-50459-7.
- ^ "Morphometric and hydrological characteristics of some important Italian lakes". Verbania Pallanza: Istituto per lo Studio degli Ecosistemi. 5 Åubat 2010 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 Mart 2010.
- ^ Cushman-Roisin, GaÄiÄ & Poulain 2001, ss. 1â2.
- ^ Limits of Oceans and Seas (PDF) (3. bas.). Organisation hydrographique internationale. 1953. 8 Ekim 2011 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 28 Aralık 2020.
- ^ Chisholm, Hugh ((Ed.)). "Tyrrhenian Sea". Encyclopedia Britannica. Cambridge University Press. 11 Temmuz 2018 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Temmuz 2017.
- ^ "Piattaforma Tecnologica Nazionale Marittima". Ministry of Infrastructure and Transport (Italy). 17 Nisan 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 28 Mayıs 2021.
- ^ Baughan, Rosa (1880). Winter havens in the sunny South, a complete handbook to the Riviera. Londra: The Bazaar. 13 Mayıs 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Temmuz 2022.
- ^ Black, Charles B. (1887). The Riviera, Or The Coast from Marseilles to Leghorn, Including Carrara, Lucca, Pisa, Pistoja and Florence (Third bas.). Edinburgh: Adam and Charles Black. 12 Mayıs 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Temmuz 2022.
- ^ a b Antonio Londrillo (2004). Alla scoperta della mia regione (İtalyanca). Bulgarini. s. 26. ISBN 88-234-2327-9.
- ^ "List of Italian rivers". comuni-italiani.it. 16 Eylül 2017 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 30 Temmuz 2018.
- ^ Zwingle, Erla (May 2002). "Italy's Po River Punished for centuries by destructive floods, northern Italians stubbornly embrace their nation's longest river, which nurtures rice fields, vineyards, fisheriesâand legends". National Geographic. 13 Aralık 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 6 Nisan 2009.
- ^ Karel Kovar "Hydrology, Water Resources and Ecology in Headwaters". 15 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi. p. 505
- ^ a b c Antonio Londrillo (2004). Alla scoperta della mia regione (İtalyanca). Bulgarini. s. 28. ISBN 88-234-2327-9.
- ^ Catherine Richards (2011). Lake Como, Lake Lugano, Lake Maggiore, Lake Garda â The Italian Lakes. Hunter Publishing, Inc. s. 91. ISBN 978-1-58843-770-9.
- ^ "Laghi italiani". Istituto Italiano di Idrobiologia. 12 Ekim 2006 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 17 Kasım 2006.
- ^ "Ä°talya'nın Biyolojik ÃeÅitlilik SözleÅmesine Ä°liÅkin BeÅinci Ulusal Raporu" (PDF). 18 Mayıs 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "KONTROL LÄ°STESÄ° E DISTRIBUZIONE DELLA FAUNA ITALIANA" (PDF). 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Mammiferi d'Italia - Ministero della Transizione Ecologica" (PDF). 29 Mayıs 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Uccelli nell'Enciclopedia Treccani". www.treccani.it (Ä°talyanca). 30 Ekim 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Search results | The Reptile Database". reptile-database.reptarium.cz. 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Anfibi autoctoni". Legambiente Animal Help (Ä°talyanca). 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "All fishes reported from Italy". www.fishbase.us. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Dove operiamo". Dove operiamo (Ä°talyanca). 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ Flora d'Italia. Pignatti, S. 1â3. 1982.
- ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 16 AÄustos 2017. 16 AÄustos 2017 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Ä°talya'ya özgü damarlı bitkilerin envanteri". 24 Haziran 2020 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "I parchi fioriti e gli orti botanici più belli d'Italia". initalia.virgilio.it (Ä°talyanca). 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "I dieci giardini più belli in Italia: parchi e ville storiche". Alloggi vacanza: case sulla spiaggia, condomini, baite, appartamenti e case vacanza | CaseVacanza.it (Ä°talyanca). 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Alla scoperta delle meraviglie del giardino all'italiana". Tuttogreen (Ä°talyanca). 11 Mart 2022. 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ Foster, Sheri. "Qual à L'Animale Nazionale Italiano? - 2023". it.yourtripagent.com (Ä°talyanca). 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Il "Lupo grigio degli Appennini" è l'animale dell'Italia". Affaritaliani.it (Ä°talyanca). 26 Kasım 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ Serafini, Ivan (3 Ekim 2011). "Il corbezzolo simbolo dell'Unità d'Italia. Una specie che resiste agli incendi". altovastese.it (Ä°talyanca). 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ Roma tarihi. Livy. 1797.
- ^ Beck, Hylke E.; Zimmermann, Niklaus E.; McVicar, Tim R.; Vergopolan, Noemi; Berg, Alexis; Wood, Eric F. (30 Ekim 2018). "Present and future Köppen-Geiger climate classification maps at 1-km resolution". Scientific Data. 5: 180214. Bibcode:2018NatSD...580214B. doi:10.1038/sdata.2018.214. PMC 6207062â¯$2. PMID 30375988.
- ^ "Missioni/Attivita' Internazionali DAL 1 October 2013 AL 31 December 2013 â Situazione AL 11 December 2013" (PDF). Italian Ministry of Defence. 1 Åubat 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 27 Ocak 2014.
- ^ "Italian soldiers leave for Lebanon 2 Eylül 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi. Corriere della Sera, 30 August 2006
- ^ "Italy donates 60 million euros to PA". Ma'an News Agency. 4 Eylül 2013. 18 Ekim 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 27 Ocak 2014.
- ^ (Ä°talyanca) Italian Ministry of Defence. "Nota aggiuntiva allo stato di previsione per la Difesa per l'anno 2009" (PDF). 4 Mayıs 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 27 Nisan 2009.
- ^ "The fifteen major spenders in 2006" (PDF). Stockholm International Peace Research Institute Website. 21 Mayıs 2009 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 29 Aralık 2008.
- ^ (Ä°talyanca) Italian Navy 24 Kasım 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.
- ^ Eurostat (10 Aralık 2008). "First demographic estimates for 2008" (PDF). 17 Åubat 2012 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 10 Mayıs 2009.
- ^ EUROSTAT. "Ageing characterises the demographic perspectives of the European societies - Issue number 72/2008" (PDF). 11 Eylül 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 28 Nisan 2009.
- ^ (Ä°talyanca) ISTAT. "Crude birth rates, mortality rates and marriage rates 2005-2008" (PDF). 2 Temmuz 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 10 Mayıs 2009.
- ^ (Ä°talyanca) ISTAT. "Average number of children born per woman 2005-2008" (PDF). 2 Temmuz 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 3 Mayıs 2009.
- ^ OECD. "Competitive Cities in the Global Economy" (PDF). 1 Ekim 2008 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 30 Nisan 2009.
- ^ "Resident Foreigners on 31st December 2016". Istat. 22 Haziran 2017 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 15 Haziran 2017.
- ^ "Immigrants.Stat". Istat. 9 Temmuz 2017 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 15 Haziran 2017.
- ^ "National demographic balance 2016". Istat. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 15 Haziran 2017.
- ^ Elisabeth Rosenthal, "Italy cracks down on illegal immigration 21 AÄustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.". The Boston Globe. 16 May 2008.
- ^ "Balkan Investigative Reporting Network". Birn.eu.com. 8 Kasım 2007. 25 Ekim 2012 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Kasım 2008.
- ^ "Causes of the Italian mass emigration". 1 Temmuz 2009 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 17 Ekim 2009.
- ^ "L'emigrazione italiana in Africa orientale" (PDF). 9 Kasım 2017 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 16 Ocak 2024.
- ^ Libya cuts ties to mark Italy era. 16 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.. BBC News. October 27, 2005.
- ^ Election Opens Old Wounds In Trieste 3 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.. The New York Times. June 6, 1987.
- ^ Consulta Nazionale Emigrazione. Progetto ITENETs â âGli italiani in Brasileâ; pp. 11, 19 12 Åubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi. (Accessed September 10, 2008)
- ^ (Ä°spanyolca) Lee, Adam (3 Nisan 2006). "Unos 20 millones de personas que viven en la Argentina tienen algún grado de descendencia italiana" (Ä°spanyolca). 21 AÄustos 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 27 Haziran 2008.
- ^ "Amerika BirleÅik Devletleri Nüfus Sayım Bürosu - Selected Population Profile in the United States". 12 Åubat 2020 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 17 Ekim 2009.
- ^ "Ethnic origins, 2006 counts, for Uruguay, provinces and territories - 20% sample data". 5 Mart 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ "Ethnic origins, 2006 counts, for Canada, provinces and territories - 20% sample data". 1 Kasım 2009 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ Santander Laya-Garrido, Alfonso. Los Italianos forjadores de la nacionalidad y del desarrollo economico en Venezuela. Editorial Vadell. Valencia, 1978
- ^ "20680-Ancestry by Country of Birth of Parents - Time Series Statistics (2001, 2006 Census Years) - Australia". Australian Bureau of Statistics. 27 Haziran 2007. 23 Temmuz 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 30 Aralık 2008.
- ^ "Global Religion â Religious Beliefs Across the World" (PDF). Ipsos. Mayıs 2023. 8 Eylül 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 23 AÄustos 2023.
- ^ "The Global Religious Landscape" (PDF). Pewforum.org. 25 Ocak 2017 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 2 Ekim 2015.
- ^ Andrea Mammone; Giuseppe A. Veltri (2010). Italy today: the sick man of Europe. Taylor & Francis. s. 168 (Not 1). ISBN 978-0415561594. 3 Mayıs 2020 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Ocak 2019.
- ^ (Ä°talyanca) "Italy: 88% of Italians declare themselves Catholic". Corriere della Sera. 18 Ocak 2006. 8 Temmuz 2006 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 10 Mayıs 2009.
- ^ http://assets.pewresearch.org/wp-content/uploads/sites/11/2018/05/24150841/Full-Topline-FINAL-FOR-PUBLICATION.pdf 2 AÄustos 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.
- ^ "The Holy Orthodox Archdiocese of Italy and Malta". 21 AÄustos 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 17 Ekim 2009.
- ^ "UK Foreign and Commonwealth Office". 5 AÄustos 2009 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 17 Ekim 2009.
- ^ "Miumiu è²¡å¸ ã³ãã¼ æ¿å® amazon | ã°ãã è²¡å¸ ã³ãã¼ æ¿å® xp". www.buddhismo.it. 4 Nisan 2007 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 17 Ekim 2009.
- ^ "Italian Buddhist Institute "Soka Gakkai"". 19 Åubat 2008 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 17 Ekim 2009.
- ^ "Etnomedia". 21 Haziran 2009 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 17 Ekim 2009.
- ^ "L 296/2006". web.archive.org. 6 Aralık 2012. 6 Aralık 2012 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 29 Nisan 2011. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ a b c d e "Publications - PISA". www.oecd.org (Ä°ngilizce). 3 Aralık 2019 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Uluslararası ÃÄrenci DeÄerlendirme Programı (PISA) Ä°talya raporu" (PDF). 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 17 Kasım 2015. 17 Kasım 2015 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Number of top-ranked universities by country in Europe" (Ä°ngilizce). 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Censis, la classifica delle università : Bologna ancora prima". la Repubblica (Ä°talyanca). 3 Temmuz 2017. 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Academic Ranking of World Universities - 2015 | World University Ranking - 2015 | Top 500 universities | Shanghai Ranking - 2015". web.archive.org. 30 Ekim 2015. 30 Ekim 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ Duarte, A., Fernandes, J., Bernardes, J. & Miguel, G. (2016). "Citrus as a Component of the Mediterranean Diet". Journal of Spatial and Organizational Dynamics â JSOD. 4: 289-304. 1 Ekim 2018 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 23 Nisan 2023.
- ^ "WHO | World Health Statistics 2016: Monitoring health for the SDGs". web.archive.org. 23 Haziran 2016. 23 Haziran 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 27 Mart 2009. 27 Mart 2009 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ Dinu, M.; Pagliai, G.; Casini, A.; Sofi, F. (Ocak 2018). "Mediterranean diet and multiple health outcomes: an umbrella review of meta-analyses of observational studies and randomised trials". European Journal of Clinical Nutrition (Ä°ngilizce). 72 (1): 30-43. doi:10.1038/ejcn.2017.58. ISSN 1476-5640. 22 Eylül 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 24 Eylül 2015. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Smoking Ban Begins in Italy â DW â 01/10/2005". dw.com (Ä°ngilizce). 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "UNESCO Culture Sector - Intangible Heritage - 2003 Convention :". web.archive.org. 20 Aralık 2013. 20 Aralık 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "UNESCO Culture Sector - Intangible Heritage - 2003 Convention :". web.archive.org. 15 Nisan 2014. 15 Nisan 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Italy - Health". web.archive.org. 1 Temmuz 2009. 1 Temmuz 2009 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Italy: health expenditure as share of GDP 2021". Statista (Ä°ngilizce). 21 Eylül 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "The World Health Organization's ranking of the world's health systems, by Rank". www.photius.com. 10 Mayıs 2019 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Italy's Struggling Economy Has World's Healthiest People". Bloomberg.com (Ä°ngilizce). 20 Mart 2017. 6 Ekim 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ Eurostat. "Real GDP growth rate - Growth rate of GDP volume - percentage change on previous yıl". 28 Kasım 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 10 Mayıs 2009.
- ^ "The real sick man of Europe". The Economist. 19 Mayıs 2005. 6 Mart 2010 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 10 Mayıs 2009.
- ^ "Italy: The sick man of Europe". The Daily Telegraph. 29 Aralık 2008. 11 Ekim 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 10 Mayıs 2009.
- ^ "GDP per capita in PPS" (PDF). Eurostat. 6 Eylül 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 25 Haziran 2009.
- ^ Eurostat. "Energy, transport and environment indicators" (PDF). 23 Kasım 2009 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 10 Mayıs 2009.
- ^ Eurostat. "Panorama of energy" (PDF). 3 Haziran 2010 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 10 Mayıs 2009.
- ^ "Index of Economic Freedom". Heritage.org. 18 Aralık 2008 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Kasım 2008.
- ^ Eurostat. "R&D Expenditure and Personnel" (PDF). 6 Eylül 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 10 Mayıs 2009.
- ^ "Knowledge Economy Forum 2008: Innovative Small And Medium Enterprises Are Key To Europe & Central Asian Growth". The World Bank. 19 Mayıs 2005. 23 Haziran 2008 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 17 Haziran 2008.
- ^ World Tourism Organization. "Tourism Highlights 2008 Edition" (PDF). 12 Haziran 2016 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 10 Mayıs 2009.
- ^ a b c "Censimento Agricoltura 2010". ISTAT. 24 Ekim 2010. 13 Åubat 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 11 Åubat 2015.
- ^ "OIV report on the State of the vitiviniculture world market". news.reseau-concept.net. Réseau-CONCEPT. 2010. 28 Temmuz 2011 tarihinde kaynaÄından (PowerPoint presentation) arÅivlendi.
- ^ European Commission. "Panorama of Transport" (PDF). 7 Nisan 2009 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 Mayıs 2009.
- ^ "Frecciarossa 1000 in Figures". Ferrovie dello Stato Italiane. 18 Aralık 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 24 Kasım 2014.
- ^ European Commission. "Panorama of Transport" (PDF). 6 Eylül 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 3 Mayıs 2009.
- ^ "Trasporto aereo in Italia (PDF)". ISTAT. 7 Ocak 2013. 13 Ocak 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 5 AÄustos 2013.
- ^ "Aeroporti in Italia: quanti sono? Elenco per regione" (Ä°talyanca). 29 Nisan 2004 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 17 Kasım 2022.
- ^ Buckley, Julia (18 Ekim 2021). "Italy reveals its new national airline". CNN (Ä°ngilizce). 18 Ekim 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ekim 2021.
- ^ Villamizar, Helwing (15 Ekim 2021). "Italian Flag Carrier ITA Airways Is Born". Airways Magazine. 16 Ekim 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ekim 2021.
- ^ Marcus Hernig: Die Renaissance der SeidenstraÃe (2018) pp 112.
- ^ Bernhard Simon: Can The New Silk Road Compete With The Maritime Silk Road? in The Maritime Executive, 1 January 2020.
- ^ Chazizam, M. (2018). The Chinese Maritime Silk Road Initiative: The Role of the Mediterranean. Mediterranean Quarterly, 29(2), 54â69.
- ^ Guido Santevecchi: Di Maio e la Via della Seta: «Faremo i conti nel 2020», siglato accordo su Trieste in Corriere della Sera: 5. November 2019.
- ^ Linda Vierecke, Elisabetta Galla "Triest und die neue SeidenstraÃe" In: Deutsche Welle, 8 December 2020.
- ^ "HHLA PLT Italy starting on schedule | Hellenic Shipping News Worldwide". www.hellenicshippingnews.com. 11 Ocak 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ "Il rapporto Comuni Rinnovabili 2015". Comuni Rinnovabili (Ä°talyanca). Legambiente. 18 Mayıs 2015. 14 Mart 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 13 Mart 2016.
- ^ a b "GSE - Rapporti Statistici". web.archive.org. 18 Ekim 2017. 18 Ekim 2017 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Eni S.p.A. (E) Stock Price, News, Quote & History - Yahoo Finance". finance.yahoo.com (Ä°ngilizce). 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ Eroe, Katiuscia (18 Mayıs 2015). "Il rapporto Comuni Rinnovabili 2015". Comuni Rinnovabili. 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "ArÅivlenmiÅ kopya". web.archive.org. 22 Temmuz 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "La classifica dei 30 musei più visitati in Italia". 20 Nisan 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 22 Nisan 2022.
- ^ "Foreign tourist numbers in Italy head towards new record" 1 Haziran 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi., Retrieved 21 May 2017.
- ^ a b "grand tour nell'Enciclopedia Treccani". www.treccani.it (Ä°talyanca). 11 Aralık 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Italy on the Grand Tour (Getty Exhibitions)". www.getty.edu. 6 Kasım 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "International tourism, number of arrivals | Data". data.worldbank.org. 23 Eylül 2019 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 10 Ekim 2017. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "10 Migliori destinazioni italiane per vita notturna - Classifica 2021". www.travel365.it (Ä°talyanca). 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Turismo naturalistico: cos'è e dove praticarlo in Italia". www.paesionline.it. 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Study in Italy". www.studiare-in-italia.it. 21 Eylül 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ Gervasio, Marika; Alessandri, Nerio (11 Ekim 2018). "Il benessere genera il 5,3% del Pil mondiale: e in Italia è boom per Spa e turismo «wellness»". Il Sole 24 ORE (Ä°talyanca). 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ Adnkronos (24 Temmuz 2021). "Turismo religioso, in Italia 3 milioni di pellegrini l'anno e 8,6 milioni di presenze". Adnkronos. 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ Redazione111; Redazione111 (27 Mart 2021). "Il meglio per il turismo subacqueo in Italia". Viaggiare News (Ä°talyanca). 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ Alloggitaly (30 Temmuz 2017). "Dove andare in Vacanza in montagna in Italia: in Inverno e in Estate". Alloggitaly.it (Ä°talyanca). 6 Ekim 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ admin; admin (14 Åubat 2018). "Il turismo balneare". Turismo Oggi (Ä°talyanca). 1 Ekim 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ Redazione (27 Nisan 2022). "Crociere, Cemar: 8,8 milioni di passeggeri nei porti italiani". L'Agenzia di Viaggi Magazine (Ä°talyanca). 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "File:Number of nights spent in tourist accommodation establishments in the top 20 EU-28 tourist regions, by NUTS 2 regions, 2015 (million nights spent) RYB17.png". ec.europa.eu (Ä°ngilizce). 9 Ocak 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Ranking the 30 Most-Visited Cities in the World". TravelPulse. 11 Temmuz 2019 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ Centre, UNESCO World Heritage. "The World Heritage Convention". UNESCO World Heritage Centre (Ä°ngilizce). 27 AÄustos 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ Centre, UNESCO World Heritage. "Italy - UNESCO World Heritage Convention". UNESCO World Heritage Centre (Ä°ngilizce). 1 Aralık 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ "Turismo" (PDF). 9 Mart 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 9 Ocak 2023.
- ^ Architecture in Italy 15 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi., ItalyTravel.com
- ^ Sear, Frank. Roman architecture. 9 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi. Cornell University Press, 1983. p. 10. Web. 23 September 2011.
- ^ Italy Architecture: Early Christian and Byzanthine 28 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi., ItalyTravel.com
- ^ Italy Architecture: Romanesque 28 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi., ItalyTravel.com
- ^ Campbell, Stephen J; Cole, Michael Wayne (2012). Italian Renaissance Art. New York: Thames & Hudson Inc. ss. 95-97.
- ^ Centre, UNESCO World Heritage. "City of Vicenza and the Palladian Villas of the Veneto". UNESCO World Heritage Centre. 30 Kasım 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 20 Temmuz 2022.
- ^ R. De Fusco, A thousand years of architecture in Europe, pg. 443.
- ^ Hersey, George (2001). Architecture and Geometry in the Age of the Baroque. Chicago: University of Chicago Press. s. 119. ISBN 0-226-32784-1.
- ^ Italy Architecture: Neoclassicism 28 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi., ItalyTravel.com
- ^ "Renzo Piano". The New York Times. 21 AÄustos 2017 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 20 AÄustos 2017.
- ^ "Roman Painting". art-and-archaeology.com. 26 Temmuz 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ "Roman Wall Painting". accd.edu. 19 Mart 2007 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ a b Giovanni Gasparini. La corsa di Pinocchio. Milano, Vita e Pensiero, 1997. p. 117. 88-343-4889-3
- ^ "Pinocchio: Carlo Collodi â Children's Literature Review". Encyclopedia.com. 3 Ekim 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 1 Ekim 2015.
- ^ Gaetana Marrone; Paolo Puppa (2006). Encyclopedia of Italian Literary Studies. Routledge. s. 1654. ISBN 978-1-135-45530-9. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 7 Mayıs 2023.
- ^ The 20th-Century art book (Reprinted. bas.). dsdLondon: Phaidon Press. 2001. ISBNÂ 978-0-7148-3542-6.
- ^ a b Garin, Eugenio (2008). History of Italian Philosophy. VIBS. ISBN 9789042023215. 27 Ekim 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 7 Mayıs 2024.
- ^ Herodotus. The Histories. Penguin Classics. s. 226.
- ^ "St. Thomas Aquinas | Biography, Philosophy, & Facts". Encyclopædia Britannica. 17 AÄustos 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 20 Ocak 2020.
- ^ Gatti, Hilary. Giordano Bruno and Renaissance Science: Broken Lives and Organizational Power. Cornell University Press, 2002, 1, 0-801-48785-4
- ^ a b Hostettler, John (2011). Cesare Beccaria: The Genius of 'On Crimes and Punishments'. Hampshire: Waterside Press. s. 160. ISBN 978-1904380634.
- ^ "Introduction to Montessori Method". American Montessori Society. 10 Åubat 2019 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 7 Mayıs 2024.
- ^ Blair, Peter. "Reason and Faith: The Thought of Thomas Aquinas". The Dartmouth Apologia. 13 Eylül 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Aralık 2013.
- ^ Moschovitis Group Inc, Christian D. Von Dehsen and Scott L. Harris, Philosophers and religious leaders, (The Oryx Press, 1999), 117.
- ^ a b "The Enlightenment throughout Europe". International World History Project. 23 Ocak 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 12 Aralık 2017.
- ^ "History of Philosophy 70". maritain.nd.edu. 25 Mayıs 2017 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 12 Aralık 2017.
- ^ "Quick Opera Facts 2007". OPERA America. 2007. 1 Ekim 2006 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 23 Nisan 2007.
- ^ Alain P. Dornic (1995). "An Operatic Survey". Opera Glass. 14 Eylül 2007 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 23 Nisan 2007.
- ^ "Obituary: Luciano Pavarotti". The Times. Londra. 6 Eylül 2007. 25 Temmuz 2008 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ Keller, Catalano and Colicci (25 Eylül 2017). Garland Encyclopedia of World Music. ss. 604-625. ISBN 978-1-351-54426-9. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 10 Mayıs 2023.
- ^ Sisario, Ben (3 Ekim 2012). "A Roman Rapper Comes to New York, Where He Can Get Real" . The New York Times. 3 Ocak 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 24 Åubat 2014.
- ^ a b "This record was a collaboration between Philip Oakey, the big-voiced lead singer of the techno-pop band the Human League, and Giorgio Moroder, the Italian-born father of disco who spent the '80s writing synth-based pop and film music." Evan Cater. "Philip Oakey & Giorgio Moroder: Overview". AllMusic. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 21 Aralık 2009.
- ^ McDonnell, John (1 Eylül 2008). "Scene and heard: Italo-disco". The Guardian. Londra. 1 Haziran 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 14 Temmuz 2012.
- ^ Yiorgos Kasapoglou (27 Åubat 2007). "Sanremo Music Festival kicks off tonight". www.esctoday.com. 2 Mart 2007 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 AÄustos 2011.
- ^ "Union Cycliste Internationale". 14 Kasım 2012 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 11 Ocak 2017.
- ^ Foot, John (2012). Pedalare! Pedalare! : a history of Italian cycling. Londra: Bloomsbury. s. 312. ISBN 978-1-4088-2219-7.
- ^ "New York Takes Top Global Fashion Capital Title from London, edging past Paris". Languagemonitor.com. 22 Åubat 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 25 Åubat 2014.
- ^ Press, Debbie (2000). Your Modeling Career: You Don't Have to Be a Superstar to Succeed. ISBN 978-1-58115-045-2. 27 Ekim 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 28 Mayıs 2022.
- ^ Cardini, Tiziana (28 Ekim 2020). "Get to Know the Young Winners of the 2020 International Talent Support Awards". Vogue. 1 Kasım 2020 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ Miller (2005) p. 486
- ^ a b c Insight Guides (2004) p. 220
- ^ "Design City Milan". Wiley. 6 Aralık 2010 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 Ocak 2010.
- ^ "Frieze Magazine â Archive â Milan and Turin". Frieze. 10 Ocak 2010 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 Ocak 2010.
- ^ "Italian Cooking: History of Food and Cooking in Rome and Lazio Region, Papal Influence, Jewish Influence, The Essence of Roman Italian Cooking". Inmamaskitchen.com. 10 Nisan 2010 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 24 Nisan 2010.
- ^ "The Making of Italian Food...From the Beginning". Epicurean.com. 27 Mart 2010 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 24 Nisan 2010.
- ^ Del Conte, 11â21.
- ^ Keane, John. "Italy leads the way with protected products under EU schemes". Bord Bia. 29 Mart 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 5 Eylül 2013.
- ^ Marshall, Lee (30 Eylül 2009). "Italian coffee culture: a guide". The Daily Telegraph. 10 Ekim 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 5 Eylül 2013.
- ^ Jewkes, Stephen (13 Ekim 2012). "World's first museum about gelato culture opens in Italy". Times Colonist. 16 Ekim 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 5 Eylül 2013.
- ^ Squires, Nick (23 AÄustos 2013). "Tiramisu claimed by Treviso". The Daily Telegraph. 29 AÄustos 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 5 Eylül 2013.
- ^ "In cosa consiste l'Italian Sounding" (Ä°talyanca). 18 Kasım 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 30 Kasım 2021.
- ^ "Le feste mobili. Feste religiose e feste civili in Italia" (Ä°talyanca). 14 Ekim 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 29 Aralık 2022.
- ^ "Saint Lucy â Sicily's Most Famous Woman â Best of Sicily Magazine". www.bestofsicily.com. 15 Ekim 2012 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ Roy, Christian (2005). Traditional Festivals. ABC-CLIO. s. 144. ISBN 978-1-57607-089-5. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 13 Ocak 2015.
- ^ Jonathan Boardman (2000). Rome: A Cultural and Literary Companion (Google Books). University of California: Signal Books. s. 219. ISBN 978-1-902669-15-1.
- ^ a b Anderson, Ariston (24 Temmuz 2014). "Venice: David Gordon Green's 'Manglehorn,' Abel Ferrara's 'Pasolini' in Competition Lineup". The Hollywood Reporter. 18 Åubat 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ "Celebrations of big shoulder-borne processional structures". UNESCO.org. 13 Aralık 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 29 Kasım 2014.
- ^ "Addio, Lido: Last Postcards from the Venice Film Festival". Time. 20 Eylül 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
DıŠbaÄlantılar deÄiÅtir
Wikimedia Commons'ta İtalya ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
Vikisözlük'te İtalya ile ilgili tanım bulabilirsiniz. |
Vikihaber'de bu konuyla ilgili haber var: |
Vikigezgin'de İtalya ile ilgili gezi rehberi bulunmaktadır. |
- Ãlke ile ilgili genel bilgiler
- Ä°talya hakkında Türkçe bilgiler içeren bir web sitesi 14 Åubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.
- BBC News 16 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.
- The Economist 18 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.
- by the U.S. Department of State 16 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.
- Genel
- CIA9 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi. The World Factbook
- Italia Tourism official website 18 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.
- Italy at UCB Libraries GovPubs
- Curlie'de İtalya (DMOZ tabanlı)
- Wikimedia Atlas'da Italy