Ermenistan
Ermenistan (Ermenice: ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶, romanize: Hayastan, Ermenice telaffuz: [hÉjÉsËtÉn]) veya resmî ismiyle Ermenistan Cumhuriyeti (Ermenice: ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶Õ« ÕÕ¡Õ¶ÖÕ¡ÕºÕ¥Õ¿Õ¸ÖÕ©ÕµÕ¸ÖÕ¶, romanize: Hayastani Hanrapetutâyun, Ermenice telaffuz: [hÉjÉsËtÉni hÉnɾÉpetuËtÊ°jun]), Avrasya'nın Güney Kafkasya bölgesinde bulunan, denize kıyısı olmayan bir ülkedir. Batı Asya'daki Ermeni Yaylaları üzerinde yer alan ülke, batısında Türkiye, kuzeyinde Gürcistan, doÄusunda Azerbaycan ve Rus barıŠgücünün yer aldıÄı Laçın Koridoru,[dn 1] güneyinde ise Ä°ran ve Azerbaycan'ın bir parçası olan Nahçıvan Ãzerk Cumhuriyeti ile sınır komÅusudur.[11]
Ermenistan ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶Õ« ÕÕ¡Õ¶ÖÕ¡ÕºÕ¥Õ¿Õ¸ÖÕ©ÕµÕ¸ÖÕ¶ Hayastani Hanrapetutâyun Ermenistan Cumhuriyeti | |||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Slogan ÕÕ¥Õ¯ Ô±Õ¦Õ£, ÕÕ¥Õ¯ ÕÕ·Õ¡Õ¯Õ¸ÖÕµÕ© Mek Azg, Mek MÅakuyt "Tek Millet, Tek Kültür" | |||||||||||||||||||||||||
BaÅkent ve en büyük Åehir | Erivan 40°11â²K 44°31â²D / 40.183°K 44.517°D | ||||||||||||||||||||||||
Resmî dil(ler) | Ermenice | ||||||||||||||||||||||||
Etnik gruplar (2022)[1] | |||||||||||||||||||||||||
Resmî din | Hristiyanlık (Ermeni Apostolik Kilisesi) | ||||||||||||||||||||||||
Demonim | Ermeni | ||||||||||||||||||||||||
Hükûmet | Ãniter parlamenter cumhuriyet | ||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||
Yasama organı | Ulusal Meclis | ||||||||||||||||||||||||
KuruluÅ | |||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||
Yüzölçümü | |||||||||||||||||||||||||
â¢Â Kara | 29.743 km2 | ||||||||||||||||||||||||
â¢Â Su (%) | 4,71 | ||||||||||||||||||||||||
Nüfus | |||||||||||||||||||||||||
â¢Â 2024 tahminî | 3.015.400[6] (138.) | ||||||||||||||||||||||||
â¢Â YoÄunluk | 101,4/km2 (99.) | ||||||||||||||||||||||||
GSYİH (SAGP) | 2024 tahminî | ||||||||||||||||||||||||
â¢Â Toplam | 64,432 $[7] (114.) | ||||||||||||||||||||||||
â¢Â KiÅi baÅına | 21,746 $[7] (77.) | ||||||||||||||||||||||||
GSYİH (nominal) | 2024 tahminî | ||||||||||||||||||||||||
â¢Â Toplam | 25,4 milyar $[7] (115.) | ||||||||||||||||||||||||
â¢Â KiÅi baÅına | 8.575 $[7] (86.) | ||||||||||||||||||||||||
Gini (2019) | â¼Â 29.9[8] düÅük | ||||||||||||||||||||||||
İGE (2021) |  0.759[9] yüksek · 85. | ||||||||||||||||||||||||
Para birimi | Ermeni dramı (Õ¤Ö., AMD) | ||||||||||||||||||||||||
Zaman dilimi | UTC+4 (UTC) | ||||||||||||||||||||||||
â¢Â Yaz (YSU) | UTC+5 (DST) | ||||||||||||||||||||||||
Trafik akıÅı | saÄ | ||||||||||||||||||||||||
Telefon kodu | 374 | ||||||||||||||||||||||||
İnternet alan adı | .am |
Ermenistan üniter, çok partili, demokratik bir ulus devlettir. Urartu Mà 860 yılında kurulmuÅ ve Mà 6. yüzyılda yerini Ermenistan SatraplıÄı almıÅtır. Ermenistan KrallıÄı Mà 5. yüzyılda Büyük Dikran hükümdarlıÄı altında yüksekliÄine ulaÅtı. Sonra da, HristiyanlıÄı resmî din olarak kabul eden dünyadaki ilk devlet oldu.[12][13][14] HristiyanlıÄın devletin resmî dini olarak kabul edilme tarihi 301'dir. Eski Ermeni krallıÄı, 5. yüzyılın baÅlarında Bizans ve Sasani Ä°mparatorlukları arasında bölündü. 9. yüzyılda Pakratuni HanedanlıÄı döneminde Ermeni Bagratuni KrallıÄı restore edildi. Bizanslılara karÅı yapılan savaÅlar nedeniyle gerileyen krallık 1045 yılında düÅtü ve Ermenistan kısa süre sonra Selçuklu'nun bir parçası oldu. 11 ve 14. yüzyıllar arasında Akdeniz kıyısında bir beylik ve sonrasında da krallık olan Kilikya Ermeni KrallıÄı kuruldu.
16 ve 19. yüzyıllar arasında Ermenistan, defalarca Osmanlı ve Pers imparatorluklarının egemenliÄine girdi. 19. yüzyılda Ermenistan Rus Ä°mparatorluÄu tarafından iÅgal edilirken geri kalan bölgeler Osmanlı egemenliÄi altında kalmıÅtır. 1 Haziran 1915 tarihinde Osmanlı hükûmeti tarafından Takvim-i Vekâyi'de yayımlanarak yürürlüÄe giren Tehcir Kanunu ile yaklaÅık 422.758 Ermeni zorunlu göçe tabi tutuldu. 1918'de, Rus Devrimi'nin ardından, Rus olmayan tüm ülkeler baÄımsızlıklarını ilan ettiler ve bunun sonucunda Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti kuruldu. 1920'de devlet, Transkafkasya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti'ne dahil edildi ve 1922'de Sovyetler BirliÄi'nin kurucu üyesi oldu. 1936'da Transkafkasya devleti daÄıldı ve Ermeni Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti de dahil olmak üzere ortaya çıkan bu devletler Sovyetler BirliÄi cumhuriyetlerine dönüÅtü. Modern Ermenistan Cumhuriyeti, 1991 yılında Sovyetler BirliÄi'nin daÄılması sonrası baÄımsız oldu.
Ermenistan, geliÅmekte olan bir ülkedir ve 2021 Ä°nsani GeliÅme Endeksi'nde 85. sırada yer almaktadır.[15] BaÅkenti ve en büyük Åehri Erivan'dır; Gümrü, Vanadzor, Eçmiadzin ve Hrazdan ülkenin diÄer önemli Åehirlerindendir. Ekonomisi büyük oranda endüstri ve madenciliÄe dayanmaktadır. Ermenistan coÄrafi olarak Güney Kafkasya'da yer alırken, genellikle jeopolitik bakımdan Avrupa devleti olarak kabul edilir. Ermenistan jeopolitik olarak Avrupa ile pek çok açıdan uyum saÄladıÄından Avrupa Konseyi, DoÄu OrtaklıÄı, Eurocontrol ve Avrupa Ä°mar ve Kalkınma Bankası dahil olmak üzere çok sayıda Avrupa kuruluÅun; Asya Kalkınma Bankası, Toplu Güvenlik AnlaÅması Ãrgütü, Avrasya BirliÄi, Karadeniz Ekonomik Ä°ÅbirliÄi, BaÄımsız Devletler TopluluÄu ve Avrasya Kalkınma Bankası dahil olmak üzere Avrasya'daki belirli bölgesel grupların üyesidir. Ermenistan ayrıca dünyanın en eski ulusal kilisesi olan Ermeni Apostolik Kilisesi'ni ülkenin birincil dinî kurumu olarak kabul etmektedir. Resmî dili Ermenice olan devletin kullandıÄı alfabe MS 405 yılında Mesrop MaÅtots tarafından yaratılmıÅtır. Ãlke 1991 yılından beri Azerbaycan'ın DaÄlık KarabaÄ bölgesini fiilen iÅgal etmekte ve de facto DaÄlık KarabaÄ Cumhuriyeti'nin varlıÄını desteklemekteyken 2020 yılındaki II. DaÄlık KarabaÄ SavaÅı ve 2023 DaÄlık KarabaÄ Ã§atıÅmaları sonrası bölgenin hakimiyeti Azerbaycan'a geçmiÅtir.[16]
Etimoloji deÄiÅtir
Ermenistan'ın günümüzdeki Ermenice ismi Hayastan[17] (Ermenice: ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶), Ermenilerin ülkeleri için eskiden kullanmıŠoldukları ÕÕ¡ÕµÖ (Haykâ) kelimesine Farsça ülke anlamına gelen -stan ekinin eklenmesi ile oluÅturulmuÅtur.[18][19] Ancak Hayastan isminin kökeni çok daha eski tarihlere dayanmaktadır ve ilk olarak Agathangelos,[20][21] Bizantionlu Faustus,[22][23] Gazar Parpetsi,[24] Koryun[25] ve Sebeos'un[25] eserlerinde bu isim geçmiÅtir.
Ad, Ermeni patrik ve MS 5. yüzyıl yazarı Horenli Musa'ya göre Babil kralını yenen ve Ararat bölgesinde kendi milletini kuran[26] Nuh'un büyük torunu Hayk'tan[27] (Ermenice: ÕÕ¡ÕµÕ¯) türetilmiÅtir. Ä°smin daha ilerideki kökeni belirsizdir. Ayrıca, Hay adının Ermeni Yaylası'nda hüküm sürmüŠiki krallıktan oluÅan konfederasyon devleti Hayasa-Azzi'den (Mà 1600â1200) geldiÄi ileri sürülmektedir.[28][29]
Bir coÄrafi tanım olarak Arminiya veya Armaniya ( ) adına en erken AhameniÅ Ä°mparatoru I. Darius'un yaklaÅık Mà 510 tarihli Eski Farsça yazılmıŠBehistun Anıtı'nda rastlanır.[30] Antik Yunan terimleri á¼Ïμενία (ArmenÃa) ve á¼ÏμÎνιοι (Arménioi, "Ermeniler") ilk kez Miletli Hekataios (Mà 550 - Mà 476) tarafından anılmıÅtır.[31] Bazı Pers seferlerinde görev yapan bir Rum general olan Ksenophon, Mà 401 yıllarında Ermeni köy yaÅamının ve misafirperverliÄinin birçok yönünü anlatmıÅtır.[32]
Bazı bilim adamları, Armenia adını Erken Tunç ÃaÄı eyaleti Armani (Armanum, Armi) veya Geç Bronz ÃaÄı eyaleti Arme (Åupria) ile iliÅkilendirmiÅlerdir.[33] Bahsi geçen krallıklarda hangi dillerin konuÅulduÄu bilinmediÄi için bu baÄlantılar kesin olarak kanıtlanamamıÅtır.
Hem Horenli Musa hem de Ä°stanbullu Ermeni tarihçi Mikayel Ãamçiyan'e göre Armenia ismi, Hayk'ın soyundan gelen Aram'ın adından gelmektedir.[34][35]
Türkçe metinlerde eskiden Ermeniyye veya Ermen diyarı olarak bahsedilmiÅ bölge için bu adın ilk kullanımı 17. yüzyılda gözlemlenmiÅtir. Evliya Ãelebi'nin Seyahatnâme eserinde de bu isim adı altında ele alınmıÅtır.[36]
Tarihçe deÄiÅtir
Antik çaÄ deÄiÅtir
Ermenistan, AÄrı daÄlarını çevreleyen yaylalarda yer almaktadır. Ermenistan'ın kadim bir medeniyet olduÄuna dair Tunç ÃaÄı'na ve daha öncesinde, yaklaÅık Mà 4000'e kadar dayanan kanıtlar bulunmaktadır. Areni-1 maÄara kompleksinde 2010 ve 2011 yıllarında yapılan arkeolojik araÅtırmalar, dünyanın bilinen en eski deri ayakkabısı,[37] eteÄi[38] ve Åarap üretim tesisinin keÅfedilmesiyle sonuçlandı.[39]
Efsanelere göre Ermenistan'ın kurucusu Hayk'ın hikâyesine göre, Mà 2107 dolaylarında Hayk, Babil'in SavaÅ Tanrısı Belus'a karÅı Engil nehri kıyısındaki ÃavuÅtepe'de ilk Ermeni devletini kurmak için savaÅmıÅtır. Tarihsel olarak bu olay, Akad'ın Mà 2115'te Sümer Guti Hanedanı tarafından yok edilmesiyle aynı zamana denk gelir.[40] Bu, Hayk'ın efsanede anlatıldıÄı gibi "300'den fazla aile üyesi" ile birlikte ayrıldıÄı bir zaman ve ayrıca Mà 2154'te Akad Ä°mparatorluÄu'nun düÅüÅü nedeniyle bir Mezopotamya Karanlık ÃaÄı yaÅanırken bu, efsanedeki Mezopotamya'yı terk etmesine neden olan olaylara zemin oluÅturmuÅ olabilir.[41]
Büyük Ermenistan bölgesinde Trialeti-Vanadzor kültürü, Hayasa-Azzi ve Mitanni (tarihî Ermenistan topraklarının güneybatısında yer alır) dahil olmak üzere birçok Tunç ÃaÄı kültürü ve devleti geliÅti ve bunların hepsinin Hint-Avrupalı nüfusa sahip olduÄuna inanılıyor.[42][43][44][45][46][47] Nairi konfederasyonu ve halefi Urartu, Ermeni Yaylaları üzerinde art arda egemenliklerini kurdular. Adı geçen ulusların ve konfederasyonların her biri Ermeni etnogenezine katıldı.[48][49][50][51] Erivan'da bulunan büyük bir çivi yazılı taÅ yazıt, Ermenistan'ın modern baÅkentinin Mà 782 yazında Kral I. ArgiÅti tarafından kurulduÄunu ortaya koydu. Erivan, dünyada sürekli yerleÅimin olduÄu en eski Åehirlerinden biridir.[52]
Mà 6. yüzyılın sonlarında, komÅu halklar tarafından Ermenistan olarak adlandırılan ilk coÄrafi varlık, AhameniÅ Ä°mparatorluÄu'nun topraklarının bir parçası olarak Orontid HanedanlıÄı altında kuruldu. Krallık, Mà 190 yılında Kral I. Artaksias yönetiminde Seleukos Ä°mparatorluÄu'nun etki alanından tamamen baÄımsız hâle geldi ve Artaksiad Hanedanı yönetimi altına girmeye baÅladı. Ermenistan, Mà 95 ile Mà 66 arasında Büyük Tigran döneminde altın çaÄına ulaÅtı ve Roma Cumhuriyeti'nin doÄusunda zamanının en güçlü krallıÄı haline geldi.[53] Sonraki yüzyıllarda Ermenistan, Part Ä°mparatorluÄu'na baÄlı ArÅak Hanedanı'nın kurucusu I. Tiridates döneminde AhameniÅ Ä°mparatorluÄu'nun etki alanı içine girmiÅti. Tarihi boyunca Ermenistan KrallıÄı, hem baÄımsızlık dönemlerini hem de çaÄdaÅ imparatorluklara baÄlı olarak özerklik dönemlerini yaÅadı. Ä°ki kıta arasındaki stratejik konumu, bölgenin tarih boyunca Asur (Asurbanipal yönetiminde, Mà 669-627 civarında, Asur'un sınırları Ermenistan ve Kafkas DaÄları'na kadar uzanıyordu.),[54] Medler, AhameniÅ Ä°mparatorluÄu, Yunanlılar, Partlar, Romalılar, Sasani Ä°mparatorluÄu, Bizans Ä°mparatorluÄu, Araplar, Selçuklular, MoÄollar, Osmanlı Ä°mparatorluÄu, Safevîler, AfÅar ve Ä°ran'ın Kaçar hanedanları ile Ruslar tarafından iÅgal edilmesine sebep oldu.
Antik Ermenistan'da din, tarihsel olarak Ä°ran'da ZerdüÅtlük inancının ortaya çıkmasına yol açan bir dizi inançla iliÅkiliydi. Ä°nançlar özellikle Mitra'ya tapınmaya odaklanılıyor ve ayrıca Aramazd, Vahagn, Anahit ve AstÄik gibi bir tanrılar panteonunu da içeriyordu. 12 aydan oluÅan güneÅ esaslı Ermeni takvimi kullanılıyordu.
Hristiyanlık ülkede MS 40 gibi erken bir tarihte yayılmaya baÅladı. Ermenistanlı III. Tiridates (238-314) 301'de Hristiyanlık inancını devletin resmî dini yaparak[55][56] Ermenistan'ı tarihte HristiyanlıÄı resmî din olarak kabul eden ilk devlet yaptı. Bu, Roma Ä°mparatorluÄu'nun Galerius yönetiminde HristiyanlıÄa resmî olarak bir hoÅgörü tanımaya baÅlamasından on yıl önce ve Büyük Konstantin'in vaftiz edilmesinden 36 yıl önce gerçekleÅti.[57]
428'de Ermenistan KrallıÄı'nın düÅüÅünden sonra, Ermenistan'ın çoÄu bir marzpanat olarak Sasani Ä°mparatorluÄu'na dahil edildi.[58] 451 yılındaki Avayr SavaÅı'ndan sonra Hristiyan Ermeniler dinlerini devam ettirdiler ve Ermenistan özerklik kazandı.[59]
OrtaçaÄ deÄiÅtir
Sasani döneminden (428-636) sonra Ermenistan, daha önce Bizans Ä°mparatorluÄu tarafından alınan Ermeni topraklarını yeniden birleÅtirerek Emevi HalifeliÄi altında özerk bir prenslik olan Arminiya olarak varlıÄını sürdürdü. Ermenistan Prensi tarafından yönetilen prenslik, Halife ve Bizans Ä°mparatoru tarafından tanındı. Araplar tarafından oluÅturulan, Gürcistan ve Albanya'nın bazı kısımlarını da içeren ve merkezi Ermeni Åehri Divin olan Arminiya idari bölümünün/emirliÄinin bir parçasıydı. Arminiya, Ermenistan Kralı I. AÅot altında zayıflamıŠAbbasi HalifeliÄinden baÄımsızlıÄını yeniden kazandıÄı 884 yılına kadar sürdü.[64]
Yeniden ortaya çıkan Ermeni krallıÄı, Bagratuni Hanedanı tarafından yönetildi ve 1045 yılına kadar sürdü. Zamanla, Bagratuni Ermenistan'ının çeÅitli bölgeleri baÄımsız krallıklar ve beylikler olarak ayrıldı. Bunlar arasında güneyde Artsruni hanedanlıÄı tarafından yönetilen Vaspurakan, doÄuda Sünik KrallıÄı veya günümüz DaÄlık KarabaÄ topraklarındaki Artsah KrallıÄı bulunmaktadır. Bu krallıklar baÄımsız olsalar da Bagratuni krallarının üstünlüÄünü tanımaktaydılar.[65]
1045 yılında Bizans Ä°mparatorluÄu Bagratuni Ermenistanı'nı topraklarına kattı. Kısa süre sonra diÄer Ermeni devletleri de Bizans kontrolüne girdi. Ermeni toprakları üzerindeki kısa süreli Bizans yönetimi, 1071'de Selçuklu'nun Bizanslıları maÄlup edip Malazgirt SavaÅı'nda Ermenistan'ı ele geçirmesiyle sona erdi.[66] Akrabası olan Ani Kralı II. Gagik'i öldürenlerin elinde ölümden veya köle olmaktan kaçmak için I. Ruben, bazı hemÅerileriyle birlikte Toros DaÄları'nın vadilerine ve ardından Kilikya'da yer alan Tarsus'a gitti. Sarayın Bizans valisi onlara, Prens Ruben'in soyundan gelen Ermenistan Kralı I. Levon yönetiminde 6 Ocak 1198'de Kilikya Ermeni KrallıÄı'nın kurulduÄu yerde sıÄınmalarını saÄladı.[67]
Kilikya, Avrupalı Haçlıların güçlü bir müttefikiydi ve kendisini DoÄu'da Hristiyan âleminin kalesi olarak görüyordu. Kilikya'nın Ermeni tarihi ve devleti açısından önemi, Ermeni halkının ruhani lideri olan Ermeni Apostolik Kilisesi GatoliÄosluÄu'nun bölgeye taÅınmasıyla da kanıtlanmıÅtır.
Selçuklu Ä°mparatorluÄu kısa sürede çökmeye baÅladı. 12. yüzyılın baÅlarında, Zakaryan ailesinin Ermeni prensleri Selçuklu Türklerini maÄlup ederek Kuzey ve DoÄu Ermenistan'da, Gürcistan KrallıÄı'nın himayesinde devam eden Zakaryan Ermenistanı olarak bilinen yarı baÄımsız bir prenslik kurdu. Orbelyan Hanedanı, ülkenin çeÅitli yerlerinde, özellikle Sünik ve Vayots Dzor'da kontrolü Zakaryanlarla paylaÅırken Artsah ve Utik'i Hasan Celalyan Hanedanı kontrol ediyordu.[68]
Erken Modern dönem deÄiÅtir
1230'larda MoÄol Ä°mparatorluÄu, Zakaryan Ermenistanı'nı ve ardından Ermenistan'ın geri kalanını ele geçirdi. MoÄol istilalarını kısa süre sonra, 13. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar devam eden Karakoyunlu, Timur hanedanı ve Akkoyunlu gibi diÄer Orta Asya kabilelerinin istilaları izledi. Ardı arkası kesilmeyen her biri ülkeyi yıkıma uÄratan istilaların ardından Ermenistan zamanla zayıfladı.[69]
16. yüzyılda Osmanlı Ä°mparatorluÄu ve Ä°ran'ın Safevi Hanedanı Ermenistan'ı böldü. 16. yüzyılın baÅlarından itibaren hem Batı Ermenistan hem de DoÄu Ermenistan Safevi Ä°mparatorluÄu'nun eline geçti.[70][71] Batı Asya'da yüz yıl sürecek olan Türk-Ä°ran jeopolitik rekabeti nedeniyle, Osmanlı-Ä°ran SavaÅları sırasında bölgenin önemli bölümleri için iki rakip imparatorluk arasında sık sık savaÅlar gerçekleÅti. Batı Ermenistan Kasr-ı Åirin AntlaÅması ile Osmanlı egemenliÄinde kalırken[72] DoÄu Ermenistan sırasıyla Safevi, AfÅar ve Kaçar hanedanları tarafından yönetildi.
1604'ten itibaren Safevî Hükümdarı I. Abbas, kuzeybatı sınırını herhangi bir Osmanlı gücüne karÅı korumak için bölgede "yakıp yıkma taktiÄi" uyguladı. Bu, Ermeni kitlelerini anavatanlarının dıÅına zorla yerleÅtirmeyi içeren bir politikaydı.[73]
Sırasıyla Rus-Ä°ran SavaÅı (1804-13) ve Rus-Ä°ran SavaÅı'nın (1826-28) ardından 1813 Gülistan AntlaÅması ve 1828 Türkmençay AntlaÅması ile Kaçar Hanedanı, Revan ve KarabaÄ hanlıklarından oluÅan DoÄu Ermenistan'ı geri dönülmez bir Åekilde Rus Ä°mparatorluÄu'na vermek zorunda kaldı.[74][75] Bu döneme Rusya Ermenistanı adı verilir.
Batı Ermenistan hâlâ Osmanlı yönetimi altında kalırken Ermenilere kendi anklavları içinde çeÅitli özerklikler verildi ve Türkler de dahil imparatorluktaki diÄer gruplar ile uyum içinde yaÅadılar. Ancak katı bir Müslüman toplum yapısı altındaki Hristiyanlar olarak Ermeniler yaygın bir ayrımcılıÄa maruz kaldılar. Osmanlı Ä°mparatorluÄu içinde daha fazla hak için isyan etmelerine karÅılık olarak Sultan II. Abdülhamid, 1894 ile 1896 yılları arasında Ermenilere karÅı devlet destekli katliamlar düzenledi ve tahmini olarak 80.000 ila 300.000[76] kiÅinin ölümüne neden oldu. Hamidiye Katliamları olarak geçen katliamlar sonrası Abdülhamid, Batı tarafından "Kızıl Sultan" ve "Kanlı Sultan" isimleri ile anılmaya baÅladı.[77]
1890'larda, yaygın olarak TaÅnaktsutyun olarak bilinen Ermeni Devrimci Federasyonu, imparatorlukta reformu savunan çeÅitli küçük grupları birleÅtirmek ve "imparatorluÄun Ermeni nüfuslu bölgelerini katliamlardan korumak" amacıyla Osmanlı Ä°mparatorluÄu'na karÅı faaliyete geçti. TaÅnaktsutyun üyeleri ayrıca Ermeni sivilleri silahlı direniÅ yoluyla savunan Ermeni fedai grupları kurdu. Ayrıca TaÅnaklar, "özgür, baÄımsız ve birleÅik" bir Ermenistan yaratma gibi daha geniÅ bir hedef için de faaliyetlerini yürütseler de bazen baÄımsızlık yerine özerkliÄi savunmak gibi daha gerçekçi bir yaklaÅım lehine bu hedefi bir kenara bırakıyorlardı.
Osmanlı Ä°mparatorluÄu çöküŠdönemimde 1908'de Jön Türk Devrimi Sultan Abdülhamid hükûmetini devirdi. Nisan 1909'da Osmanlı Ä°mparatorluÄu'nun Adana Vilayeti'nde 20.000-30.000 kadar Ermeni'nin ölümüyle sonuçlanan Adana Katliamı meydana geldi. Ä°mparatorlukta yaÅayan Ermeniler, Ä°ttihat ve Terakki'nin ikinci sınıf statülerini deÄiÅtirmesini umuyorlardı. Yeniköy AntlaÅması (1914) ile Ermeni meseleleri üzerine bir genel müfettiÅ atanarak çözümler sunuldu.[78]
Birinci Dünya savaÅı ve Ermeni Kırımı deÄiÅtir
Birinci Dünya SavaÅı'nın patlak vermesi, Kafkasya ve Ä°ran cephelerinde Osmanlı Ä°mparatorluÄu ile Rus Ä°mparatorluÄu arasında çatıÅmaya yol açtı. Ä°stanbul'daki yeni hükûmet, Rus Ä°mparatorluk Ordusu'nda bir grup Ermeni gönüllü olması sebebiyle Ermenilere güvensizlik ve Åüpheyle bakıyordu. 24 Nisan 1915'te Ermeni aydınları Osmanlı yetkilileri tarafından tutuklandı ve Tehcir Kanunu (29 Mayıs 1915) ile Anadolu'da yaÅayan Ermenilerin büyük bir bölümü yaÅadıkları Åehirlerden baÅka yerlere sürüldü. Tehcir ve katliamlar ile Osmanlı hükûmeti tarafından Ermenilere karÅı etnik temizlik gerçekleÅtirildi.[79][80]
Kırım iki aÅamada uygulandı: saÄlam erkek nüfusun katliamlar yoluyla toptan öldürülmesi ve askere alınanların zorunlu çalıÅmaya tabi tutulması; ardından kadınların, çocukların, yaÅlıların ve sakatların Suriye Ãölü'ne doÄru ölüm yürüyü ile sürülmesi. Askerî refakatçiler tarafından sürülen sürgünler, yiyecek ve sudan mahrum bırakıldı ve periyodik olarak soygun, tecavüz ve katliam olaylarına maruz kaldı.[81][82] Bölgede Osmanlı Ä°mparatorluÄu'nun faaliyetlerine isyan eden gösteren yerel Ermeni direniŠörgütleri bulunuyordu. 1915-1917 olayları, Ermeniler ve Batılı tarihçilerin büyük çoÄunluÄu tarafından devlet destekli toplu katliamlar veya soykırım olarak kabul edilmektedir.[83]
Türk makamları soykırım teriminin, Osmanlı yönetiminin son yıllarında gerçekleÅen kitlesel katliamlarını tanımlamak için doÄru bir terim olmadıÄını iddia ederek, bu terimi kullanmaktan kaçınmakta ve soykırım iddialarını reddetmektedir. Ermeni Kırımı, modern dönemde gerçekleÅen ilk soykırımlardan biri olarak kabul edilmektedir.[84][85] Arnold J. Toynbee tarafından yapılan araÅtırmaya göre, 1915'ten 1916'ya kadar olan tehcir sırasında tahminen 600.000 Ermeni öldü. Ancak bu rakam, kırımın yalnızca ilk yılını ifade etmektedir ve 24 Mayıs 1916'da raporun derlenmesinden sonra ölen veya öldürülenleri hesaba katmamaktadır.[86] Uluslararası Soykırım Alimler Cemiyeti ölü sayısının "bir milyondan fazla" olduÄunu belirtiyor.[87] Ãldürülen toplam insan sayısının 1 ila 1,5 milyon arasında olduÄu tahmin edilmektedir.[88]
Ermenistan ve Ermeni diasporası, 30 yılı aÅkın süredir olayların resmî olarak soykırım olarak tanınması için kampanya yürütmektedir. Bu olaylar geleneksel olarak her yıl 24 Nisan Ermeni Åehitler Günü veya Ermeni Soykırımı Günü'nde anılır.[89]
Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti deÄiÅtir
Nikolay Yudeniç komutasındaki Rus Kafkas Ä°mparatorluk Kuvvetleri, gönüllü birliklerdeki Ermeniler ve Andranik Ozanyan ile Tovmas Nazarbekyan liderliÄindeki Ermeni milisleri Birinci Dünya SavaÅı sırasında Osmanlı Ermenistanı'nın çoÄunu ele geçirmeyi baÅarsa da, kazanımları 1917 BolÅevik Devrimi ile kaybedildi. O zamanlar, Rusya kontrolündeki DoÄu Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan, Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti olarak bir araya gelmeye çalıÅtı. Ancak bu federasyon, Åubat 1918'den üç partinin de feshetme kararı aldıÄı Mayıs 1918'e kadar sürdü. Sonuç olarak, DoÄu Ermenistan'ın TaÅnaktsutyun hükûmeti, Aram Manukyan liderliÄinde 28 Mayıs'ta Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti olarak baÄımsızlıÄını ilan etti.
Demokratik Cumhuriyet'in kısa ömürlü baÄımsızlıÄı savaÅ, toprak anlaÅmazlıkları, büyük çaplı isyanlar ve beraberinde ülkeye salgın hastalıklar getiren ve açlık sorununun ortaya çıkmasına sebep olan Osmanlı Ermenistanı'ndan gelen kitlesel bir mülteci akınıyla uÄraÅmakla geçti.
SavaÅın sonunda galip gelen güçler Osmanlı Ä°mparatorluÄu'nu bölmeye çalıÅtılar. Ä°tilaf Devletleri ile Osmanlı Ä°mparatorluÄu arasında 10 AÄustos 1920'de imzalanan Sevr AntlaÅması, Ermeni cumhuriyetinin varlıÄını sürdürmeyi ve eski Osmanlı Ermenistanı topraklarını ona baÄlamayı taahhüt ediyordu. Ermenistan'ın yeni sınırları Amerika BirleÅik Devletleri BaÅkanı Woodrow Wilson tarafından çizildiÄinden, Osmanlı Ermenistanı "Wilson Ermenistanı" olarak da anılıyordu. AntlaÅmanın imzalanmasından birkaç gün önce, 5 AÄustos 1920'de, Kilikya'daki de facto Ermeni yönetimi olan Ermeni Ulusal BirliÄi'nden Mihran Damadyan, Kilikya'nın -Fransız himayesi altındaki özerk bir Ermeni cumhuriyeti olarak- baÄımsızlıÄını ilan etti.[91]
Ermenistan'ın Amerika'nın himayesinde bir manda hâline getirilmesi bile düÅünülse de antlaÅma, Anadolu Hareketi tarafından reddedildi ve yürürlüÄe girmedi. Hareket antlaÅmayı, kendisini Türkiye'nin meÅru hükûmeti ilan etmek için fırsat olarak kullandı ve Ä°stanbul merkezli monarÅiyi Ankara merkezli bir cumhuriyetle deÄiÅtirdi.
1920'de Türk milliyetçi güçleri doÄuda yeni doÄan Ermeni cumhuriyetini ele geçirdi. Kazım Karabekir komutasındaki Türk kuvvetleri, 93 Harbi sonrasında Rusya'nın ilhak ettiÄi Ermeni topraklarını ele geçirdi ve eski Aleksandropol Åehrini (bugünkü Gümrü) iÅgal etti. Åiddetli çatıÅma 2 Aralık 1920'de Gümrü AntlaÅması ile sona erdi. AntlaÅma, Ermenistan'ı askerî kuvvetlerinin çoÄunu silahsızlandırmaya, Sevr AntlaÅması ile kendisine verilen tüm eski Osmanlı topraklarından geri çekilmeye ve Sevr AntlaÅması'nda kendisine verilen tüm "Wilson Ermenistanı"ndan vazgeçmeye zorladı. EÅzamanlı olarak, Sergo Orconikidze komutasındaki Sovyet On Birinci Ordusu, 29 Kasım'da Karavansaray'dan (bugünkü Ä°cevan) Ermenistan'ı iÅgal etmeye baÅladı. 4 Aralık'ta Orconikidze'nin güçleri Erivan'a girdi ve kısa ömürlü Ermeni cumhuriyeti çöktü.[92]
Cumhuriyetin düÅüÅünden kısa süre sonra Åubat Ayaklanması, 1921'de gerçekleÅti ve 26 Nisan'da Garegin Njdeh komutasındaki Ermeni kuvvetleri tarafından Zengezur'da hem Sovyet hem de Türk müdahalelerine karÅı savaÅan DaÄlık Ermenistan Cumhuriyeti kuruldu. Sovyetlerin Sünik bölgesini Ermenistan sınırlarına dahil etmeyi kabul etmesinin ardından isyan sona erdi ve 13 Temmuz'da Kızıl Ordu bölgenin kontrolünü ele geçirdi.
Ermenistan SSC deÄiÅtir
Ermenistan, Kızıl Ordu tarafından ilhak edildi ve 4 Mart 1922'de Gürcistan ve Azerbaycan ile birlikte Transkafkasya SFSC'nin (TSFSC) bir parçası olarak Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler BirliÄi'ne dahil edildi.[93][94] Bu ilhakla birlikte, Gümrü AntlaÅması'nın yerini Türk-Sovyet Kars AntlaÅması aldı. AntlaÅmada Türkiye Kars, Ardahan ve IÄdır Åehirlerinin karÅılıÄında, Sovyetler BirliÄi'nin liman kenti Batum ile Acara'nın kontrolünü ele geçirmesine izin verdi.[93][94]
TSFSR, 1922'den üç ayrı birime (Ermenistan SSC, Azerbaycan SSC, Gürcistan SSC) bölündüÄü 1936'ya kadar varlıÄını sürdürdü.[95] Ermeniler, Osmanlı Ä°mparatorluÄu'nun çalkantılı son yıllarının aksine, SSCB içinde göreli bir istikrar dönemi yaÅadılar. SSCB'nin seküler politikalarıyla mücadele eden kilise için durum zordu. Vladimir Lenin'in ölümünden sonra Komünist Parti genel sekreteri Josef Stalin yavaÅ yavaÅ kendisini SSCB'nin diktatörü olarak kabul ettirdi. Stalin'in saltanatı, SSCB'nin her yerinde milyonlarca hayata mal olan kitlesel baskılarla karakterize ediliyordu.
Ermenistan, Ä°kinci Dünya SavaÅı'nda herhangi bir muharebeye sahne olmadı. SavaÅ sırasında Kızıl Ordu'da tahminen 500.000 Ermeni (nüfusun yaklaÅık üçte biri) görev yaptı ve 175.000 kiÅi öldü.[96]
Josef Stalin'in 1953'te ölümü ve Nikita KruÅçev'in SBKP'nin yeni genel sekreteri olarak ortaya çıkmasının ardından bölgedeki özgürlük indeksinde bir iyileÅme görüldüÄü iddia ediliyor. Bunun etkisiyle de Ermenistan'ın SSC'sindeki yaÅam da hızlı bir Åekilde geliÅmeye baÅlıyordu. Stalin döneminde sınırlandırılan kilise, 1955'te Katolikos I. Vazgen'in göreve geçmesiyle yeniden canlandı. 1967'de Erivan'daki Hrazdan vadisinin yukarısındaki Tsitsernakaberd tepesinde Ermeni Kırımı kurbanları için bir anıt inÅa edildi.
1980'lerde Gorbaçov döneminde Glasnost ve Perestroyka reformları ile Ermeniler, Sovyet yapımı fabrikaların getirdiÄi kirliliÄe karÅı çıkarak ülkeleri için daha iyi çevre bakımı talep etmeye baÅladılar. O zamanlarda Sovyet Azerbaycanı ile çoÄunluÄu Ermenilerden oluÅan[97] özerk bölgesi DaÄlık KarabaÄ arasında da gerilimler yaÅanıyordu. 1970 yılında Azerbaycan'da yaklaÅık 484.000 Ermeni yaÅıyordu.[98] KarabaÄ Ermenileri, Sovyet Ermenistanı ile birleÅme talep ettiler. Ermenistan'daki KarabaÄ Ermenilerini destekleyen barıÅçıl protestolar, Azerbaycan'da Sumgayıt'ta olduÄu gibi Ermeni karÅıtı pogromlarla ve ardından Ermenistan'da Azerbaycan karÅıtı Åiddet olayları ile karÅılandı.[99] Bu sorunları Ermenistan'da 1988'de 7.2 büyüklüÄündeki yıkıcı bir deprem takip etti.[100]
Gorbaçov'un Ermenistan'ın herhangi bir sorununu hafifletememesi Ermeniler arasında hayal kırıklıÄı yarattı ve artan bir baÄımsızlık talebini daha da arttırdı. Mayıs 1990'da, Sovyet Kızıl Ordusu'ndan ayrı bir savunma gücü olarak hizmet veren Yeni Ermeni Ordusu kuruldu. Ermeniler 1918'de Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti'nin yıldönümünü anmaya karar verdiklerinde, Yeni Ordu ile Erivan'daki Sovyet İç Güvenlik Kuvvetleri birlikleri arasında kısa süre sonra çatıÅmalar çıktı. Åiddetli olaylar tren istasyonunda İç Güvenlik Kuvvetleri ile bir çatıÅmada öldürülen beÅ Ermeni'nin ölümüyle sonuçlandı. Oradaki tanıklar, İç Güvenlik Kuvvetlerinin aÅırı güç kullandıÄını ve çatıÅmayı kendilerinin baÅlattıÄını iddia etti.
BaÅkent yakınlarındaki SovetaÅen'de Ermeni milisler ile Sovyet birlikleri arasında daha fazla çatıÅma çıktı ve çatıÅmalar çoÄu Ermeni olmak üzere 26'dan fazla kiÅinin ölümüyle sonuçlandı. Ocak 1990'daki Bakü Pogromu, Azerbaycan'ın baÅkenti Bakü'deki 200.000 Ermeni'nin neredeyse tamamını Ermenistan'a kaçmaya zorladı.[101] 23 AÄustos 1990'da Ermenistan topraklarında kendi egemenliÄini ilan etti. 17 Mart 1991'de Ermenistan, Baltık devletleri, Gürcistan ve Moldova ile birlikte ülke çapındaki referandumu boykot etti ve referanduma katılan seçmenlerin %78'i Sovyetler BirliÄi'nin reforme edilmiÅ bir biçimde varlıÄını sürdürmesi için oy kullandı.[102]
Ermenistan Cumhuriyeti deÄiÅtir
21 Eylül 1991'de Ermenistan, Moskova'daki baÅarısız darbe giriÅiminden sonra baÄımsızlıÄını resmen ilan etti. Ermeni nüfuslu DaÄlık KarabaÄ'ın ülkeyle birleÅmesi için KarabaÄ hareketine liderlik ederek öne çıkan[103] Levon Ter-Petrosyan, 16 Ekim 1991'de halk tarafından, yeni baÄımsızlıÄını kazanmıŠErmenistan Cumhuriyeti'nin ilk devlet baÅkanı seçildi. 26 Aralık 1991'de Sovyetler BirliÄi daÄıldı ve Ermenistan'ın baÄımsızlıÄı tanındı.
Ter-Petrosyan, komÅu Azerbaycan ile Birinci DaÄlık KarabaÄ SavaÅı'nı Savunma Bakanı Vazgen Sarkisyan ile birlikte yönetti. Sovyet sonrası ilk yıllar, Azerbaycan Halk Cephesi'nin KarabaÄ sorunundan dolayı Ermenistan'a karÅı bir demiryolu ve hava ablukası baÅlatması için Azerbaycan SSC'ye yaptıÄı baskının baÅarılı olması sonucu yaÅanan ekonomik zorluklarla gölgelendi.[103] Bu hareket, kargo ve malların %85'inin demiryolu trafiÄiyle ulaÅtıÄı Ermenistan ekonomisini ciddi bir Åekilde zayıflattı. 1993 yılında Türkiye, Azerbaycan'ı desteklemek için Ermenistan ile diplomatik iliÅkilerini kesip sınırı kapatarak ablukaya katıldı.[104][105]
KarabaÄ SavaÅı, 1994 yılında Rusya'nın aracılık ettiÄi ateÅkesin yürürlüÄe girmesiyle sona erdi. SavaÅ sonucunda Ermenistan DaÄlık KarabaÄ'ın neredeyse tamamı da dahil olmak üzere Azerbaycan'ın uluslararası kabul görmüŠtopraklarının %16'sını iÅgal etti.[106] Ermenistan destekli güçler, 2020 yılına kadar bu bölgenin neredeyse tamamının kontrolünü elinde tuttu. Tam bir çözüm bulunamadıÄı için hem Ermenistan hem de Azerbaycan ekonomileri zarar gördü ve Ermenistan'ın Türkiye ve Azerbaycan ile olan sınır kapıları da kapalı kaldı. Hem Azerbaycan hem de Ermenistan 1994'te ateÅkesi kabul ettiÄinde, tahminen 30.000 kiÅi çatıÅmalar sırasında ölmüŠve bir milyondan fazla kiÅi de yerinden edilmiÅti.[107]
21. yüzyılda Ermenistan birçok zorlukla karÅı karÅıya kaldı. Ãlke piyasa ekonomisine tam geçiÅ yapmıÅtır. Bir araÅtırma, Ermenistan'ı dünyanın en "ekonomik olarak en özgür" 41. ülkesi olarak sıralamıÅtır (2014 itibarıyla).[108] Avrupa, Arap BirliÄi ve BaÄımsız Devletler TopluluÄu ile iliÅkileri Ermenistan'ın ticaret hacmini artırmasına olanak saÄlamıÅtır.[109][110] Gaz, petrol ve diÄer kaynaklar iki yoldan ülkeye ulaÅıyor: Ä°ran ve Gürcistan. Ermenistan her iki ülke ile de samimi iliÅkiler sürdürmektedir.[111]
2018 Ermenistan protestoları, Sivil SözleÅme partisinden Ermenistan parlamentosu üyesi Nikol PaÅinyan'ın liderliÄinde, çeÅitli siyasi ve sivil gruplar tarafından Nisan-Mayıs 2018 arasında düzenlenen bir dizi hükûmet karÅıtı protesto idi. Protestolar ve yürüyüÅler ilk olarak Serj Sarkisyan'ın üst üste üçüncü kez Ermenistan Devlet BaÅkanı olarak görev yapmasına tepki olarak baÅlasa da daha sonra genel olarak Cumhuriyetçi Parti hükûmetine karÅı düzenlendi. PaÅinyan bunu "kadife devrim" olarak ilan etti.[112]
Mart 2018'de Ermeni parlamentosu Armen Sarkisyan'ı Ermenistan'ın yeni devlet baÅkanı olarak seçti. BaÅkanlıÄın yetkisini azaltmaya yönelik tartıÅmalı anayasal reform hayata geçirilirken baÅbakanın yetkisi daha da güçlendirildi.[113] Mayıs 2018'de parlamento, muhalefet lideri Nikol PaÅinyan'ı yeni baÅbakan olarak seçti. Selefi Serj Sarkisyan, hükûmet karÅıtı gösterilerin ardından, iki hafta önce istifa etmiÅti.[114]
27 Eylül 2020'de çözülmemiÅ DaÄlık KarabaÄ sorunu nedeniyle topyekûn bir savaÅ patlak verdi.[115] Hem Ermenistan hem de Azerbaycan silahlı kuvvetleri askeri ve sivil kayıplar bildirdi.[116] Ermenistan ile Azerbaycan arasında altı haftalık savaÅı sona erdirmek için imzalanan DaÄlık KarabaÄ AteÅkes AntlaÅması, birçok kiÅi tarafından Ermenistan'ın yenilgisi ve teslim olması olarak görüldü.[117] Bir yıl boyunca süren protestolar, erken seçimleri zorunlu kıldı.
20 Haziran 2021'de PaÅinyan'ın Sivil SözleÅme partisi erken parlamento seçimini kazandı. Ermenistan Devlet BaÅkanı Armen Sarkisyan, BaÅbakan Vekili Nikol PaÅinyan'ı resmen baÅbakanlıÄa atadı.[118] Ocak 2022'de Ermenistan Devlet BaÅkanı Armen Sarkisyan, anayasanın artık cumhurbaÅkanına yeterli yetki veya etki vermediÄini belirterek görevden istifa etti.[119] 3 Mart 2022'de Vahagn Haçaturyan, ikinci tur parlamento oylamasında Ermenistan'ın beÅinci devlet baÅkanı seçildi.[120] Sonraki ay daha fazla protesto patlak verdi.[121]
CoÄrafya deÄiÅtir
Ermenistan jeopolitik Transkafkasya (Güney Kafkasya) bölgesinde, Güney Kafkas DaÄları ve onların Karadeniz ile Hazar Denizi arasındaki ovalarında ve Ermenistan Yaylası'nın kuzeydoÄusunda yer alan denize kıyısı olmayan bir ülkedir.[122] Batı Asya'da,[123] Ermeni Yaylası'nda yer alan ülke; batıda Türkiye, güneyde Nahçıvan eksklavı ve Ä°ran'la, kuzeyde Gürcistan, doÄuda ise Azerbaycan ve Rus barıŠgücünün bulunduÄu Laçın Koridoru ile çevrelenmiÅtir.[11] Ermenistan 38° ve 42 °K enlemleri ile 43° ve 47 °D meridyenleri arasında yer alır. Ä°ki karasal ekolojik bölge içerir: Kafkasya karma ormanları ve DoÄu Anadolu daÄ bozkırları.[124]
Ermenistan bakır, demir, boksit, molibden, altın, kurÅun ve çinkoca zengindir. Büyük ponza, mermer, tüf, perlit, kireç taÅı, bazalt ve tuz yatakları da bulunmaktadır.[125] Ermenistan, Arap ve Avrasya levhalarının yöneldiÄi bölgede yer almaktadır ve bundan dolayı tarih boyunca bölgede birçok büyük deprem meydana gelmiÅtir.[126] 1988 Spitak Depremi, 25.000 kiÅinin ölümüne ve Spitak Åehrin neredeyse tamamen yıkılmasına sebep olmuÅtur.
TopoÄrafya deÄiÅtir
Ermenistan'ın karasal alanı 29.743 kilometrekare (11.484 sq mi) olmakla beraber bu arazi çoÄunlukla daÄlıktır.[122] Arazinin daÄlık olmasının bir sonucu olarak bölgede hızlı akan nehirler ve tarıma uygun çok az toprak bulunmaktadır.[127] Ãlkenin en yüksek daÄı Alagöz'ün zirvesi deniz seviyesinden 4.090 metre (13.419 ft) yüksektedir ve hiçbir noktası deniz seviyesinin 390 metre (1.280 ft) altında deÄildir.[128] Ãlke ortalama yüksekliÄi bakımından dünyadaki en yüksek 10. ülke olup, Ä°sviçre ve Nepal'den daha fazla (%85.9) daÄlık alana sahiptir.[129]
AÄrı DaÄı, 5.137 metre (16,854 fit) ile bölgedeki en yüksek daÄdır. Günümüzde Türkiye hudutları içerisinde yer alan daÄ Ermenistan'dan açıkça görülebilmektedir. Ermeniler tarafından sembolik açıdan önem taÅıyan bu daÄa ülkenin ulusal ambleminde yer verilmiÅtir.[130][131][132]
Ä°klim deÄiÅtir
Ermenistan belirgin bir Åekilde daÄlık karasal iklim görülmektedir. Yazlar hazirandan eylül ortasına kadar sıcak, kurak ve güneÅli geçer. Sıcaklık 22 ve 36 °C (72 ve 97 °F) arasında deÄiÅmektedir.[122] Bununla birlikte düÅük nem seviyesi, yüksek sıcaklıkların etkisini azaltır. Ä°lkbaharlar kısa, sonbaharlar uzundur.
KıÅlar bol miktarda kar yaÄıÅıyla geçer ve oldukça soÄuktur. Sıcaklık -10 ve -5 °C (14 ve 23 °F) arasında deÄiÅir. KıŠsporu meraklıları, Erivan'a otuz dakikalık mesafede bulunan Tsahkadzor tepelerinde kayak yapmaktadırlar. Ermenistan yaylalarında yer alan Sevan Gölü, deniz seviyesinden 1.900 metre (6.234 ft) yüksektedir. Ãlkenin ortalama yaÄıŠoranı Aras Vadisi ve çevresinde senede 250 milimetre, en yüksek rakımlarda ise 800 milimetredir.[134]
Ãevre deÄiÅtir
Ermenistan, 2018 Ãevresel Performans Endeksi'nde (EPI) 180 ülke arasında 63. sırada yer aldı. Ãevresel saÄlık alt endeksindeki sıralaması (EPI'de %40 aÄırlıklı) 109 iken, Ermenistan'ın Ekosistem CanlılıÄı alt endeksindeki sıralaması (EPI'de %60 aÄırlıklı) 27. sıradır.[135] Nüfusun maruz kaldıÄı düÅük hava kalitesi ve ülkenin Ãevresel saÄlık alt dizin sıralaması tatmin edici düzeyde deÄildir.
Ermenistan'ın geri dönüÅüm ve atık iÅleme tesisleri geliÅmemiÅtir. Yakın bir tarihte Hrazdan kenti yakınlarındaki 10 çöplüÄünün kapatılmasına imkan verecek bir atık iÅleme tesisi kurulması planlanmaktadır.
Ermenistan'da bol miktarda yenilenebilir enerji kaynaklarının (özellikle hidroelektrik ve rüzgâr enerjisi) mevcudiyetine ve AB yetkililerinden Metsamor'daki nükleer santralin kapatılması çaÄrısına raÄmen[136] Ermeni Hükûmeti, yeni küçük modüler nükleer reaktörler kurma olasılıklarını araÅtırmaktadır. 2018 yılında, mevcut nükleer santralin güvenliÄini artırmak ve enerji üretimini yaklaÅık %10 artırmak için modernizasyon planlanmaları yapılmaktadır.[137][138]
Ermenistan, 2018 Orman Peyzaj BütünlüÄü Endeksi'nde ortalama 5,46/10 puanla dünya genelinde 172 ülke arasında 99'uncu sırada yer almıÅtır.[139]
Hükûmet ve siyaset deÄiÅtir
Ermenistan temsilî bir parlamenter demokratik cumhuriyettir. Ermeni anayasası, Nisan 2018'e kadar yarı baÅkanlık cumhuriyet sistemine baÄlı kalmıÅtır.
Mevcut Ermenistan Anayasası'na göre devlet baÅkanı büyük ölçüde temsilî görevler üstlenen devlet baÅıdır. BaÅbakan ise hükûmetin baÅıdır ve yürütme yetkisini kullanır.
Yasama yetkisi, tek meclisli bir parlamento olan Ulusal Meclis'e verilmiÅtir.
Ãlke Kırılgan Devletler Endeksi'nin 2006'daki ilk raporundan en son yayımlanan 2019 raporuna kadar komÅu ülkelerden daha iyi sıralara yerleÅti (2011 dıÅında).[140]
Ermenistan'da on sekiz yaÅını geçen herkes oy hakkına sahiptir.[141][142]
DıŠiliÅkiler deÄiÅtir
2 Mart 1992'de BirleÅmiÅ Milletler'e üye olan Ermenistan, bir dizi kuruluÅun katılımcısı ve uluslararası anlaÅmaların imzacısı olmuÅtur. Aynı zamanda Avrupa Konseyi, Asya Kalkınma Bankası, Avrupa Yeniden Yapılanma ve Kalkınma Bankası , BaÄımsız Devletler TopluluÄu, Avrupa Güvenlik ve Ä°ÅbirliÄi TeÅkilatı, Uluslararası Para Fonu, Dünya gibi uluslararası kuruluÅların üyesidir. Ticaret Ãrgütü, Dünya Gümrük Ãrgütü, Karadeniz Ekonomik Ä°ÅbirliÄi Ãrgütü ve La Francophonie ve CSTO gibi askerî ittifakların bir üyesidir. Ayrıca NATO'nun BarıŠiçin Ortaklık programına ve Avrupa-Atlantik Ortaklık Konseyi'ne katılır. 2004'te Ermeni kuvvetleri, Kosova'da NATO liderliÄindeki uluslararası bir güç olan KFOR'a katıldı. Ermenistan aynı zamanda Arap BirliÄi,[143] Amerikan Devletleri Ãrgütü, Pasifik Ä°ttifakı, BaÄlantısızlar Hareketi'nin gözlemci üyesidir ve Åanghay Ä°ÅbirliÄi Ãrgütü ile diyalog ortaÄıdır. Ermenistan, Fransa ile olan tarihsel baÄlarının bir sonucu olarak 2018 yılında iki yılda bir düzenlenen Frankofoni zirvesine ev sahipliÄi yapmak üzere seçildi.[144]
Azerbaycan ile iliÅkileri soÄuktur, bu iki ülkenin arasında diplomatik iliÅki bulunmamaktadır.[145] Ãzellikle KarabaÄ SavaÅı ve bunun etkileri nedeniyle gerilimler vardır. 1994'te bir ateÅkes anlaÅması yapılmasına raÄmen, savaÅtan önce Azerbaycan topraÄı olan bölge (eski sınırların %16'sı) günümüzde Ermenistanlılar tarafından kontrol edilmektedir.[122][146] Azerbaycan'da yaÅadıÄı yerden zorunlu göç etmek zorunda kalan yaklaÅık 528.000 kiÅi ve Ermenistan'dan kaçan 300.000 Azeri sıÄınmacı bulunmaktadır.[146]
Türkiye, Ermenistan'ın baÄımsızlıÄını 16 Aralık 1991 tarihinde[147] tanıyarak ülkeyi tanıyan dünyanın ilk ülkelerinden birisi olmuÅtur.[148] Buna raÄmen, Ermenistan ile Türkiye arasındaki diplomatik iliÅkiler hâlâ mesafelidir. Ermenistan anayasası, Türkiye ile olan sınır antlaÅmasının eski hükûmetin Sovyetler BirliÄi tarafından kontrolünün ardından imzalanmasını gerekçe göstererek sınırı hukukî olarak tanımamaktadır. 1993'te Türkiye, Ermeni güçlerinin de jure Azerbaycan topraklarını iÅgal etmesi nedeniyle Ermenistan ile sınırını kapatmıÅtır ve bu sınır günümüzde de kapalıdır.[149]
10 Ekim 2009'da Ermenistan ve Türkiye, diplomatik baÄların yeniden tesis edilmesi ve sınırlarının yeniden açılmasına iliÅkin protokol imzaladılar.[150] Protokollerin yürürlüÄe girebilmesi için ulusal parlamentolarda oylama yapılmalıydı. Ermenistan'da protokoller meclise gönderilmeden önce anayasaya uygunluÄun onaylanması için Anayasa Mahkemesine gönderildi. Anayasa Mahkemesi, üç ana konunun altında yatan protokollerin ön sözüne atıfta bulundu.[151] Protokollerin uygulanmasının Ermenistan'ın Kars AntlaÅması ile tesis edilen mevcut Türkiye-Ermenistan sınırını resmen tanıdıÄı anlamına gelmediÄi belirtildi. Bunun sonucunda Anayasa Mahkemesi protokollerin ana gerekçelerinden birini, yani "iki ülke arasındaki mevcut sınırın ilgili uluslararası hukuk antlaÅmalarıyla tanımlandıÄı Åekilde karÅılıklı olarak tanınmasını" reddetti.[151][152] Daha sonra Ermenistan, Protokollerin onay sürecini askıya aldıÄını 23 Nisan 2010 tarihli bir nota ile Türkiye'nin Tiflis BüyükelçiliÄine bildirdi.[153] Türk Hükûmeti için Protokollerden çekilme nedeni de buydu.[154]
Ä°ki komÅusuyla da kötü iliÅkileri olması sebebiyle Ermenistan'ın Rusya ile yakın güvenlik baÄları vardır. Rusya, Ermenistan hükûmetinin talebi üzerine Gümrü Åehrine askerî üs kurmuÅtur. Rusya ile olan iyi iliÅkilerine karÅılık Ermenistan, son yıllarda Avrupa-Atlantik devletleriyle iliÅkilerini geliÅtirmeye çalıÅmaktadır. Ãzellikle ABD ile Ermeni diasporası aracılıÄıyla iyi iliÅkiler sürdürmektedir. ABD Nüfus Bürosu'na göre ülkede 427.822 Ermeni yaÅamaktadır.[155]
Azerbaycan ve Türkiye'nin sınır ablukaları nedeniyle Ermenistan, özellikle ekonomik alanda güney komÅusu Ä°ran'a baÄımlıdır. Ä°ran'dan Ermenistan'a giden bir doÄalgaz boru hattının inÅası da dahil olmak üzere iki ülke arasında ekonomik projeler geliÅtirilmektedir.
Ermenistan, Avrupa Konseyi üyesidir ve özellikle Fransa ve Yunanistan gibi üye devletleri baÅta olmak üzere Avrupa BirliÄi ile dostane iliÅkiler sürdürmektedir. Ocak 2002'de Avrupa Parlamentosu, Ermenistan'ın gelecekte AB'ye girebileceÄini kaydetti.[156] 2005 yılında yapılan bir anket, Ermenistan nüfusunun %64'ünün AB'ye katılma taraftarı olduÄunu bildirdi.[157]
Eski bir Sovyetler BirliÄi cumhuriyeti ve geliÅen bir demokrasiye sahip olan Ermenistan, Avrupa BirliÄi ile müzakerelere baÅlamıŠve 2013 yılında AB ile Derin ve Kapsamlı Serbest Ticaret Bölgesi ile bir Ortaklık AnlaÅması imzalamak için müzakereleri tamamlamıÅtı. Ancak hükûmet anlaÅmayı sonuçlandırmamayı tercih etti ve bunun yerine Avrasya Ekonomik BirliÄi'ne katıldı.[158][159][160] Buna raÄmen Ermenistan ve AB, 24 Kasım 2017'de AB-Ermenistan Kapsamlı ve GeniÅletilmiÅ Ortaklık AnlaÅması'nı (CEPA) onayladı. AnlaÅma, AB ile Ermenistan arasındaki iliÅkiyi yeni bir ortaklık düzeyine taÅımakta, ekonomik, ticari ve siyasi alanlarda iÅbirliÄini daha da geliÅtirmekte ve yatırım olanaklarını iyileÅtirmeyi, Ermeni hukukunu kademeli olarak AB müktesebatına yaklaÅtırmayı amaçlamaktadır.[161][162][163]
Brüksel'de resmî olarak böyle bir plan bulunmamakla birlikte ülke, yasal olarak gerekli standartları ve kriterleri karÅılaması kaydıyla muhtemel bir AB üyesi olarak görülme hakkına sahiptir.[164][165][166][167] Ermenistan, Avrupa BirliÄi'nin Avrupa KomÅuluk Politikası'na (ENP) dahildir. 24 Kasım 2017'de imzalanan Ermenistan-AB Kapsamlı ve GeliÅmiÅ Ortaklık AnlaÅması (CEPA) ekonomik, ticari ve siyasi alanlarda iÅbirliÄini geliÅtirmeyi ve yatırım olanaklarını iyileÅtirmeyi hedeflemektedir ve Ermeni hukuk sistemini kademeli olarak AB müktesebatına uygun hâle getirmek için tasarlanmıÅtır.[168][169][170]
Metsamor Santrali Sorunları deÄiÅtir
1977 yılında inÅa edilmiÅ olan Santral eski teknolojisi ve taÅıdıÄı büyük risk sebebiyle, Ermenistan'ın Türkiye ve Avrupa iliÅkilerinde önemli konu olmaya devam etmektedir.[171] Keza Metzamor Nükleer Santrali bugün dünyadaki mevcut santraller içerisinde en güvensiz reaktör olma özelliÄini taÅımaktadır.[172] Yapılan araÅtırmalar göstermekte ki, eskiyen teknolojisi ve yakıt tanklarının soÄutma teknolojisinin günümüze uygun olmaması sebebiyle kapatılması gereken bir Nükleer Santral olarak kabul edilmektedir.[171]
Ãernobil ile kıyaslanacak olursa bugünkü Metsamor'un taÅıdıÄı risk daha iyi anlaÅılır. Ãernobil Faciası sonucu ortaya çıkan nükleer felaket sonrası bile günümüzde kazanın olduÄu yer çevresinde 30 km. çaplık bir daire (aÅırı radyoaktivitenin hâlen olması sebebiyle) yasak bölge ilan edilmiÅtir ve giriÅler Åu anda da yasaktır.[173]
Santral Ermenistan'ın baÅkenti Erivan'a 32 km, Kars'a 100 km, IÄdır'a ise 30 km uzaklıkta olması sebebiyle yaklaÅık 4 milyon kiÅilik bir Nükleer sızıntı tehlikesi ile karÅı karÅıya kalabilir endiÅesi sebebiyle, Avrupa BirliÄi tesisin kapatılması koÅuluyla ülkeye 100 milyon Euro yardım etmeyi taahhüt etmiÅtir. Fakat Ermenistan tesisin yıkılma kararını 2004'te ertelediÄini tek taraflı bildirmiÅtir.[174] Keza 2000'ler sonrası baÅ gösteren enerji krizi Ermenistan'ın bu tek taraflı kararı aldıÄını düÅünülmektedir. Ermenistan'ın enerji ihtiyacının yaklaÅık %40'ının Metsamor'dan karÅıladıÄı tahmin edilmektedir.[171]
Ordu deÄiÅtir
Ermenistan Kara Kuvvetleri, Hava Kuvvetleri, Hava Savunma ve Sınır Muhafızları, Ermenistan Silahlı Kuvvetlerinin dört kolunu oluÅturmaktadır. Ermeni ordusu, 1991'de Sovyetler BirliÄi'nin daÄılmasının ardından 1992'de Savunma BakanlıÄı'nın kurulmasıyla birlikte kuruldu.
Ordunun baÅkomutanı, aynı zamanda ülkenin de baÅbakanı olan Nikol PaÅinyan'dır. Davit Tonoyan Savunma BakanlıÄı'ndan sorumluyken, askerî komuta Korgeneral Onik Gasparyan baÅkanlıÄındaki Genelkurmay BaÅkanlıÄı'ndadır.
Ermenistan sınır muhafızları ülkenin Gürcistan ve Azerbaycan sınırlarında devriye gezmekten sorumluyken, ülkedeki Rus birlikleri İran ve Türkiye sınırlarını izlemeye devam etmektedir.
Ermenistan; Rusya, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan ile birlikte Kolektif Güvenlik AntlaÅması Ãrgütü'ne (CSTO) üyedir. Ayrıca NATO'nun BarıŠİçin Ortaklık (PiP) programına ve Avrupa-Atlantik Ortaklık Konseyi'ne (EAPC) katılır.
Ermenistan, Yunanistan komutasındaki NATO dıÅı KFOR birliklerinin bir parçası olarak Kosova'da barıÅı koruma misyonunu yürütmüÅtür.[175] Ayrıca Ekim 2008'e kadar Irak SavaÅı'ndaki Güvenlik Destek Gücü'nde Ermenistan'a ait 46 asker bulunuyordu.[176] Ermenistan 2019'da mayın temizleme ve insani yardım misyonu için Suriye'ye 83 asker göndermiÅtir.[177]
Ä°nsan hakları ve özgürlük deÄiÅtir
Ermenistan, Ocak 2019'da The Economist Intelligence Unit tarafından yayımlanan Demokrasi Endeksi'nde 4,79 puan almıÅtır. Hâlâ "hibrit rejim" olarak sınıflandırılmasına raÄmen Ermenistan, demokrasi alanında Avrupa ülkeleri arasında en güçlü[178] geliÅmeyi kaydetti ve 2006 yılından bu yana en yüksek puanına ulaÅtı.[179]
Ermenistan, Freedom House'un 2019 raporunda (2018 verileriyle) "kısmen özgür" olarak sınıflandırılmıŠve bir önceki yıldan 6 puan daha fazla alarak[180] 100 üzerinden 51 puan elde etmiÅtir.[181]
Ermenistan, Sınır Tanımayan Gazeteciler tarafından yayımlanan 2019 Dünya Basın ÃzgürlüÄü Endeksi'nde de ilerleme kaydetti bir önceki yıl elde ettiÄi puanı 19 daha arttırarak listede 61. sırada yer aldı. Ayrıca ülkede gazeteci öldürme vakasına rastlanmadıÄı da doÄrulanmıÅtır.[182][183]
Ermenistan, Kanada Fraser Institute tarafından yayımlanan Ä°nsan ÃzgürlüÄü Endeksi 2017 raporunda (2016 verilerine göre) 54. sırada yer alıyor.[184]
Ermenistan, Cato Enstitüsü tarafından yayımlanan 2017 Ä°nsan ÃzgürlüÄü Endeksi'nde ekonomik özgürlük bakımından 159 ülke arasından 29., kiÅisel özgürlük bakımından da 76. sırada yer aldı.[185][186]
Ä°dari bölümler deÄiÅtir
Ermenistan on bir bölgeye (Õ´Õ¡ÖÕ¦, "marz"; çoÄul. Õ´Õ¡ÖÕ¦Õ¥Ö, "marzer") bölündürülmektedir. Ancak ülkenin baÅkenti Erivan hem Åehir hem de marz olarak sayılmaktadır.[187]
Her marz, devlet hükûmeti tarafından idare edilmektedir;[188] her marzın valisi hükûmet tarafından seçilir ve bu valiler, hükûmetin bölgesel politikasını yerine getirmeleri ve cumhuriyete ait yürütme organlarının bölgesel iÅlerini düzenlemeleri gerekmektedir.[188]
Bölge (marz) | Merkez | Bölge nüfusu | Alan (km2) |
---|---|---|---|
Aragatsotn (Ô±ÖÕ¡Õ£Õ¡Õ®Õ¸Õ¿Õ¶Õ«) | AÅtarak | 140.500 | 2.753 |
Ararat (Ô±ÖÕ¡ÖÕ¡Õ¿Õ«) | ArtaÅat | 276.500 | 2.096 |
Armavir (Ô±ÖÕ´Õ¡Õ¾Õ«ÖÕ«) | Armavir | 281.600 | 1.242 |
GeÄarkunik (Ô³Õ¥Õ²Õ¡ÖÖÕ¸ÖÕ¶Õ«ÖÕ«) | Gavar | 240.100 | 5.348[dn 2] |
Kotayk (Ô¿Õ¸Õ¿Õ¡ÕµÖÕ«) | Hrazdan | 277.800 | 2.089 |
Lori (Ô¼Õ¸Õ¼Õ¸Ö) | Vanadzor | 282.000 | 3.789 |
Åirak (ÕÕ«ÖÕ¡Õ¯Õ«) | Gümrü | 281.000 | 2.681 |
Sünik (ÕÕµÕ¸ÖÕ¶Õ«ÖÕ«) | Kapan | 152.800 | 4.506 |
TavuÅ (ÕÕ¡Õ¾Õ¸ÖÕ·Õ«) | Ä°cevan | 134.200 | 2.704 |
Vayots Dzor (ÕÕ¡ÕµÕ¸Ö ÕÕ¸ÖÕ«) | YeÄegnadzor | 55.800 | 2.308 |
Erivan (ÔµÖÖÕ¡Õ¶) | - | 1.107.800 | 227 |
Ekonomi deÄiÅtir
Ekonomi aÄırlıklı olarak yurt dıÅındaki Ermenilerin yatırım ve desteÄine dayanmaktadır.[189] BaÄımsızlıktan önce, Ermenistan ekonomisi büyük ölçüde endüstri temelliydi (kimyasallar, elektronik, makine, iÅlenmiÅ gıda, sentetik kauçuk ve tekstil) ve büyük ölçüde dıŠkaynaklara baÄımlıydı. Cumhuriyet, ham madde ve enerji karÅılıÄında kardeÅ cumhuriyetlere makine aletleri, tekstil ürünleri ve diÄer mamul mallar saÄlayan modern bir sanayi sektörü geliÅtirmiÅti.
Tarım, 1991'de Sovyetler BirliÄi'nin daÄılmasından önce hem net malzeme ürününün hem de toplam istihdamın %20'sinden daha azını oluÅturuyordu. BaÄımsızlıktan sonra, tarımın ekonomideki önemi belirgin bir Åekilde arttı, 1990'ların sonundaki payı GSYÄ°H'nın %30'undan fazlasına ve toplam istihdamın %40'ından fazlasına yükseldi. Tarımın önemindeki bu artıÅ, 1990'ların baÅında ekonominin tarım dıÅı sektörlerinin çöküÅü ve geçiÅin ilk aÅamalarındaki belirsizlik karÅısında nüfusun gıda güvenliÄi ihtiyaçlarına atfedilebilir. Ekonomik durum istikrar kazandıkça ve büyüme yeniden baÅladıÄında, tarımın istihdamdaki payı %40'ın üzerinde kalmasına raÄmen, tarımın GSYÄ°H içindeki payı %20'nin biraz üzerine düÅtü (2006 verileri).
Ermeni madenleri bakır, çinko, altın ve kurÅun üretir. Enerjinin büyük çoÄunluÄu, gaz ve nükleer yakıt (bir nükleer enerji santrali için) dahil olmak üzere Rusya'dan ithal edilen yakıtla üretilmektedir; baÅlıca yerli tek enerji kaynaÄı hidroelektriktir. Kömür, gaz ve petrol yatakları için küçük yatırımlar yapılmıŠolsa da henüz geliÅmemiÅlerdir.
Ermenistan'ın biyokapasitesi dünya ortalamasının altındadır. 2016 yılında Ermenistan'da kiÅi baÅına 0,8 küresel hektar biyolojik kapasite düÅüyordu, bu da kiÅi baÅına yaklaÅık 1,6 küresel hektar olan dünya ortalamasından çok daha azdı. 2016'da Ermenistan kiÅi baÅına 1,9 küresel hektar biyolojik kapasite kullandı. Bu, Ermenistan'ın içerdiÄi biyolojik kapasitenin iki katını kullandıkları anlamına geliyor. Sonuç olarak, Ermenistan bir biyokapasite açıÄı veriyor.
Eski Sovyetler BirliÄi'nin diÄer yeni baÄımsız devletleri gibi, Ermenistan ekonomisi de eski Sovyet ticaret modellerinin çöküÅünden muzdarip. Sovyetlerin Ermeni sanayisine yatırımı ve desteÄi büyük ölçüde ortadan kalktı, fakat birkaç büyük iÅletme hala faaliyetyelerini yürütmekte. Ayrıca 25.000'den fazla kiÅinin ölümüne ve 500.000'inin evsiz kalmasına neden olan 1988 Spitak depreminin etkileri halen hissediliyor. Azerbaycan ile DaÄlık KarabaÄ konusunda yaÅanan ihtilaf çözülmedi. 1989'da nükleer santralin kapatılması, 1990'lardaki enerji krizine yol açtı. GSYÄ°H, 1989 ile 1993 arasında yaklaÅık %60 düÅtü, ancak daha sonra elektrik santrali 1995'te yeniden açıldıktan sonra büyümeye devam etti. Ulusal para birimi olan dram, 1993'te piyasaya sürülmesinden sonraki ilk yıllarda hiperenflasyona uÄradı.
Demografi deÄiÅtir
18 Haziran 2021 itibarıyla Ermenistan'ın toplam nüfusu 2,967,971 kiÅi civarındadır ve nüfusun büyüme oranı yaklaÅık %0,22'dir.[190] Ekonominin son on yıldaki ortalama büyüme oranı %5,2'dir.[191] 2010-2013 arasında ise %3 küçülmüÅtür.[191] Ãlkenin baÅkenti Erivan, 1.107.800 kiÅi nüfusu (toplam nüfusunun %34,3'ü) ile nüfus bakımından hem ülkenin en büyük Åehri[192] hem de en büyük marzıdır.[193] Ermenistan'ın nüfus yoÄunluÄu, km2 baÅına 109 kiÅi ve Erivan, km2 baÅına 4.480 kiÅi ile yine de ülkenin en büyük nüfus yoÄunluÄuna sahip olan marzıdır. Ãlkenin nüfus yoÄunluÄu, Moldova'dan sonra eski Sovyetler BirliÄi ülkelerinin arasında en büyük ikinci nüfus yoÄunluÄudur ve dünya çapında ise 98'inci.[194] Toplam nüfusunun %64,1'i kentlerde ve %35,9'u köylerde yaÅamaktadır.[195] Her 100 kadına 87,3 erkek bulunmaktadır; bu kadınların lehine olan dünyanın en yüksek yedinci cinsiyet oranıdır.[196] Ermenistan'da eÄitim, yasal olarak bir insan hakkıdır ve temel eÄitim Åarttır. Devlet orta eÄitim okullarında da eÄitim ücretsizdir.[197] Ermenistan'daki okuryazarlık oranı %99,4 (erkek oranı %99,7, kadın oranı %99,2).[122]
Etnik gruplar deÄiÅtir
2011 nüfus sayımına göre Ermeni 2,961,514 kiÅi (%98,1), Ezidi 35,272 kiÅi (%1,2), Rus 11,862 kiÅi (%0,4), Süryani 2,769 kiÅi (%0.1), Ukraynalı 1,176 kiÅi (%0.1'den bile düÅük), Kürt 2,131 kiÅi (%0,1), Rum 900 kiÅi (%0,1'den bile düÅük), Yahudi 127 kiÅi (%0,1'den bile düÅük) ve diÄer toplumlar 2,129 kiÅi (%0.1) de var.[198] Sovyetler BirliÄi'nin daÄılmasından önce büyük bir Azeri toplumu da vardı (1989'daki Sovyet nüfus sayımına göre Ermenistan nüfusunun %2,5'i, yani 84.860 kiÅi, Azeri idi[199]), ama toplumlar arası gerilimler, özellikle KarabaÄ SavaÅı nedeniyle neredeyse hiç Azeri kalmamıÅ.[dn 3]
Etnik Gruplar | 1926 Yılında | 1939 Yılında | 1959 Yılında | 1970 Yılında | 1979 Yılında | 1989 Yılında | 2001 Yılında | 2011 Yılında | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Sayı | % | Sayı | % | Sayı | % | Sayı | % | Sayı | % | Sayı | % | Sayı | % | Sayı | % | |
Ermeni | 743,571 | 84.5 | 1,061,997 | 82.8 | 1,551,610 | 88.0 | 2,208,327 | 88.6 | 2,724,975 | 89.7 | 3,083,616 | 93.3 | 3,145,354 | 97.9 | 2,961,514 | 98.1 |
Ezidi | 12,237 | 1.4 | 20,481 | 1.6 | 25,627 | 1.5 | 37,486 | 1.5 | 50,822 | 1.7 | 56,127 | 1.7 | 40,620 | 1.3 | 35,272 | 1.2 |
Kürt | 2,973 | 0.3 | 1,519 | 0.0 | 2,131 | 0.1 | ||||||||||
Rus | 19,548 | 2.2 | 51,464 | 4.0 | 56,464 | 3.2 | 66,108 | 2.7 | 70,336 | 2.3 | 51,555 | 1.6 | 14,660 | 0.5 | 11,862 | 0.4 |
Süryani | 2,215 | 0.3 | 3,280 | 0.3 | 4,326 | 0.2 | 5,544 | 0.2 | 6,183 | 0.2 | 5,963 | 0.2 | 3,409 | 0.1 | 2,769 | 0.1 |
Ukraynalı | 2,286 | 0.3 | 5,496 | 0.4 | 5,593 | 0.3 | 8,390 | 0.3 | 8,900 | 0.3 | 8,341 | 0.3 | 1,633 | 0.1 | 1,176 | 0.0 |
Yunan | 2,980 | 0.3 | 4,181 | 0.3 | 4,976 | 0.3 | 5,690 | 0.2 | 5,653 | 0.2 | 4,650 | 0.1 | 1,176 | 0.0 | 900 | 0.0 |
Gürcu | 274 | 0.0 | 652 | 0.1 | 816 | 0.0 | 1,439 | 0.1 | 1,314 | 0.0 | 1,364 | 0.0 | 694 | 0â¤0 | 974 | 0.0 |
Azeri | 76,870 | 8.7 | 130,896 | 10.2 | 107,748 | 6.1 | 148,189 | 5.9 | 160,841 | 5.3 | 84,860 | 2.6 | 29 | 0â¤0 | ||
Yahudi | 335 | 0.0 | 512 | 0.0 | 1,024 | 0.1 | 1,047 | 0.0 | 959 | 0.0 | 720 | 0.0 | 109 | 0â¤0 | 127 | 0â¤0 |
DiÄer | 18,001 | 2.0 | 3,379 | 0.3 | 4,864 | 0.3 | 9,653 | 0.4 | 7,276 | 0.2 | 7,580 | 0.2 | 3,808 | 0.1 | 2,129 | 0.1 |
Toplam | 880,464 | 1,282,338 | 1,763,048 | 2,491,873 | 3,037,259 | 3,304,776 | 3,213,011 | 3,018,854 |
Dil deÄiÅtir
Ermenistan'da en çok konuÅulan dil Ermenice; asıl ülkede konuÅulan Ermenice türü DoÄu Ermenicesi'dir.[200] Sovyet dönemi boyunca Ermenistan'daki okulların öÄretim dilleri Ermenice ve Rusça idi ve böylece neredeyse bütün kent nüfusu ve köy nüfusun tamamı Rusça konuÅabiliyordu.[201] Günümüzde ise ülkenin en çok konuÅulan ikinci dil hâlâ daha Rusçadır ve Ä°ngilizce gibi Batı Avrupa dilleri pek bilinmiyor.[202] Azınlıklar tarafından konuÅulan diller Kürtçe, Süryanice, Pontus Rumcası ve KarabaÄ SavaÅı'ndan önce Azerice.[203][204]
Din deÄiÅtir
301 yılında Ermenistan, HristiyanlıÄı devletin dini olarak uygulayan dünyanın ilk ülkesi olmasıyla[205] birlikte Hristiyanlık, özellikle Ermeni Apostolik Kilisesi Ermenistan'daki en yaygın dinidir (nüfusun â%94'ü Ermeni Apostolik'tir),[206] ancak zamanımızda anayasal olarak Ermenistan seküler bir ülkedir,[207] böylece vicdan ve din özgürlüÄü kanunen desteklenmektedir[208] (diÄer yasalara aykırı deÄil ise[208][dn 4]). Nüfusun geri kalanına ait en büyük dinler, diÄer Hristiyan tarikatları (Katolisizm, Rus Ortodoks vs.), Ezidilik ve Ä°slam'dır.[206]
Åehirler deÄiÅtir
Kültür deÄiÅtir
Spor deÄiÅtir
Basketbol, voleybol ve hokey gibi sporlar Ermenistan'da popülerdir,[220] fakat Ermenistan'daki en popüler spor futboldur.[221] Bardzraguyn humb ve Ermenistan millî futbol takımını düzenleyen Ermenistan Futbol Federasyonu 1992'de kuruldu ve aynı seneden beri Avrupa Futbol Federasyonları BirliÄi (UEFA) üyesidir.[222] Mamâfih, bu yana kadar Ermeni takımı ne FIFA Dünya Kupası ne de Avrupa Futbol Åampiyonası için kalifiye olabilmiÅtir ve Nisan 2009'dan beri takımın ortalama FIFA dünya sıralaması 106'dır (Mart 2009 ayında 120).[223]
Bunun dıÅında satranç da çok popülerdir ve satranç dalında Ermenistan çok daha baÅarılıdır. Garri Kasparov, Levon Aronian, Tigran Petrosian, Rafael Vaganian ve Vladimir Akopian gibi birçok meÅhur Ermeni asıllı satranç oyuncuları vardır. Ãlkenin çok büyük ekonomik sorunlarına karÅın 1996'da yapılan 32. Satranç Olimpiyatı Erivan'da sunuldu.[224] 2006'da Ermenistan, Torino'daki 37. Satranç Olimpiyatı'nı kazandı[225] ve iki yıl sonra Dresden'de tekrar kazandı.[226]
Ermenistan Millî Olimpiyat Komitesi 1990 yılında kuruldu ve 1993'te Uluslararası Olimpiyat Komitesi tarafından tanındı.[227] 1992'den önce Ermeniler, 1912 Yaz Olimpiyatları'nda Türkiye'yi temsil ederek ilk defa katıldılar;[228][229][dn 5] Ermenistan sonra Sovyetler BirliÄi'nin bir parçası olunca Sovyetler BirliÄi'ni temsil ederek katılırlardı ve Hrant Åahinyan, Helsinki'deki 1952 Yaz Olimpiyatları'nda altın madalya kazanan ilk Ermeni oldu.[230] Ermenistan'ın Sovyetler BirliÄi'nden baÄımsızlıÄını kazandıktan sonra 1992 Yaz Olimpiyatları'nda tek ülke olarak deÄil, 11 diÄer eski SSCB cumhuriyeti ile BirleÅik Takım üyesi olarak katıldı; bu takımda beÅ Ermeni atlet vardı ve bunların dördü madalya kazandı (üç altın, bir gümüÅ).[230] Ermenistan, ancak 1994 KıŠOlimpiyatları'na baÄımsız bir ülke olarak ilk defa katıldı ve bu yana kadar Olimpiyat Oyunları'nda toplam 9 madalya kazanmıÅtır (7 bronz, 1 gümüŠve Atlanta Åehrinde sunulan 1996 Yaz Olimpiyatları'nda Grekoromen güreÅi dalında Armen Nazaryan tarafından kazanılan bir altın madalya).[231]
Her iki sene Pan-Ermeni Oyunları Erivan'da yer almaktadır. Pan-Ermeni Oyunları, amacı basketbol, voleybol ve yüzme gibi bir sürü sporda 68 Åehirden[232] Ermeni diasporası takımları ve Ermenistan'daki Ermenileri beraber getirmek olan bir spor turnuvasıdır.[233]
Bayramlar deÄiÅtir
Ermenistan'da ve Ermeni diasporası tarafından birçok dinî ve resmî bayram kutlanmaktadır. Dinî bayramların bazılarının tarihleri her sene deÄiÅiyor, o yüzden aÅaÄıda sadece tarihleri belli olan bayramlar gösterilmektedir; bunların neredeyse hepsi resmîdir.
Tarih | Ermenice ismi | Türkçe ismi | Ayrıntılar |
---|---|---|---|
1 Ocak | Ô±Õ´Õ¡Õ¶Ö Ö (Amanor) | YılbaÅı | Gelenek |
6 Ocak | ÕÕ¸ÖÖÕ¢ Ô¾Õ¶Õ¸ÖÕ¶Õ¤ (Surb Tsnund) | Noel | Dinî bayram |
8 Mart | n/a | Kadınlar Günü | Resmî bayram |
7 Nisan | n/a | Analık ve Güzellik Günü | Resmî bayram |
24 Nisan | ÔµÕ²Õ¥Õ¼Õ¶Õ« Õ¦Õ¸Õ°Õ¥ÖÕ« Õ°Õ«Õ·Õ¡Õ¿Õ¡Õ¯Õ« Ö Ö (EÄerni zoheri hiÅataki or) | Soykırım anma günü | Resmî anma günü; 1915-1918 Osmanlı'da Ermeni soykırımı maddesine bakınız. |
1 Mayıs | n/a | Ä°Åçi bayramı | Resmî bayram |
9 Mayıs | n/a | Zafer ve BarıŠBayramı | Sovyet zamanlarında bütün SSCB'nde, II. Dünya SavaÅı'ndaki zaferi kutlamak ve savaÅta ölenleri anmak için kutlanırdı ve Ermenistan'da hâlen bir resmî bayramdır. |
28 Mayıs | ÕÕ¡Õ¶ÖÕ¡ÕºÕ¥Õ¿Õ¸ÖÕ©ÕµÕ¡Õ¶ Ö Ö (Hanrapetutyun or) | Cumhuriyet Bayramı | Resmî bayram; Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti'nin kuruluÅunu kutlanır. |
5 Temmuz | ÕÕ¡Õ°Õ´Õ¡Õ¶Õ¡Õ¤ÖÕ¸ÖÕ©ÕµÕ¡Õ¶ Ö Ö (Sahmanadrutyan or) | Anayasa Günü | Resmî bayram; 1995'te Anayasa'nın kabulünden beri kutlanıyor. |
21 Eylül | Ô±Õ¶Õ¯Õ¡ÕÕ¸ÖÕ©ÕµÕ¡Õ¶ Ö Ö (Ankahutyan or) | BaÄımsızlık Günü | Resmî bayram; 1991'de Ermenistan'ın Sovyetler BirliÄi'nden baÄımsızlıÄını kutlanıyor. |
7 Aralık | ÔµÖÕ¯ÖÕ¡Õ·Õ¡ÖÕªÕ« Õ¦Õ¸Õ°Õ¥ÖÕ« Õ°Õ«Õ·Õ¡Õ¿Õ¡Õ¯Õ« Ö Ö (ErkraÅarchi zoheri hiÅataki or) | Spitak Depremi anma günü | Resmî anma günü; 1988 Spitak Depremi maddesine bakınız. |
Ermenilerin kutladıkları dinî bayramların neredeyse hepsi deÄiÅken tarihlere sahiptir. 2009'da Paskalya bayramı (Ô¶Õ¡Õ¿Õ«Õ¯, Zatik), Ermeni Kilisesi tarafından 21 Nisan tarihinde kutlanacaktır. Vartavar (ÕÕ¡ÖÕ¤Õ¡Õ¾Õ¡Ö) bayramı, her sene Paskalya'dan 14 hafta sonra kutlanır.[234]
Dipnotlar deÄiÅtir
- ^ 2020 DaÄlık KarabaÄ AteÅkes AntlaÅması'nın 6. maddesi, Laçın koridorunun "Rusya Federasyonu barıŠgücü birliÄinin kontrolünde kalacaÄını" öngörüyor.
- ^ Sevan Gölü dahil olmak üzere.
- ^ 1989 Sovyet nüfus sayımını (84.860 Azeri * 4 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.), 2004'te edilen Avrupa Konseyi tahminiyle (â¤30 * 27 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.) karÅılaÅtır (bugünkü Ermeni nüfus sayımı sonuçlarında bir "Azeri" bölümü bulunmadıÄı * 2 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi. için Ermenistan'da Azerilerin sayısı tam olarak bilinmiyor).
- ^ Vicdan özgürlüÄü ve dinî örgütler hakkındaki yasa 13 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi. nın 3. maddesinden alıntı: "Vicdan özgürlüÄü hakkı ancak kamu güvenliÄi, yasa ve düzeni, vatandaÅların saÄlıÄı ve ahlâkı saÄlamak ve diÄer vatandaÅların haklarının ve özgürlüÄünün korunması için gerekli olan kısıtlamalara uÄrabilir. ("Ô½Õ²Õ³Õ« Õ¡Õ¦Õ¡Õ¿Õ¸ÖÕ©ÕµÕ¡Õ¶ Õ«ÖÕ¡Õ¾Õ¸ÖÕ¶ÖÕ« Õ«ÖÕ¡Õ£Õ¸ÖÕ®Õ¸ÖÕ´Õ¨ Õ¥Õ¶Õ©Õ¡Õ¯Õ¡ Õ§ Õ¬Õ¸Õ¯ Õ¡ÕµÕ¶ Õ½Õ¡Õ°Õ´Õ¡Õ¶Õ¡ÖÕ¡Õ¯Õ¸ÖÕ´Õ¶Õ¥ÖÕ«Õ¶, Õ¸ÖÕ¸Õ¶Ö Õ¡Õ¶Õ°ÖÕ¡ÕªÕ¥Õ·Õ¿ Õ¥Õ¶ Õ°Õ¡Õ½Õ¡ÖÕ¡Õ¯Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Õ¡Õ¶Õ¾Õ¿Õ¡Õ¶Õ£Õ¸ÖÕ©ÕµÕ¸ÖÕ¶Õ¨ Õ¥Ö Õ¯Õ¡ÖÕ£Õ¸ÖÕ¯Õ¡Õ¶Õ¸Õ¶Õ¨, ÖÕ¡Õ²Õ¡ÖÕ¡ÖÕ«Õ¶Õ¥ÖÕ« Õ¡Õ¼Õ¸Õ²Õ»Õ¸ÖÕ©ÕµÕ¸ÖÕ¶Õ¶ Õ¸Ö Õ¢Õ¡ÖÕ¸ÕµÕ¡Õ¯Õ¡Õ¶Õ¸ÖÕ©ÕµÕ¸ÖÕ¶Õ¨, Õ°Õ¡Õ½Õ¡ÖÕ¡Õ¯Õ¸ÖÕ©ÕµÕ¡Õ¶ Õ´ÕµÕ¸ÖÕ½ Õ¡Õ¶Õ¤Õ¡Õ´Õ¶Õ¥ÖÕ« Õ«ÖÕ¡Õ¾Õ¸ÖÕ¶ÖÕ¶Õ¥ÖÕ¶ Õ¸Ö Õ¡Õ¦Õ¡Õ¿Õ¸ÖÕ©ÕµÕ¸ÖÕ¶Õ¶Õ¥ÖÕ¨ ÕºÕ¡Õ·Õ¿ÕºÕ¡Õ¶Õ¥Õ¬Õ¸Ö Õ°Õ¡Õ´Õ¡Ö:")
- ^ Stockholm'daki 1912 Yaz Olimpiyatları'nda iki sporcu Türkiye'yi temsil etti ve bunların her ikisi (Vahram Papazyan ve Mıgırdiç Mıgıryan) Ermeni asıllı idi; bakınız: Türkiye Millî Olimpiyat Komitesi 3 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi..
Kaynakça deÄiÅtir
- ^ "The Main Results of RA Census 2022 / Statistical Committee of the Republic of Armenia". www.armstat.am. 20 Mayıs 2008 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ "Constitution of Armenia - Library - The President of Armenia". president.am. 3 Aralık 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 31 Mart 2023.
- ^ "Armenia â History". Encyclopædia Britannia (Online bas.). 31 Mayıs 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 31 Mart 2023.
- ^ de Laet, Sigfried J.; Herrmann, Joachim, (Ed.) (1996). History of Humanity: From the seventh century B.C. to the seventh century A.D. (1. bas.). Londra: Routledge. s. 128. ISBN 978-92-3-102812-0.
The ruler of the part known as Greater Armenia, Artaxias (Artashes), the founder of a new dynasty, managed to unite the country...
- ^ Encyclopedia Americana: Ankara to Azusa. Scholastic Library Publishing. 2005. s. 393. ISBN 9780717201389.
It was named for Artaxias, a general of Antiochus the Great, who founded the kingdom of Armenia about 190 B.C.
- ^ Åablon:Url=https://armstat.am/en/?nid=12&id=11001
- ^ a b c d "World Economic Outlook Database, October 2022". IMF.org. International Monetary Fund. October 2022. 11 Ekim 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 31 Mart 2023.
- ^ "GINI index (World Bank estimate) - Armenia". World Bank. 21 Kasım 2018 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 31 March 2023.
- ^ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (Ä°ngilizce). United Nations Development Programme. 8 Eylül 2022. 8 Eylül 2022 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 31 Mart 2023.
- ^ "Constitution of Armenia, Article 20". president.am. 3 Aralık 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 31 Mart 2023.
- ^ a b The Oxford Encyclopedia of Economic History. Oxford University Press. 2003. s. 156. ISBN 978-0-19-510507-0.
- ^ (Garsoïan, Nina (1997). R.G. Hovannisian (Ed.). Armenian People from Ancient to Modern Times. 1. Palgrave Macmillan. s. 81.)
- ^ Stringer, Martin D. (2005). A Sociological History of Christian Worship . Cambridge: Cambridge University Press. s. 92. ISBN 978-0-521-81955-8.
- ^ Grousset, René (1947). Histoire de l'Arménie (1984 bas.). Payot. s. 122.. Tahminî tarihler 284 ile 314 arasında deÄiÅmektedir. Garsoïan (op.cit. s. 82), Ananyan'ın araÅtırmaları ikincisini destekliyor.
- ^ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (Ä°ngilizce). United Nations Development Programme. 8 Eylül 2022. 8 Eylül 2022 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 31 Mart 2023.
- ^ "DaÄlık KarabaÄ: AteÅkesin ardından Ermeniler bölgeyi terk ediyor". euronews. 20 Eylül 2023. 21 Eylül 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 6 Åubat 2024.
- ^ Petrosean, H. MatatÊ¿eay V. (1879), âÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶ 5 AÄustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.â, in Nor Baá¹agirkÊ¿ Hay-AngliarÄn. AÅ¡xarhagrakan Ew Patmakan AnuankÊ¿ [Yeni Sözlük Ermenice-Ä°ngilizce. CoÄrafi ve Tarihi Ä°simler ve Ekleri], Venice: S. Lazarus Armenian Academy, s. 782
- ^ GoÄanean, PÅÅos (2011) Dasakan grabari gortsnakan kÊ¿erakanutÊ¿ivn [Klasik Eski Ermenicenin Pratik Dilbilgisi] (Ermenice), Viyana, Erivan: Mehitarist Press, s. 65
- ^ "ÕÕ¡ÕµÕ¥ÖÕ¥Õ¶ Õ½Õ¿Õ¸ÖÕ£Õ¡Õ¢Õ¡Õ¶Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Õ¢Õ¡Õ¼Õ¡ÖÕ¡Õ¶, Ô³Õ¥ÖÕ¸ÖÕ£ ÕÕ¡Õ°Õ¸ÖÕ¯ÕµÕ¡Õ¶ - -(Õ¡)Õ½Õ¿Õ¡Õ¶". www.nayiri.com. 11 Ekim 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ Ô±Õ£Õ¡Õ©Õ¡Õ¶Õ£Õ¥Õ²Õ¸Õ½ §§ 13 (Õ« ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶ Õ¡Õ·ÕÕ¡ÖÕ°Õ§Õ½), 16 (ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶ Õ¡Õ·ÕÕ¡ÖÕ°Õ«Õ½ 2x, Õ« ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶ Õ¡Õ·ÕÕ¡ÖÕ°Õ«Õ½), 35 (ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶ Õ¡Õ·ÕÕ¡ÖÕ°Õ«Õ¶), 160 (ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶ Õ¡Õ·ÕÕ¡ÖÕ°Õ«Õ½), 249 (ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶ Õ¡Õ·ÕÕ¡ÖÕ°Õ«Õ½), 715 (ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶ Õ¡Õ·ÕÕ¡ÖÕ°Õ«Õ½), 776 (ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶ Õ¡Õ·ÕÕ¡ÖÕ°Õ«Õ¶), 784 (ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶ Õ¡Õ·ÕÕ¡ÖÕ°Õ«Õ¶), 796 (Õ« Õ´Õ§Õ» ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶ Õ¡Õ·ÕÕ¡ÖÕ°Õ«), 808 (Õ°Õ¡Õ½Õ¡Õ¶Õ§Õ«Õ¶ Õ« ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶ Õ¡Õ·ÕÕ¡ÖÕ°Õ¶)Ö
- ^ Ô±Õ£Õ¡Õ©Õ¡Õ¶Õ£Õ¥Õ²Õ¸Õ½ § 885 (Õ« ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶ Õ¥ÖÕ¯ÖÕ«Õ¶)
- ^ ÕÕ¡ÖÕ½Õ¿Õ¸Õ½ Ô²Õ¸ÖÕ¦Õ¡Õ¶Õ¤ 1883=1984, Õ§Õ» 1 (ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶ Õ¡Õ·ÕÕ¡ÖÕ°Õ«Õ¶)
- ^ ÕÕ¡ÖÕ½Õ¿Õ¸Õ½ Ô²Õ¸ÖÕ¦Õ¡Õ¶Õ¤ 1883=1984, 4.Õ¢, Õ§Õ» 56 (ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶ Õ¥ÖÕ¯ÖÕ«Õ¶)
- ^ 904=1985, Õ§Õ» 2 (ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶ Õ¡Õ·ÕÕ¡ÖÕ°Õ«Õ½), 110 (Õ¯Õ¡Õ¶Õ¡ÕµÕ½ Õ« ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶ Õ¡Õ·ÕÕ¡ÖÕ°Õ«Õ½)
- ^ a b Ô¿Õ¸ÖÕ«ÖÕ¶ 1994, Õ§Õ» 83 (ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶ Õ¡Õ·ÕÕ¡ÖÕ°Õ«), 93 (ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶ Õ¡Õ·ÕÕ¡ÖÕ°Õ«Õ¶), 103 (Õ« ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶ Õ¡Õ·ÕÕ¡ÖÕ°Õ«Õ¶), 120 (Õ« ÕÕ¡ÕµÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¶ Õ¡Õ·ÕÕ¡ÖÕ°Õ§Õ½)
- ^ Razmik Panosyan, The Armenians: From Kings And Priests to Merchants And Commissars, Columbia University Press (2006), 978-0-231-13926-7, s. 106.
- ^ Martirosyan, Hraç (2010) Etymological Dictionary of the Armenian Inherited Lexicon (Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series; 8), Leiden, Boston: Brill, s. 383
- ^ Rafael Ä°Åhanyan, "Illustrated History of Armenia," Erivan, 1989
- ^ Elisabeth Bauer. Armenia: Past and Present (1981), s. 49
- ^ ð ð¼ð·ð¡ð´ (a-r-mi-i-n /Armina/)
- Mà 6. yüzyılın sonları: I. Darius; Behistun Yazıtı, 1. sütun 13-17. satırlar
- [â¦] θÄtiy DÄrayavauÅ¡ xÅ¡Äyaθiya imÄ dahyÄva tyÄ manÄ patiyÄiÅ¡a vaÅ¡nÄ AuramazdÄha adamÅ¡Äm xÅ¡Äyaθiya Äham PÄrsa Ãvja BÄbiruÅ¡ AhurÄ ArabÄya MudrÄya tyaiy drayahyÄ Sparda Yauna MÄda Armina Katpatuka Parθava Zraka Haraiva UvÄrazmîy BÄxtriÅ¡ Suguda GadÄra Saka ÎataguÅ¡ HarauvatiÅ¡ Maka fraharavam dahyÄva XXIII...
- [â¦] Kral Darius dedi ki: Benim yönetimimde olan ülkeler bunlar ve Ahura Mazda'nın lütfuyla bunların kralı oldum: Ä°ran, Elam, Babil, Asur, Arabistan, Mısır, deniz kıyısındaki ülkeler, Lidya, Rum, Medya, Ermenistan, Kapadokya, Partya, Drangiana, Aria, Chorasmia, Bactria, Sogdia, Gandara, Scythia, Sattagydia, Arachosia ve Maka; toplam yirmi üç ülke.
- [â¦] θÄtiy DÄrayavauÅ¡ xÅ¡Äyaθiya imÄ dahyÄva tyÄ manÄ patiyÄiÅ¡a vaÅ¡nÄ AuramazdÄha adamÅ¡Äm xÅ¡Äyaθiya Äham PÄrsa Ãvja BÄbiruÅ¡ AhurÄ ArabÄya MudrÄya tyaiy drayahyÄ Sparda Yauna MÄda Armina Katpatuka Parθava Zraka Haraiva UvÄrazmîy BÄxtriÅ¡ Suguda GadÄra Saka ÎataguÅ¡ HarauvatiÅ¡ Maka fraharavam dahyÄva XXIII...
- Mà 6. yüzyılın sonları: I. Darius; Behistun Yazıtı, 2. sütun 29-31. satırlar
- [â¦] θÄtiy DÄrayavauÅ¡ xÅ¡Äyaθiya DÄdarÅ¡iÅ¡ nÄma Arminiya manÄ badaka avam adam frÄiÅ¡ayam Arminam avaθÄÅ¡aiy aθaham paraidiy kÄra hya hamiçiva manÄ naiy gaubataiy avam jadiy...
- [â¦] Kral Darius dedi ki: DÄdarÅ¡i adında Ermeni uÅaÄımı Ermenistan'a gönderdim ve ona dedim ki: "Gidin, isyan eden ve beni tanımayan o orduyu vurun."
- [â¦] θÄtiy DÄrayavauÅ¡ xÅ¡Äyaθiya DÄdarÅ¡iÅ¡ nÄma Arminiya manÄ badaka avam adam frÄiÅ¡ayam Arminam avaθÄÅ¡aiy aθaham paraidiy kÄra hya hamiçiva manÄ naiy gaubataiy avam jadiy...
- Mà 6. yüzyılın sonları: I. Darius; Behistun Yazıtı, 1. sütun 13-17. satırlar
- ^ "Grekçe: ΧαλÏβοιÏι ÏÏá½¸Ï Î½ÏÏον á¼ÏμÎνιοι á½Î¼Î¿Ï ÏÎÎ¿Ï Ïι ( Ermeniler güneyde Chalybes sınırında)". Chahin, Mark (2001). The Kingdom of Armenia. Londra: Routledge. s. fr. 203. ISBN 978-0-7007-1452-0.
- ^ Xenophon. Anabasis. ss. IV.v.2-9.
- ^ Ibp Inc (1 Eylül 2013). Armenia Country Study Guide Volume 1 Strategic Information and Developments. s. 42. ISBN 978-1438773827.
- ^ Horenli Musa, Ermenistan'ın tarihi 12 Ekim 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi., Book 1, Ch. 12 (Rusça)
- ^ Ãamçiyan, Mikayel (1827). Ermenistan'ın tarihi (History of Armenia). Bishop's College Press. s. 19.
Aram, Ermeni adını üne kavuÅturan ilk kiÅiydi; öyle ki çaÄdaÅ milletler (Ermeniler için) sonradan "Armenian" olarak deÄiÅecek "Aramyanlar" veya "Aram'ın takipçileri" isimlerini kullanıyorlardı; ve evrensel rıza ile yaÅadıkları ülke Ermenistan (Armenia) adını almıÅtır.
- ^ "Ermenistan". NiÅanyan Yeradları- nisanyanmap.com. 31 Mayıs 2010 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 11 Ekim 2020.
- ^ "Armenian cave yields what may be world's oldest leather shoe". CNN. 9 Haziran 2010. 28 Ocak 2018 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 Nisan 2023.
- ^ "5,900-year-old women's skirt discovered in Armenian cave". News Armenia. 13 Eylül 2011. 10 October 2017 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 April 2023.
- ^ "Earliest Known Winery Found in Armenian Cave". National Geographic. 12 Ocak 2011. 8 Ocak 2018 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 Nisan 2023.
- ^ De Mieroop, Marc Van. (2004). A History of the Ancient Near East: c. 3000-323BC. (ss. 67) Malden, MA: Blackwell Publishing
- ^ Movses Khorenatsi, History of Armenia. Ed. by G. Sargsyan. Yerevan: Hayastan, 1997, (ss. 83,286)
- ^ Greppin, John A. C.; Diakonoff, I. M. (1991). "Some Effects of the Hurro-Urartian People and Their Languages upon the Earliest Armenians". Journal of the American Oriental Society. 111 (4): 720-730. doi:10.2307/603403. JSTORÂ 603403.
- ^ Joan Aruz, Kim Benzel, Jean M. Evans, Beyond Babylon: Art, Trade, and Diplomacy in the Second Millennium B.C. Metropolitan Museum of Art (New York, N.Y.)[1] (2008) ss. 92
- ^ Kossian, Aram V. (1997), The Mushki Problem Reconsidered, 29 AÄustos 2019 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi, eriÅim tarihi: 3 Nisan 2023 ss. 254
- ^ Peter I. Bogucki and Pam J. Crabtree Ancient Europe, 8000 B.C. to A.D. 1000: An Encyclopedia of the Barbarian World. 9 Ocak 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi. Charles Scribner's Sons, 2004 978-0684806686
- ^ Paul Thieme, The 'Aryan' Gods of the Mitanni Treaties. JAOS 80, 1960, 301-17
- ^ Petrosyan, Armen (2007). "Towards the Origins of the Armenian People: The Problem of Identification of the Proto-Armenians: A Critical Review (in English)". Journal for the Society of Armenian Studies. 16: 49-54. 4 Ekim 2020 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 Nisan 2023.
- ^ Kurkjian, Vahan (1958). History of Armenia (1964 bas.). Michigan: Armenian General Benevolent Union. 27 Mayıs 2012 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 Nisan 2023.
- ^ Armenian Soviet Encyclopedia. Erivan: Armenian Encyclopedia. 1987. s. v. 12.
- ^ Movsisyan, Artak (2000). Sacred Highland: Armenia in the spiritual conception of the Near East. Yerevan.
- ^ Kavoukjian, Martiros (1982). The Genesis of Armenian People. Montreal.
- ^ Bournoutian, George A. (2003). A concise history of the Armenian people: (from ancient times to the present) (2. bas.). Costa Mesa, California: Mazda Publishers. ISBNÂ 9781568591414.
- ^ Svenska forskningsinstitutet i Istanbul (1993). Lennart Rydén; Jan Olof Rosenqvist (Ed.). Aspects of Late Antiquity and Early Byzantium: Papers Read at a Colloquium Held at the Swedish Research Institute in Istanbul 31 May-5 June, 1992. Ä°sveç AraÅtırma Enstitüsü. ISBN 9789186884055. OCLC 1131566057.
- ^ Joshua J. Mark. "Assyria". World History Encyclopedia. 16 Nisan 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 Nisan 2023.
- ^ "The World Factbook: Armenia". CIA. 4 Ocak 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 Nisan 2023.
- ^ Brunner, Borgna (2006). Time Almanac with Information Please 2007. New York: Time Home Entertainment. s. 685. ISBN 978-1-933405-49-0.
- ^ Mary Boyce. Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices 19 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi. Psychology Press, 2001 0-415-23902-8 p. 84
- ^ Ohannes Geukjian (13 Mayıs 2016). Ethnicity, Nationalism and Conflict in the South Caucasus: Nagorno-Karabakh and the Legacy of Soviet Nationalities Policy. Routledge. ss. 30-. ISBN 978-1-317-14074-0.
- ^ Razmik Panossian (27 Mayıs 2006). The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars. Columbia University Press. ss. 48-. ISBN 978-0-231-51133-9. OCLC 1017996521.
- ^ Charles W. Hartley; G. Bike YazicioÄlu; Adam T. Smith, (Ed.) (2012). The Archaeology of Power and Politics in Eurasia: Regimes and Revolutions. Cambridge University Press. s. 65. ISBN 978-1-107-01652-1.
...the unique temple-tomb at Garni, just east of Yerevan â the only Greco-Roman colonnaded building anywhere in the Soviet Union.
- ^ Stokes, Jamie, (Ed.) (2008). Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East. New York: Infobase Publishing. s. 65. ISBN 978-1-4381-2676-0.
Etchmiatzin is located in the west of modern Armenia, close to the border with Turkey, and its fourth-century cathedral is generally regarded as the oldest in the world.
- ^ Bauer-Manndorff, Elisabeth (1981). Armenia: Past and Present. Luzern: Reich Verlag. OCLCÂ 8063377.
Etchmiadzin, with the world's oldest cathedral and the seat of the Catholicos, draws tourists from all over the world.
- ^ Utudjian, Ãdouard (1968). Armenian Architecture: fourth to 17th Century. Paris: Editions A. Morancé. s. 7. OCLC 464421.
...the oldest cathedral in Christendom, that of Etchmiadzin, founded in the fourth century.
- ^ Canard & Cahen 1960.
- ^ S. Payaslian (13 Mart 2008). The History of Armenia: From the Origins to the Present. Springer. ss. 52-. ISBN 978-0-230-60858-0. OCLC 1001334466.
- ^ Holt, Peter Malcolm; Lambton, Ann Katharine Swynford; Lewis, Bernard (1977). The Cambridge History of Islam. ss. 231-32.
- ^ Metropolitan Museum of Art (New York, N.Y.); N. Y.) Metropolitan Museum of Art (New York; Speros P. (jr.) Vryonis; Thomas F. Mathews; Jeffrey C. Anderson; Annemarie Weyl Carr; Henry Maguire; Robert G. Ousterhout; Ioli Kalavrezou; Eunice Dauterman Maguire; Olenka Z. Pevny; Joseph D. Alchermes; S. Peter Cowe; Thelma K. Thomas; Jaroslav Folda; Priscilla Soucek (1997). Helen C. Evans; William D. Wixom; William D.. Wixom (Ed.). The Glory of Byzantium: Art and Culture of the Middle Byzantine Era, A.D. 843-1261. Metropolitan Museum of Art. ss. 361-. ISBN 978-0-87099-777-8. OCLC 1008249298.
- ^ Richard G. Hovannisian (11 Åubat 2004). The Armenian People from Ancient to Modern Times: Volume I: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century . Palgrave Macmillan US. s. 57. ISBN 978-1-4039-6422-9. OCLC 805125065.
- ^ Richard G. Hovannisian (11 Åubat 2004). The Armenian People from Ancient to Modern Times: Volume I: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. Palgrave Macmillan US. ss. 23-31. ISBN 978-1-4039-6422-9. OCLC 805125065.
- ^ Rayfield, Donald (2013). Edge of Empires: A History of Georgia. Reaktion Books. s. 165. ISBN 978-1-78023-070-2. 5 Åubat 2017 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 Nisan 2023.
- ^ Ward, Steven R. (2014). Immortal, Updated Edition: A Military History of Iran and Its Armed Forces. Georgetown University Press. s. 43. ISBN 978-1-62616-032-3. 5 Åubat 2017 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 Nisan 2023.
- ^ Herzig, Edmund; Kurkchiyan, Marina (2004). The Armenians: Past and Present in the Making of National Identity. Routledge. s. 47. ISBN 978-1-135-79837-6. 11 Ocak 2017 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 28 Kasım 2016.
- ^ H. Nahavandi, Y. Bomati, Shah Abbas, empereur de Perse (1587-1629) (Perrin, Paris, 1998)
- ^ Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. ss. 33, 351. ISBN 978-1-59884-337-8. 5 Åubat 2017 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 Nisan 2023.
- ^ Dowling, Timothy C. (2014). Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond [2 volumes]. ABC-CLIO. ss. 728-. ISBN 978-1-59884-948-6. 8 Åubat 2017 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 Nisan 2023.
- ^ Akçam, Taner (2006) A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility s. 42, Metropolitan Books, New York 978-0-8050-7932-6
- ^ Minahan, James (2010). The complete guide to national symbols and emblems. Santa Barbara, Calif.: Greenwood Press. s. 310. ISBN 978-0-313-34497-8. 25 Ekim 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 Nisan 2023.
- ^ Kirakosian, J. S. (1972). Hayastane michazkayin divanakitut'yan ew sovetakan artakin kaghakakanut'yan pastateghterum, 1828â1923 [Uluslararası diplomasi ve Sovyet dıŠpolitikası belgelerinde Ermenistan, 1828-1923] (Ermenice). Yerevan. ss. 149-358.
- ^ DabaÄyan, Levon P. (2007). Emperyalistler kıskacında: Ermeni tehciri. IQ Kültür Sanat Yayıncılık. ISBN 978-975-255-127-5.
- ^ Dündar, Fuat (2008). Modern Türkiyeânin Åifresi: Ä°ttihat Ve Terakkiânin Etnisite MühendisliÄi (1913-1918) (2 bas.). Ä°letiÅim Yayınları. ss. 248-249. ISBN 978-975-05-2485-1.
Türkiye'de 'Ermeni tehciri' ve Türkiye dıÅında 'Ermeni soykırımı' olarak tanımlanan, Ä°ttihatçı hükümetin Ermeni sorununun 'kesin çözüm'üne yönelik devreye soktuÄu politikaları Türkiye-içi çalıÅmalar Ermenilerin baÅka bir bölgede 'yeniden iskanı' olduÄunu savunurken, diÄer kesim için tehcir, Ä°ttihatçı iktidarın önceden alınmıŠplanlı yok etme kararının, soykırım kararının bir aracı olduÄunu savunur.
- ^ Kieser, Hans-Lukas; Schaller, Dominik J. (2002), Der Völkermord an den Armeniern und die Shoah [The Armenian genocide and the Shoah] (Almanca), s. 114, ISBN 978-3-0340-0561-6
- ^ Walker, Christopher J. (1980), Armenia: The Survival of A Nation, Londra: Croom Helm, ss. 200-03
- ^ "Extensive bibliography by University of Michigan on the Armenian genocide". Umd.umich.edu. 16 Kasım 2001 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 Nisan 2023.
- ^ "Council of Europe Parliamentary Assembly Resolution". 3 March 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 April 2023.
- ^ Ferguson, Niall (2006). The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West. New York: Penguin Press. s. 177. ISBN 978-1-59420-100-4.
- ^ Robert Melson, Revolution and Genocide: On the Origins of the Armenian genocide and the Holocaust, University of Chicago Press, 15 Ekim 1992, s. 147
- ^ Q&A: Armenian genocide dispute 1 Mart 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.. BBC News. 10 Temmuz 2008.
- ^ "Tsitsernakaberd Memorial Complex". Armenian Genocide Museum-Institute. 20 January 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 April 2023.
- ^ Vartan Matiossian (23 Eylül 2021). The Politics of Naming the Armenian Genocide: Language, History and 'Medz Yeghern'. Bloomsbury Publishing. ss. 125-. ISBN 978-0-7556-4109-3. OCLC 1247655673.
- ^ Hille, Charlotte Mathilde Louise (2010). State Building and Conflict Resolution in the Caucasus . Leiden, Netherlands: Brill. s. 151. ISBN 978-90-04-17901-1.
- ^ Hovannisian, Richard, and Simon Payaslian. Armenian Cilicia. Costa Mesa: Mazda Publishers, Inc., 2008. 483. Print.
- ^ Richard Pipes (25 Nisan 1997). The Formation of the Soviet Union: Communism and Nationalism, 1917-1923, First Edition. Harvard University Press. ISBNÂ 978-0-674-41764-9. OCLCÂ 1259423784.
- ^ a b "The Soviet Period â History â Azerbaijan â Asia". 29 Eylül 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ a b ÐакавказÑÐºÐ°Ñ ÑедеÑаÑÐ¸Ñ (A. M. Prohorov, (Ed.) (1972). "Transkafkasya Federasyonu". Büyük Sovyet Ansiklopedisi (Rusça). 9. Moskova: Sovyet Ansiklopedisi.)
- ^ Badiryan, Grigor (2006). "Some Aspects of the Legal Status of and Individual in Socio-Economic Relationships of the First Republic of Armenia" (PDF). Legal Trends (Ä°ngilizce). Tiflis: The Georgian European Policy and Legal Advice Centre (GEPLAC). s. 263. 19 Aralık 2015 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 19 Nisan 2009.
- ^ C. Mouradian, L'Armenie sovietique, ss. 278-79
- ^ Human Rights Watch. "Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh". December 1994, p. xiii, ISBN 1-56432-142-8, citing: Natsional'nyi Sostav Naseleniya SSSR, po dannym Vsesoyuznyi Perepisi Naseleniya 1989 g., Moskva, "Finansy i Statistika"
- ^ "Azerbaijan Soviet Socialist Republic 3 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.". The Great Soviet Encyclopedia (1979).
- ^ Naegele, Jolyon (9 Nisan 2008). "Azerbaijan: Armenians and Azerbaijanis Remember Suffering". Radio Free Europe/Radio Liberty. 20 Aralık 2020 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ Eastern Europe, Russia and Central Asia 2004. s. 74 (Imogen Gladman, Taylor & Francis Group)
- ^ Notes from Baku: Black January 27 AÄustos 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.. Rufat Ahmedov. EurasiaNet Human Rights.
- ^ "The March Referendum". 15 Ekim 2006 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ a b Croissant, Michael P. (1998). The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. Londra: Praeger. ISBNÂ 978-0-275-96241-8.
- ^ "The Ties That Divide". Küresel Miraslar Fonu. 17 Haziran 2006. 20 AÄustos 2006 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ "Türkiye ile Ermenistan arasında 'normalleÅme': Sınırda umutlu bekleyiÅ". euronews. 14 Ocak 2022. 14 Ocak 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ De Waal, Thomas (2004). Black Garden: Armenia And Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press. s. 240. ISBN 978-0-8147-1945-9.
- ^ A Conflict That Can Be Resolved in Time: Nagorno-Karabakh 1 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.. International Herald Tribune. 29 Kasım 2003.
- ^ "Heritage Index of Economic Freedom". The Heritage Foundation. 17 Kasım 2010 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ "EU negotiations with Armenia and Georgia on Free Trade Agreements successfully concluded". EPP Group. 20 Ocak 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ "Armenia will significantly increase its revenues by reinforcing its role of a transit country between Europe, CIS and Middle East". Arka News Agency. 16 Åubat 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ "Europe Could Draw Gas Through IranâArmenia Pipeline". European dialogue. 17 Åubat 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ ""Velvet Revolution" Takes Armenia into the Unknown". Crisis Group. 20 Kasım 2020. 26 Nisan 2018 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ "Armenia: Armen Sarkissian elected into new, less powerful presidential role". Deutsche Welle. 18 Nisan 2018 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ "Pashinyan elected as Armenia's new prime minister". www.aljazeera.com. 9 Ocak 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ "Fighting over Nagorno-Karabakh goes on despite US mediation". Associated Press. 24 Ekim 2020. 4 Nisan 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ "Fury and celebrations as Russia brokers peace deal to end Nagorno-Karabakh war". The Independent. 11 Kasım 2020. 4 Nisan 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ "Armenians vent fury at West after truce in bloody war in Nagorno-Karabakh". CBC News. 11 Kasım 2020. 5 Nisan 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ "Nikol Pashinyan officially appointed Armenia's prime minister". The New Indian Express. 2 AÄustos 2021. 20 Aralık 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ "Armenian president resigns over lack of influence". www.aljazeera.com (Ä°ngilizce). 4 Nisan 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ "Vahagn Khachaturyan elected new Armenian president". www.aa.com.tr. 15 Ekim 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ Wesolowsky, Tony (7 Mayıs 2022). "Facing Mass Protests Calling For Him To Resign, Armenia's Prime Minister Is Running Out Of Options". Radio Free Europe/Radio Liberty (Ä°ngilizce). 4 Nisan 2023 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ a b c d e "Ermenistan Factbook". 19 Temmuz 2010 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 Ocak 2009.
- ^ Central Intelligence Agency (2014). The CIA World Factbook 2015. Skyhorse Publishing. s. 5241. ISBN 978-1-62914-903-5.
- ^ Dinerstein, Eric; Olson, David; Joshi, Anup; Vynne, Carly; Burgess, Neil D.; Wikramanayake, Eric; Hahn, Nathan; Palminteri, Suzanne; Hedao, Prashant; Noss, Reed; Hansen, Matt; Locke, Harvey; Ellis, Erle C; Jones, Benjamin; Barber, Charles Victor; Hayes, Randy; Kormos, Cyril; Martin, Vance; Crist, Eileen; Sechrest, Wes; Price, Lori; Baillie, Jonathan E. M.; Weeden, Don; Suckling, Kierán; Davis, Crystal; Sizer, Nigel; Moore, Rebecca; Thau, David; Birch, Tanya; Potapov, Peter; Turubanova, Svetlana; Tyukavina, Alexandra; de Souza, Nadia; Pintea, Lilian; Brito, José C.; Llewellyn, Othman A.; Miller, Anthony G.; Patzelt, Annette; Ghazanfar, Shahina A.; Timberlake, Jonathan; Klöser, Heinz; Shennan-Farpón, Yara; Kindt, Roeland; Lillesø, Jens-Peter Barnekow; van Breugel, Paulo; Graudal, Lars; Voge, Maianna; Al-Shammari, Khalaf F.; Saleem, Muhammad (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534-545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568.
- ^ "Geography (CoÄrafya)". Ermenistan Hükûmeti. 27 Mayıs 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 25 Ocak 2009.
- ^ Holding, sayfa 3.
- ^ "Armenia (country)" (Ä°ngilizce). MSN Encarta. 26 Eylül 2009 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 6 Mayıs 2009.
- ^ "Geographic Characteristic of The Republic of Armenia" (PDF). Marzes of the Republic of Armenia in Figures, 2002â2006. National Statistical Service of the Republic of Armenia. 2007. 25 Mart 2009 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 17 Ocak 2021.
- ^ "Percentage of Mountain Area per Country (map)". 9 Ocak 2019 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ Natasha May Azarian (2007). The Seeds of Memory: Narrative Renditions of the Armenian Genocide Across Generations. s. 96. ISBN 978-0-549-53005-3. 28 Mayıs 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 28 Nisan 2013.
Mount Ararat is considered the 'heart' of historical Armenia as it is Armenian folklore which considers the majestic mountain to be the place where Noah's Arc landed. Armenian businesses, households, and schools almost ubiquitously have at ...
- ^ Rouben Paul Adalian (13 Mayıs 2010). Historical Dictionary of Armenia. Scarecrow Press. s. 85. ISBN 978-0-8108-7450-3. 28 Mayıs 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 28 Nisan 2013.
Although the mythology associated with the pagan worship of the mountain is now lost to popular belief, Mount Ararat has played a very ...
- ^ James Minahan (1998). Miniature empires: a historical dictionary of the newly independent states. Greenwood Publishing Group. ss. 2-3. ISBN 978-0-313-30610-5. 28 Mayıs 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 28 Nisan 2013.
Mount Ararat, the legendary landing place of Noah's Ark, is located in what is now modern Turkey. Situated near the border, the peak is visible from nearly every area of Armenia. Historically, the mountain has been the Armenian people's most ...
- ^ Beck, Hylke E.; Zimmermann, Niklaus E.; McVicar, Tim R.; Vergopolan, Noemi; Berg, Alexis; Wood, Eric F. (30 Ekim 2018). "Present and future Köppen-Geiger climate classification maps at 1-km resolution". Scientific Data. 5: 180214. Bibcode:2018NatSD...580214B. doi:10.1038/sdata.2018.214. PMC 6207062â¯$2. PMID 30375988. 4 Ekim 2020 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 6 Eylül 2019.
- ^ ABD Kongre Kütüphanesi, "Climate" (İklim) bölümü.
- ^ "Environmental Performance Index". epi.envirocenter.yale.edu (Ä°ngilizce). 16 Ekim 2019 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "EU: Armenia nuclear plant should be shut down as soon as possible". news.am (Ä°ngilizce). 16 Åubat 2018 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "Modernization to increase the capacity of Armenian nuclear power plant by 10%". arka.am. 16 Åubat 2018 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 16 Åubat 2018.
- ^ "Armenian Nuclear Power Plant upgrading program to continue in 2018". armenpress.am (Ä°ngilizce). 16 Åubat 2018 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 16 Åubat 2018.
- ^ Grantham, H. S.; Duncan, A.; Evans, T. D.; Jones, K. R.; Beyer, H. L.; Schuster, R.; Walston, J.; Ray, J. C.; Robinson, J. G.; Callow, M.; Clements, T.; Costa, H. M.; DeGemmis, A.; Elsen, P. R.; Ervin, J.; Franco, P.; Goldman, E.; Goetz, S.; Hansen, A.; Hofsvang, E.; Jantz, P.; Jupiter, S.; Kang, A.; Langhammer, P.; Laurance, W. F.; Lieberman, S.; Linkie, M.; Malhi, Y.; Maxwell, S.; Mendez, M.; Mittermeier, R.; Murray, N. J.; Possingham, H.; Radachowsky, J.; Saatchi, S.; Samper, C.; Silverman, J.; Shapiro, A.; Strassburg, B.; Stevens, T.; Stokes, E.; Taylor, R.; Tear, T.; Tizard, R.; Venter, O.; Visconti, P.; Wang, S.; Watson, J. E. M. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity - Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1). doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSNÂ 2041-1723.
- ^ "Global Data | Fragile States Index". fragilestatesindex.org. 15 Temmuz 2019 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ "Armenia 1995 (rev. 2005) Constitution - Constitute". www.constituteproject.org (Ä°ngilizce). 2 Nisan 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ "Voter Registration". aceproject.org. 25 Åubat 2022 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ "Armenia invited as observer for Arab League". Azad Hye. 19 Ocak 2005. 21 Nisan 2017 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ Leblanc, Daniel (9 Ekim 2018). "Prime Minister Trudeau has last shot to help Michaëlle Jean stay on as Francophonie leader". Globe and Mail. The Globe and Mail Inc. 9 Ekim 2018 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ Ermenistan'ın dıŠtemsilcilikleri maddesine bakınız
- ^ a b Jin, Ryu (5 Ekim 2006). "Caspian Country Rich in Petroleum" (Ä°ngilizce). The Korea Times. 5 Kasım 2006 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 15 Mart 2009. â Ä°nternet arÅivi'nden eriÅilmiÅtir.
- ^ "Turkey's Political Relations with Armenia" (Ä°ngilizce). Türkiye Cumhuriyeti DıÅiÅleri BakanlıÄı. 28 Temmuz 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 19 Mart 2009.
- ^ "Türkiye-Ermenistan Siyasi Ä°liÅkileri". Türkiye Cumhuriyeti DıÅiÅleri BakanlıÄı. 19 Nisan 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 19 Mart 2009.
- ^ "The Ties That Divide" (Ä°ngilizce). Global Heritage Fund. 17 Haziran 2006. 3 Kasım 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 19 Mart 2009.
- ^ "Armenia and Turkey sign peace deal". 14 Ekim 2009 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ a b Nona Mikhelidze (5 Mart 2010). "The Turkish-Armenian Rapprochement at the Deadlock" (PDF). IAI Istituto Affari Internazionali. s. 3. 16 Mayıs 2018 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "Protocol on the Establishment of Diplomatic Relations between the Republic of. Turkey and the Republic of Armenia" (PDF). Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 26 Temmuz 2020 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "Türkiye - Ermenistan Siyasi Ä°liÅkileri". Türkiye Cumhuriyeti DıÅiÅleri BakanlıÄı. 4 Eylül 2009 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ "Relations between Turkey and Armenia". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 26 Temmuz 2020 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "Ancestry Data". U.S. Census Bureau. 2006. 4 AÄustos 2018 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ European Parliament on the European Union's relations with the South Caucasus, 2 Temmuz 2020 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi, eriÅim tarihi: 18 Ocak 2021
- ^ "RFE/RL Caucasus Report". Armenian Ministry of Foreign Affairs. 7 Ocak 2005. 20 Kasım 2010 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "Eurasian Economic Commission". www.eurasiancommission.org. 8 October 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 April 2023.
- ^ "ÐÐÐÐÐÐÐ Ð ÐÐ ÐСÐÐÐÐÐÐÐÐÐ Ð ÐСÐУÐÐÐÐÐ ÐÐ ÐÐÐÐЯ Ð ÐÐÐÐÐÐРУ Ð ÐÐÐ ÐÐÐÐСÐÐÐ ÐÐÐÐÐÐÐЧÐСÐÐРСÐЮÐÐ ÐТ 29 ÐÐЯ 2014 ÐÐÐÐ (ÐинÑк, 10 окÑÑбÑÑ 2014 года)". www.customs-code.ru. 25 Aralık 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "Armenia To Join Russian-Led Customs Union". Radio Free Europe/Radio Liberty. 3 Eylül 2013. 13 Eylül 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "New agreement signed between the European Union and Armenia set to bring tangible benefits to citizens â EEAS â European External Action Service â European Commission". EEAS â European External Action Service (Ä°ngilizce). 16 Ocak 2018 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ "EUR-Lex - 52017JC0037 - EN - EUR-Lex". eur-lex.europa.eu. 5 Aralık 2019 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ "EU and Armenia take stock on Comprehensive and Enhanced Partnership Agreement implementation | EU Neighbours". www.euneighbours.eu. 17 Eylül 2020 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ "How Armenia Could Approach the European Union" (PDF). 28 Nisan 2008 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "EU launches negotiations on Association Agreements with Armenia, Azerbaijan and Georgia". Europa (web portalı). 15 Temmuz 2010. 4 Aralık 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "Armenia-EU association agreement may be concluded shortly". News.am. 8 Ekim 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "3rd Plenary Round of the EUâArmenia Negotiation on the Association Agreement". Ec.europa.eu. 15 Aralık 2010. 11 Mayıs 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "New agreement signed between the European Union and Armenia set to bring tangible benefits to citizens â EEAS â European External Action Service â European Commission". EEAS â European External Action Service (Ä°ngilizce). 16 Ocak 2018 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "EUR-Lex - 52017JC0037 - EN - EUR-Lex". eur-lex.europa.eu. 5 Aralık 2019 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "EU and Armenia take stock on Comprehensive and Enhanced Partnership Agreement implementation | EU Neighbours". www.euneighbours.eu. 17 Eylül 2020 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ a b c "Türksam AraÅtırma Merkezi,M. Åahin BÃLBÃL". 21 Temmuz 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Mart 2011.
- ^ "Metsamor Haber". 19 Temmuz 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Mart 2011.
- ^ "Ãernobil Etkileri, Pripyat". 29 Nisan 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Mart 2011.
- ^ âErmenistan Türkiyeâyi Metzamor Nükleer Santrali ile Tehdit Ediyor.â, Sinan OGAN, Asam, 09.03.2005
- ^ "KFOR Contingent: Armenia". Official Web Site of the Kosovo Force. 23 Mart 2007. 14 Ocak 2009 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "Last shift of Armenian peacekeepers in Iraq returns home". Ermenistan Savunma BakanlıÄı. 7 Ekim 2008. 15 Mayıs 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "Armenia sends military deminers and medics to support Russian mission in Syria". Eurasianet (Ä°ngilizce). 1 AÄustos 2020 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "Change in democracy index score from 2017 to 2018 in Europe". 4 Ekim 2020 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ "The retreat of global democracy stopped in 2018". The Economist. 8 Ocak 2019. ISSN 0013-0613. 9 Ocak 2019 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "Armenia". freedomhouse.org (Ä°ngilizce). 6 Åubat 2018 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "Armenia". freedomhouse.org (Ä°ngilizce). 31 Ocak 2019. 7 Åubat 2019 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 6 Åubat 2019.
- ^ "Armenia : A revolution live-streamed | Reporters without borders". RSF (Ä°ngilizce). 23 Nisan 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "Armenia improves positions in World Press Freedom Index by 19 points: Pashinyan confident in continuation of progress". armenpress.am (Ä°ngilizce). 18 Nisan 2019 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "The Human Freedom Index 2017". Fraser Institute (Ä°ngilizce). 25 Ocak 2018. 7 Kasım 2018 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ "COUNTRY PROFILES" (PDF). 26 Ocak 2018 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF).
- ^ "Human Freedom Index". Cato Enstitüsü (Ä°ngilizce). 1 Åubat 2018 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2021.
- ^ Ermenistan Anayasası'nın 108. maddesi 19 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi..
- ^ a b Ermenistan Anayasası'nın 107. maddesi 19 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.
- ^ DEMOURIAN, AVET (19 Ekim 2007). "Armenian Eyes, Ears on US Genocide Vote" (Ä°ngilizce). ISSN 0190-8286. 3 Ekim 2018 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 27 Eylül 2020.
- ^ Armstat, sayfa 10.
- ^ a b "ArÅivlenmiÅ kopya". 15 Ekim 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 12 Ekim 2013.
- ^ Armstat, sayfa 49.
- ^ Armstat, sayfa 46.
- ^ Nüfus yoÄunluÄu maddesine bakınız.
- ^ Armstat, sayfa 11.
- ^ The Economist Pocket World in Figures 2011 Edition (İngilizce). Profile Books. 2010. ss. s. 17. ISBN 978-1-84668-372-5.
- ^ Ermenistan Anayasası'nın 39. maddesi 24 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi..
- ^ "2001 Ermenistan Nüfus Sayımı - Etnik kökenlerine göre Ermenistan vatandaÅları" (PDF). Armstat. 26 Kasım 2013 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Ocak 2009.
- ^ Demoscope.ru. "1989 nüfus sayımı" (Rusça). 10 Temmuz 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ DoÄu Ermenicesi maddesine bakınız.
- ^ ABD Kongre Kütüphanesi, "Language" (Dil) bölümü.
- ^ Holding, sayfa vii.
- ^ "Ethnologue report for Armenia". Ethnologue. 3 Åubat 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 19 Ocak 2009.
- ^ "UNESCO Interactive Atlas of the World's Languages in Danger". UNESCO. 30 Ekim 2010 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 20 Åubat 2009.
- ^ ABD DıÅiÅleri BakanlıÄı. "Ermenistan" (Ä°ngilizce). 13 Haziran 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 17 Ocak 2009.
- ^ a b ABD Kongre Kütüphanesi, "Religion" (Din) bölümü.
- ^ Ermenistan Anayasası'nın 14,1. maddesi 24 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi..
- ^ a b "Vicdan özgürlüÄü ve dinî örgütler hakkındaki yasa". Ermenistan Parlamentosu. 11 Eylül 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 4 Ocak 2009.
- ^ Aragatsotn
- ^ TavuÅ
- ^ Kotayk
- ^ Vayots Dzor
- ^ Sünik
- ^ Åirak
- ^ Lori
- ^ GeÄarkunik
- ^ Armavir
- ^ Ararat
- ^ Erivan
- ^ "Armenia Information" (Ä°ngilizce). World InfoZone. 19 Kasım 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 11 Nisan 2009.
- ^ Dosya:Popularsports.PNG.
- ^ "Football Federation of Armenia" (Ä°ngilizce). UEFA. 30 Ocak 2010 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 10 Nisan 2009.
- ^ "Armenia - FIFA/Coca Cola World Ranking". FIFA. 19 Kasım 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 11 Nisan 2009.
- ^ "32nd Chess Olympiad, Yerevan 1996" (Ä°ngilizce). Olimpbase. 6 Ekim 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 10 Nisan 2009.
- ^ "37th Chess Olympiad: Turin 2006 - Armenia" (Ä°ngilizce). Olimpbase. 9 Ekim 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 10 Nisan 2009.
- ^ Klein, Mike (25 Kasım 2008). "Armenians repeat their success" (Ä°ngilizce). Schacholympiade Dresden 2008. 14 Temmuz 2009 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 10 Nisan 2009.
- ^ "International Olympic Committee - National Committee of Armenia" (Ä°ngilizce). Uluslararası Olimpiyat Komitesi. 27 Ekim 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 10 Nisan 2009.
- ^ "History of the Pan-Armenian Games" (Ä°ngilizce). Pan-Ermeni Oyunları. 25 Ekim 2007 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 25 Nisan 2009. â Ä°nternet arÅivi'nden eriÅilmiÅtir.
- ^ "1912 Stockholm Olimpiyatları'nda Türkler". Türkiye Millî Olimpiyat Komitesi. 3 Aralık 2008 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 25 Nisan 2009.
- ^ a b Musayelyan, Suren (15 Aralık 2006). "Ambassadors in Sport?: Independent Armenia far below the glory of the Soviet times on the pitch, mat" (Ä°ngilizce). ArmeniaNow.com. 29 Eylül 2007 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 10 Nisan 2009.
- ^ "Olympic Medal Winners" (Ä°ngilizce). Uluslararası Olimpiyat Komitesi. 26 Eylül 2009 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Nisan 2009.
- ^ "Fourth Pan-Armenian Games to kick off this August" (Ä°ngilizce). Panorama.am. 26 Temmuz 2007. 15 AÄustos 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 11 Nisan 2009.
- ^ Krikorian, Onnik (31 AÄustos 2007). "Pan-Armenian Games seek ethnic unity amidst division" (Ä°ngilizce). EurasiaNet. 21 Mart 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 11 Nisan 2009.
- ^ a b "Armenian Holidays" (Ä°ngilizce). Armenia Information. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 17 Ocak 2009.
- ^ "Visit Armenia - Public holidays in Armenia" (Ä°ngilizce). Londra'daki Ermenistan BüyükelçiliÄi. 9 Eylül 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
Bibliyografya deÄiÅtir
- 1995 Ermenistan Anayasası (Ä°nternette okuyun24 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.)
- ABD Kongre Kütüphanesi (1995). Armenia. 21 Kasım 2010 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 5 Ocak 2009.
- Britannica (1992). Temel Britannica (6. Cilt bas.). Ana Yayıncılık A.Å. ve Encyclopædia Britannica, Inc. ISBN 975-7760-02-1.
- Broughton, Simon (1999). World Music: The Rough Guide (2. basım bas.). Rough Guides. ss. sayfa 332-337. ISBN 1-85828-635-2.
- Ermenistan Cumhuriyeti Millî Ä°statistiksel Hizmeti (Armstat) (2008). The Demographic Handbook of Armenia. 16 Temmuz 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 Ocak 2009.
- Holding, Nicholas (2006). Armenia with Nagorno Karabagh: The Bradt Travel Guide (2. basım bas.). Bradt Travel Guides. ISBN 1-84162-163-3.
- Noble, John (2008). Lonely Planet Georgia, Armenia & Azerbaijan (3. basım bas.). Lonely Planet. ISBN 1-74104-477-4.
- Petrosian, Irina (2006). Armenian Food: Fact, Fiction & Folklore. Lulu.com. ISBN 1-4116-9865-7.
DıŠbaÄlantılar deÄiÅtir
Vikisözlük'te tanımlar | |
Commons'ta dosyalar | |
Vikisöz'de alıntılar |
Vikigezgin'de Armenia ile ilgili gezi rehberi bulunmaktadır. |
- Wikimedia Atlas'da Armenia
- The World Factbook'ta Ermenistan19 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi. (Ä°ngilizce)
- BBC Türkçe sitesinde Ermenistan ülke rehberi18 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.
- Armenia Information17 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi. - resmî hükûmet Turizm BakanlıÄı sitesi (Ä°ngilizce)