Libya
Libya (Arapça: ÙÙبÙا, romanize: LÄ«bÄ«yÄ), resmi adıyla Libya Devleti,[6][7][8][9][10] Akdeniz kıyısında, doÄuda Mısır, batıda Cezayir ve Tunus, güneyde Nijer ve Ãad, güneydoÄuda Sudan ile komÅu olan bir MaÄrip ve Kuzey Afrika ülkesidir. Ãlke Trablusgarp Bölgesi, Fizan ve Sirenayka olmak üzere üç tarihi bölgeden oluÅur. YaklaÅık 1,8 milyon kilometrekarelik yüz ölçümüyle Afrika'nın dördüncü, dünyanın 16. büyük ülkesidir.[11] En fazla kanıtlanmıŠpetrol rezervine sahip 10. ülkedir.[12] BaÅkenti ve en büyük Åehri Trablus ülkenin batısında yer alır ve yedi milyon Libyalının üç milyondan fazlası bu Åehirde yaÅar.[13]
Libya | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
BaÅkent ve en büyük Åehir | Trablus[2] 32°52â²K 13°11â²D / 32.867°K 13.183°D | ||||||||||
Resmî dil(ler) | Arapça[b] | ||||||||||
Tanınan bölgesel dil(ler) | Libya Arapçası | ||||||||||
Etnik gruplar | %87 Araplar %10 Berberiler %3 DiÄerleri | ||||||||||
Resmî din | İslam | ||||||||||
Demonim | Libyalı | ||||||||||
Hükûmet | Ãniter geçici birlik hükûmeti | ||||||||||
| |||||||||||
Yasama organı | Temsilciler Meclisi | ||||||||||
Tarihi | |||||||||||
| |||||||||||
Yüzölçümü | |||||||||||
â¢Â Toplam | 1.759.541 km2 (17.) | ||||||||||
â¢Â Su (%) | Ãnemsiz miktar | ||||||||||
Nüfus | |||||||||||
â¢Â 2018 tahminî | 6.871.287[3] (108..) | ||||||||||
â¢Â 2006 sayımı | 5.670.688 | ||||||||||
â¢Â YoÄunluk | 3,74/km2 (218.) | ||||||||||
GSYİH (SAGP) | 2020 tahminî | ||||||||||
â¢Â Toplam | 31,531 milyar $[4] (127.) | ||||||||||
â¢Â KiÅi baÅına | 4.746 $[4] (140..) | ||||||||||
GSYİH (nominal) | 2020 tahminî | ||||||||||
â¢Â Toplam | 21,805 milyar $[4] (109.) | ||||||||||
â¢Â KiÅi baÅına | 3.282 $[4] (124.) | ||||||||||
İGE (2019) |  0.724[5] yüksek · 105. | ||||||||||
Para birimi | Libya dinarı (LYD) | ||||||||||
Zaman dilimi | UTC+2 (DAS) | ||||||||||
Trafik akıÅı | saÄ | ||||||||||
Telefon kodu | 218 | ||||||||||
İnternet alan adı | .ly | ||||||||||
|
Libya'nın ilk yerleÅimcileri Tunç ÃaÄı'nın sonlarından itibaren bölgede yaÅayan Ä°bero-Moritanya ve Kapsiyen kültürleri ile bu kültürlerin ardılları olan Berberilerdir.[14] Fenikeliler ülkenin batısında ticaret karakolları kurdular, Yunan koloniciler de doÄuda Åehir-devletler oluÅturdular. Roma Ä°mparatorluÄu hakimiyet kurmadan önce Libya deÄiÅik dönemlerde Kartacalılar, Persler, Mısırlılar ve Yunanlarca yönetildi. Ãlke Erken Hristiyanlık'ın merkezlerinden biri oldu. Batı Roma Ä°mparatorluÄu'nun çöküÅünden 7. yüzyılda Müslümanların MaÄrip'i fethine kadar Libya Vandalların kontrolündeydi. 16. yüzyılda Ä°spanyol Ä°mparatorluÄu ile Hospitalier Åövalyeleri Trablus'u iÅgal ettiler ve Osmanlı Ä°mparatorluÄu'nun 1551'de bölgeyi fethine kadar ellerinde tuttular. Osmanlı egemenliÄindeki Libya, 18 ve 19. yüzyıllarda Berberi SavaÅları'na dahil oldu. Trablusgarp SavaÅı'nın ardından ülke Ä°talyan hakimiyetine girdi. Ä°talya ülkeyi Trablusgarp ve Sirenayka kolonilerine (1911-1934) ayırdı, 1934'ten 1947'ye kadar ise Ä°talyan Libyası adı altında hüküm sürdü. Libya II. Dünya SavaÅı'nda Kuzey Afrika Cephesi'ne sahne oldu. SavaÅın ardından Ä°talyan nüfus git gide azaldı. 1951'de Libya KrallıÄı baÄımsızlıÄını kazandı. 1969 Libya darbesi sonucunda Kral I. Ä°dris tahttan indirildi. Kansız bir Åekilde gerçekleÅtirilen[15] darbenin lideri Muammer Kaddafi 1969'dan Libya İç SavaÅı'nda devrilip öldürüldüÄü 2011 yılına kadar iktidarda kaldı. SavaÅın ardından iki ana güç ortaya çıktı. Bunlardan biri Tobruk'taki Temsilciler Meclisi, diÄeri ise 2012'de seçimle iÅ baÅına gelen Trablus'taki Genel Ulusal Kongreydi.[16][17] BM liderliÄindeki barıŠgörüÅmelerinin ardından[18] Tobruk ve Trablus hükûmetleri 2015'te[19] birleÅerek BM destekli Ulusal Mutabakat Hükûmetini kurdular. Genel Ulusal Kongre UMH'nin kurulmasının ardından kendini feshetti.[20] Ancak UMH Libya'da barıÅı saÄlayamadı, Tobruk ve Trablus merkezli hükûmetler (ayrıca Ä°slami gruplar ile kabileler) arasında Ä°kinci Libya İç SavaÅı çıktı.[21] Ä°ki ana taraf arasında 24 Ekim 2020'de kalıcı ateÅkes anlaÅması imzalandı.[22]
Libya BirleÅmiÅ Milletler, BaÄlantısızlar Hareketi, Arap BirliÄi, Ä°Ä°T ve OPEC üyesidir. Ãlkenin resmi dini Ä°slam'dır, Sünni Müslümanlar Libya halkının %96,6'sını oluÅturmaktadır.
Etimoloji deÄiÅtir
Ãlkenin adı olan 'Libya', eski Mısırlılar'ın Nil'in batısında yaÅayan Berberiler için kullandıkları Lebu sözcüÄünden gelmektedir Liby Sözcük eski Yunancaya 'Libya' olarak geçmiÅtir. 1969'da iktidara gelen Kaddafi Libya Sosyalist Halk Cemahiriyesini kurdu. 2011 yılında iç savaÅın sonunda Kaddafi öldükten sonra cemahiriyesi sona erdi. Ardından ülkenin adı olarak önce sadece Libya kullanmıÅ, yeni bir devlet kurulduktan sonra hükûmet aynı adı bırakma karar vererek Libya Devleti adını almıÅtır.
Tarih deÄiÅtir
Ana Madde: Libya tarihi
Antik Libya deÄiÅtir
Ãlkenin asıl yerlileri Berberi kabilelerdir. Ancak Antik çaÄlardan bu yana bilinen tarihinde ülkeye Fenikeliler, Kartacalılar, Büyük Ä°skender'in orduları, Ptolemaus hanedanı ve Romalılar, Arap-Ä°slam Ä°mparatorluÄu ile Osmanlılar hakim olmuÅlardır. Trablus, esas olarak Kartaca'ya baÄlı Fenikeli bir grup koloni idi. Ãç büyük Åehir (Yunanca Tri: üç, polis: Åehir) Oea, Sabrata ve Leptis Magna, Fenikelilerce kurulmuÅtu. Mà 7. yüzyılda burası, Roma'nın Kartaca devletine son verdiÄi Punik savaÅlarından (Fenike savaÅları/Pön savaÅları) sonra diÄer Kartaca toprakları gibi Romalılar'ın eline geçti. DoÄu kıyılarındaki Sirenayka ise Roma Ä°mparatorluÄu hakimiyetinden önce kurulmuÅ Yunan kolonisiydi. Büyük Ä°skender'in fethinden sonra Ptolemiler'e, ondan sonra da Romalıların yönetimine geçti. Roma ikiye ayrılınca, Libya DoÄru Roma'nın elinde kaldı.
Arap hakimiyeti deÄiÅtir
647 yılında ise Abdullah ibn el-Saâad komutasındaki Arap Ä°slam orduları Libya'ya girerek Bizanslılar'ı maÄlup etti. Trablus ve Sirenayka Halife'ye baÄlanmakla birlikte Bizanslılar'a (Ä°stanbul ve Åam) baÄlı yöneticiler (eksarh) bölgeyi yönetmeye devam ettiler. 1146'da Sicilyalı Normanlar Trablus'u istila etti. 14. ve 15. yüzyıllarda Ä°slam egemenliÄinden sonra, 16. yüzyılda Ä°spanyol yönetimine geçti.
Osmanlı dönemi deÄiÅtir
Burası 1553'te, Osmanlı Ä°mparatorluÄu'na baÄlı Turgut Reis tarafından fethedildi. 1611 yılına kadar, paÅalar tarafından yönetildi. 1611 yılında dayılık sistemi geldi. Osmanlı Devleti'nin zayıflamasına paralel olarak, Dayılar daha baÄımsız hareket etmeye baÅladı. Dayılar birer devlet baÅkanı gibi baÅka devletlerle ikili antlaÅmalar bile yapabiliyorlardı. 19. yüzyıl baÅlarında Libya'daki dayılar da Tunus ve Cezayir dayıları gibi Akdeniz'de Amerika BirleÅik Devletleri ile mücadele etmiÅtir. Osmanlılar 1835 yılında Libya'daki kontrolü yeniden saÄlayarak burayı merkezi yönetime baÄladılar (Birinci ve Ä°kinci Berberi SavaÅı).
Ä°talyan hakimiyeti altında Libya deÄiÅtir
Osmanlı Ä°mparatorluÄu'nun zayıfladıÄı dönemde, 1911'de Ä°talyanlar bölgeyi iÅgal ettiler. Trablusgarp SavaÅı akabinde yapılan UÅi AntlaÅması ile Libya'daki fiili Osmanlı hakimiyeti sona ermekle birlikte, hukuken Osmanlı'ya baÄlılıÄı benimsendi.[23] Ãlkeyi iÅgal eden Ä°talyanlara karÅı Mustafa Kemal, Enver PaÅa ve diÄer kimi Osmanlı subaylarının örgütlediÄi milis kuvvetleri uzun zaman direnç gösterdi. Ancak her türlü üstünlüÄe sahip olan Ä°talya ülkenin tamamını kontrol etmeyi baÅardı. Ardından Ä°talyan Libyası kuruldu.
Libya KrallıÄı deÄiÅtir
Bu dönemde Ä°talyan sömürgeciliÄine karÅı Ãmer Muhtar tarafından baÅlatılan direniÅ hareketi ise Ãmer Muhtar'ın yakalanarak idam edilmesi sonucunda baÅarısızlıÄa uÄradı. II. Dünya SavaÅı'ndan sonra bölge Fransa ve BirleÅik Krallık'a bırakıldı. BirleÅmiÅ Milletler 1949'da Libya'nın baÄımsız bir ülke olması gerektiÄi kararını aldı. GörüÅmelerde Libya'yı, 1920'lerden beri Ä°talyanlar'la mücadele etmiÅ olan, sonrasında Mısır'a sürgüne giden Åeyh Ä°dris temsil etti.
1951'de Libya baÄımsızlıÄını kazandı ve BirleÅmiÅ Milletler aracılıÄıyla baÄımsızlıÄa kavuÅan ilk ülke oldu. Ä°dris ülkenin kralı oldu.
Sosyalizm ve Muammer Kaddafi dönemi deÄiÅtir
1969'da, ordunun genç subaylarından Muammer Ebu Minyar El-Kaddafi bir grup subayla birlikte Kral Ä°dris'e karÅı bir darbe yaptı. MonarÅi sona erdirildi ve Libya Arap Cemahiriyesi kuruldu. Kaddafi, o tarihten sonra kendisinin "Ãçüncü Evrensel Teori" dediÄi, Sosyalizm ve Ä°slam karıÅımı bir politik rejimi izledi. Bu sisteme Ä°slamî Sosyalizm ve YeÅil Sosyalizm gibi isimler verdi. 1990'lı yıllardan itibaren Lokerbie faciası gerekçesiyle Amerika'nın ve uluslararası toplumun sürdürdü ambargo 1969'dan itibaren sürdürülen kalkınma hamlesine darbe vurdu. Yönetim "Cemahiriye" tabirini kullanarak kitlelerin devleti olduÄunu ifade etmektedir.
Londra-New York seferini yapan Pan Am 103 sefer sayılı Boeing 747 uçaÄı 21 Aralık 1988 tarihinde havada infilak etti ve Ä°skoçya'nın Lockerbie kasabasına düÅtü. Uçak içindeki 259 kiÅi ve kasabadaki 11 kiÅiyle birlikte toplam 270 kiÅi hayatını kaybetti. Semtex adlı patlayıcıyı uçaÄa yerleÅtirenlerin Libya uyruklu olduÄunun anlaÅılmasından sonra, Libya'dan tazminat talep edildi. Libya her iki Åüpheliyi de Ä°skoçya'ya iade ederek kiÅi baÅı 10 milyon dolarla toplam 2,75 milyar dolar tazminat ödedi.
Ä°skoç mahkemelerinde yargılanan Åüphelilerden Lamin Khalifah Fhimah beraat etti. Libya gizli servisi üyesi olan Abdelbaset Ali al-Megrahi ise 2001 yılında ömür boyu hapse mahkûm edildi ve cezasını Ä°skoçya'da çekmeye baÅladı. Yükümlü olduÄu esnada prostat kanseri olan Megrahi 20 AÄustos 2009 tarihinde üç aylık ömrü kaldıÄı gerekçesiyle Ä°skoç hükûmeti tarafından serbest bırakıldı. Olayda ölen yolcuların 189'u Amerikalıydı. Serbest bırakma kararı ABD baÅkanı Barack Obama tarafından "hata" olarak nitelendirildi.[24] Megrahi 20 Mayıs 2012'de prostat kanserinden öldü. Dönemin BirleÅik Krallık baÅbakanı Gordon Brown serbest bırakma kararının (özerk) Ä°skoçya parlamentosuna ait olduÄunu, BirleÅik Krallık hükûmetinin kararı olmadıÄını açıklamıÅtı ancak daha sonradan basına sızan Wikileaks belgelerinde BirleÅik Krallık hükûmetinin Libya ile ekonomik anlaÅmalarının sürekliliÄini saÄlayabilmek için Libya'nın isteÄine boyun eÄerek Megrahi'nin serbest bırakılmasını teÅvik ettiÄi ortaya çıktı.[25][26]
İç savaÅ deÄiÅtir
BirleÅmiÅ Milletler, Güvenlik Konseyi'nin kararına dayanarak Fransa, BirleÅik Krallık ve Amerika BirleÅik Devletleri'nin önderliÄinde Libyaâya karÅı 18 Mart 2011 akÅamı havadan askerî operasyon baÅlattı. Operasyonun gerekçesi, Libya lideri Muammer Kaddafi'ye baÄlı birliklerin halka baskı ve Åiddet uygulaması ile Libya'nın BM kararlarına riayet etmemesi olarak açıklandı. BM ve halk 22 AÄustos 2011'de Kaddafi'yi devirdi. Ayaklanmanın sonlarında Sirte yakınlarında Kaddafi'nin konvoyuna NATO destekli saldırı düzenlenmiÅ, bu saldırıdan yara almadan kurtulan Kaddafi, saklandıÄı bir geçitte isyancılar tarafından yakalanarak linç edilmiÅtir. Muhalif gruplar Khalifa Haftar yönetiminde bulunan rakip baÅkent Tobruk'un güçlü lideridir ve Muammer Kaddafi'nin de devrilmesinde payı olan kiÅilerdendir.
2014âte baÅlayan Libya iç savaÅında Türkiye, BMânin de desteklediÄi Trablus merkezli Ulusal Mutabakat Hükûmetiâni (UMH) desteklemektedir. UMH güçleri, Halife Hafter tarafından komuta edilen Bingazi merkezli âLibya Ulusal Ordusuâ ile karÅı karÅıyadır. Hafter güçleri Rusya, Fransa, Mısır ve BAE tarafından desteklenmektedir.[27]
Silahlı Kuvvetler deÄiÅtir
Libya tarihinde üç silahlı kuvvet vardır.1950 yılında baÄımsızlaÅan Libya KrallıÄı'nın "Libya Kraliyet Silahlı Kuvvetleri". Muammer Kaddafi döneminin "Libya Arap Cemahiriyesi Silahlı Kuvvetleri" ve iç savaÅ sonrası, Ulusal GeçiÅ Konseyi tarafından kurulan "Libya Ulusal Ordusu".
Demografi deÄiÅtir
Libya çok büyük bir yüz ölçümüne sahip olmasına raÄmen nüfusun tamamına yakının kıyı bölgelerde yaÅar. ÃrneÄin; Trablus ve Sirenayka'da km2'ye düÅen insan sayısı 50 iken ülkenin geri kalanında, km2'de 1 kiÅinin altına düÅer. Ãlkenin büyük ölçüde çöllerle kaplı olmasından dolayı, ülke yaÅayanların %90'ı kıyı Åehirlerinde yaÅamaktadır. Ãlkeyi kaplayan çöllerin büyüklüÄünü, bütün ülkedeki alanda km2'ye düÅen insan sayısının 3,6'ya düÅmesinden anlaÅılabilir. Tarımsal faaliyetlerin imkânsız olduÄu çöllerle kaplı Fizan'dan ziyade halk Trablus ve Sirenayka bölgelerinde yaÅamaktadır.
Bütün nüfusun %90'ı, ülke topraklarının sadece %10'unda yaÅamaktadır. Ãlke toplam nüfusunun %88'i Åehirde yaÅamaktadır ve çoÄunluÄu üç büyük Åehir olan Trablus, Bingazi ve el-Beyda'da bulunmaktadır.[28] 6,5 milyon civarındaki Libya nüfusunun yaklaÅık yarısı '15 yaÅından' küçüktür. 1984 yılında dünya çapındaki en büyük nüfus artıŠhızına ulaÅan Libya'da, yıllık doÄum oranı %4 olarak tespit edilmiÅti. 1984'te 3,6 milyon olan ülke nüfusu 1964'te 1,54 milyondu.[29]
Etnik yapı deÄiÅtir
Libya halkının etnik unsurlarını öncelikle; AraplaÅmıŠBerberiler, saf Arap ve çöl kabilelerinden oluÅan Bedeviler ile Tuaregler oluÅturmaktadır.[30] Ayrıca az sayıda Sahara Altı Afrika siyahîlerinden olan Sahiller ile Tobular da mevcuttur.
Ayrıca ülke çok sayıda Orta Afrika'dan gelen göçmen barındırmakta ve ayrıca çok sayıda Mısırlı göçmen ülkede yaÅamaktadır.[31] 2011'de tahminlere göre 60.000 BangladeÅli, 30.000 Ãinli, 30.000 Filipinli Libya'da çalıÅmaktadır.[32] Libya'da yaÅayan Türk vatandaÅlarının sayısı yaklaÅık olarak 25.000'dir,[33] fakat ataları Türk olanların sayısı 80.000'dir.[34]
Dil deÄiÅtir
Libya'nın resmî dili Arapça olduÄu gibi halk arasından da %80'in üzerinde bir oranla Arapça; Arapçanın aÄız ve lehçeleri konuÅulmaktadır. Ãlkenin geriye kalanı olan %20'si ise bir Berberi dili olan Tamazight dilini konuÅmaktadır.[35] Ä°ngilizce ve Ä°talyanca büyük Åehirlerde konuÅulmaktadır, ayrıca Ä°talya kontrolünde yaÅamıŠyaÅlıların büyük çoÄunluÄu Ä°talyanca bilmektedir.
Notlar deÄiÅtir
- ^ Abdulhamid Dibeybe ve Usame Hammad arasında ihtilaflı
Kaynakça deÄiÅtir
- ^ "Libya, Libya, Libya". United States Navy Band. 1 Mayıs 2013 tarihinde kaynaÄından (mp3) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 24 Mart 2013.
- ^ "The World Factbook Africa: Libya". The World Factbook. CIA. 18 Mayıs 2015. 9 Ocak 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 28 Mayıs 2015.
- ^ United Nations. "World Population Prospects 2019". 20 Haziran 2019 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ a b c d "IMF Database". IMF. 20 Ocak 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 8 Ocak 2021.
- ^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. ss. 343-346. ISBN 978-92-1-126442-5. 15 Aralık 2020 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 16 Aralık 2020.
- ^ "The World Factbook". Cia.gov. 9 Ocak 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 1 Nisan 2016.
- ^ "Member States". United Nations. 31 Mart 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 13 Åubat 2021.
On 22 December 2017, the Permanent Mission of Libya to the United Nations formally notified the United Nations that the government is changing the official name of Libya to âState of Libya.â
- ^ "Publications Office â Interinstitutional style guide â Annex A5 â List of countries, territories and currencies". Europa (web portal). 5 AÄustos 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 1 Nisan 2016.
- ^ "LY â Libya â ISO". iso.org. 21 AÄustos 2012 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Haziran 2018.
- ^ "The World Factbook â Central Intelligence Agency". cia.gov. 9 Ocak 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Haziran 2018.
- ^ "Demographic Yearbook (3) Pop., Rate of Pop. Increase, Surface Area & Density" (PDF). United Nations Statistics Division. 14 Kasım 2012 tarihinde kaynaÄından (PDF) arÅivlendi. EriÅim tarihi: 5 Åubat 2013.
- ^ "World proven crude oil reserves by country, 1980â2004". Opec.org. 11 Temmuz 2012 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 5 Åubat 2013.
- ^ "Libya Demographics Profile 2014". Indexmundi.com. 30 Haziran 2015. 4 Mart 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 1 Nisan 2016.
- ^ J. Desanges, "The proto-Berbers", pp. 236â245, especially p. 237, in General History of Africa, vol. II: Ancient Civilizations of Africa (UNESCO 1990).
- ^ "1969: Bloodless coup in Libya". 1 Eylül 1969. 20 Temmuz 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 25 Ekim 2018.
- ^ "Rival second Libyan assembly chooses own PM as chaos spreads". Reuters. 25 AÄustos 2014. 26 AÄustos 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 25 AÄustos 2014.
- ^ Chris Stephen. "Libyan parliament takes refuge in Greek car ferry". The Guardian. 4 Nisan 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 1 Nisan 2016.
- ^ "Peace talks between Libyan factions to take place in Geneva". Sun Herald. 7 AÄustos 2015. 14 Mart 2020 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 7 AÄustos 2015.
- ^ Kingsley, Patrick. "Libyan politicians sign UN peace deal to unify rival governments". The Guardian. 17 Aralık 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 1 Nisan 2016.
- ^ Elumami, Ahmed (5 Nisan 2016). "Libya's self-declared National Salvation government stepping down". Reuters. 8 Nisan 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi.
- ^ "Libyan government offensive in Benghazi stalls as Islamists dig in". Reuters. 6 AÄustos 2015. 9 AÄustos 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 7 AÄustos 2015.
- ^ "Libyan Civil War: Two warring factions sign 'permanent' ceasefire". The Daily Star. 24 Ekim 2020. 24 Kasım 2020 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 5 Mart 2021.
- ^ "LÄ°BYA". TDV Ä°slâm Ansiklopedisi. 1 Kasım 2019 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 18 Ocak 2023.
- ^ "BBC.co.uk". 3 Mart 2012 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 20 Mart 2011.
- ^ "Economist.com". 24 Åubat 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 20 Mart 2011.
- ^ "Guardian.co.uk". 22 Mart 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 20 Mart 2011.
- ^ Akdemir, Ali (13 Ekim 2020). "Foreign Policy: Türkiye'nin Ordusu Ãevresine AÅırı Bir Åekilde mi Yayılıyor?". Küresel Siyaset Merkezi. 15 Ocak 2021 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 13 Ocak 2021.
- ^ "Aljazeera.net - [[Al Jazeera]] News". 10 Eylül 2010 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 8 Mart 2011.
- ^ "Libya 26 AÄustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.". Library of Congress Country Studies.
- ^ [1] 28 Åubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi. GlobalSecurity.org 21 Åubat 2011
- ^ African immigrants flee Libya 29 AÄustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.. AllBusiness.com. 1 Kasım 2000.
- ^ [2] 11 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi. Libya protestoları: Yabancı hükûmetlerin boÅaltma planları BBC 24 Åubat 2011
- ^ [3] 5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi. Turkish Weekly 22.02.2011
- ^ [4] 1 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi. Harzig, Christiane; Juteau, Danielle; Schmitt, Irina (2006), The Social Construction of Diversity: Recasting the Master Narrative of Industrial Nations, Berghahn Books, ISBN 1-57181-376-4 .
- ^ Anderson, Lisa, (2006), "'Libya', III. People, B. Religion & Language" 30 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi., MSN Encarta, 17 Temmuz 2006. 2009-10-31.