São Tomé ve PrÃncipe
São Tomé ve PrÃncipe ya da resmî adıyla São Tomé ve PrÃncipe Demokratik Cumhuriyeti, Afrika kıtasının batı kıyısında Gine Körfezi açıklarında yer alan bir ada ülkesidir. São Tomé ve PrÃncipe adaları ada ülkesini oluÅturmaktadır. Ãlkenin ada ülkesi olması nedeniyle sınır komÅusu bulunmamakta olup, Ekvator Ginesi ile Gabon'un açıklarında yer almaktadır ve Gabon'un kuzeybatı kıyıları 250 km uzaklıktadır. Ãlkenin baÅkenti São Tomé'dir.
São Tomé ve PrÃncipe República Democrática de São Tomé e PrÃncipe (Portekizce) São Tomé ve PrÃncipe Demokratik Cumhuriyeti | |||||
---|---|---|---|---|---|
BaÅkent | São Tomé | ||||
Resmî dil(ler) | Portekizce | ||||
Hükûmet | Cumhuriyet/Yarı baÅkanlık sistemi | ||||
| |||||
Tarihçe |  | ||||
| |||||
Yüzölçümü | |||||
â¢Â Toplam | 1.001 km2 | ||||
â¢Â Su (%) | 0 | ||||
Nüfus | |||||
â¢Â 2018 tahminî | 211.028 (186..) | ||||
â¢Â 2012 sayımı | 178.739 | ||||
â¢Â YoÄunluk | 199,7/km2 (69.) | ||||
GSYİH (SAGP) | 2020 tahminî | ||||
â¢Â Toplam | 836 milyon $ (180.) | ||||
â¢Â KiÅi baÅına | 3.837 $[1] (146..) | ||||
GSYİH (nominal) | 2020 tahminî | ||||
â¢Â Toplam | 417 milyon $ (188.) | ||||
â¢Â KiÅi baÅına | 1.912 $[1] (140.) | ||||
Gini (2010) | 33.9[2] orta | ||||
İGE (2019) |  0.625[3] orta · 135. | ||||
Para birimi | Dobra (STD) | ||||
Zaman dilimi | UTC+0 (UTC) | ||||
Telefon kodu | 239 | ||||
İnternet alan adı | .st |
Ãlke ismi deÄiÅtir
Ãlkenin ismi Portekizceden gelmektedir ve Aziz Thomas ve Prens Adaları anlamına gelmektedir. Ãlkenin ana adasını oluÅturan São Tomé adasının keÅfi Aziz Thomas kutlamalarının yapıldıÄı 21 Aralık 1471 yılında gerçekleÅtirildiÄi için bu isim bu adaya verilmiÅtir. Ada ülkesini oluÅturan diÄer ada olan PrÃncipe Adası, 17 Ocak 1472 tarihinde keÅfedildikten sonra São Antão adını almıÅ, bu isim daha sonra 1502 yılında Prens Adası olarak deÄiÅtirilmiÅ ve adanın yeni adı PrÃncipe olmuÅtur.
CoÄrafya deÄiÅtir
Ãlkenin kara sınırı bulunmamakta olup, sahip olduÄu adaların toplam sahil uzunluÄu 209 km'dir. São Tomé ve PrÃncipe, SeyÅeller'den sonra Afrika kıtasının en küçük ikinci ülkesi konumundadır. Ãlkeyi oluÅturan iki adet ada, Ekvator Ginesi'ne ait olan Bioko ve Annobón adaları arasında yer almaktadır. Her iki ada arasındaki mesafe 150 km'dir.
Ãlkenin ana adası konumunda olan São Tomé adası her iki ada içerisindeki en daÄlık olan adadır. Bu adanın 48 km uzunluÄu, 32 km de eni bulunmaktadır ve 859 km² bir yüzölçümüne sahiptir. Adanın ve aynı zamanda ülkenin de en yüksek noktası 2.024 m ile Pico de São Tomé DaÄı'dır. Adalar ülkesinin diÄer adası olan PrÃncipe adası ise 20 km uzunluÄa ve 10 km ene sahiptir, adanın toplam yüzölçümü 136 km²'dir. Bu adanın en yüksek noktası ise 927 m ile Pico de PrÃncipe DaÄı'dır.
São Tomé adasının en güney ucu, Ekvator çizgisinin sadece iki km uzaÄında yer almakta olup, bu adaya baÄlı küçük bir ada olan Rólas adası Ekvator çizgisinin üzerinde yer almaktadır.
Her iki ada da volkanik fay hattı olan Kamerun hattının bir parçası konumundadır.
Ä°klim deÄiÅtir
São Tomé ve PrÃncipe genelinde sıcak ve nemli tropikal iklim hakimdir. Ada genelinde kurak döneminin yanı sıra saÄanak yaÄmurların yaÄdıÄı yaÄmur sezonları yaÅanmaktadır. YaÄmur sezonu genel itibarıyla ekim ile mayıs ayları arasında görülmektedir. Ãlkede hava sıcaklıkları yıl içerisinde büyük deÄiÅiklikler göstermemekte olup, yıllık ortalama sıcaklık deÄerleri kıyı kesimlerinde 28 °C, iç kesimlerde ise 20 °C seviyesindedir. Yıllık ortalama yaÄıŠdeÄerleri ülkenin kuzey kesimlerindeki alçak yaylalarda 1.000 mm ile güneybatıda yer alan daÄlık alanlardaki 5.000 mm arasında deÄiÅkenlik göstermektedir.
Bitki örtüsü ve yaban hayat deÄiÅtir
Ãlke genelinde 895 farklı ve bu adaya özel bitki bulunmaktadır. Bu bitkilerin 95 tanesi sadece São Tomé adasında bulunurken, 37 tanesi de sadece PrÃncipe adasında bulunabilmektedir. Begonya, calvoa, orchidaceae ve rubiaceae familyasına ait bitkiler ülke genelinde bulunabilmektedir. Ada genelinde eÄrelti otu da sık miktarda gözlemlenebilmektedir.
Ada genelinde yaban hayat belli türler ile sınırlı olup, bu adaya özgü memeli hayvanlardan biri de São Tomé kır faresidir. Bunun haricinde birçok kuÅa ev sahipliÄi yapan ülke dünyanın en küçük aynak türü olan Bostrychia bocagei ya da bir diÄer adı ile São Tomé aynak kuÅu da bu ülkede yaÅamaktadır.
Nüfus deÄiÅtir
São Tomé ve PrÃncipe'de son olarak 2012 yılında gerçekleÅtirilen resmi sayım sonuçlarına göre 178.739 nüfus tespit edilmiÅtir. Bu güncel olarak son resmî sayım konumunda olup, 2022 tahmini sayım sonuçlarına göre 217,164 nüfus belirlenmiÅtir. Ãlke nüfusunun büyük çoÄunluÄu baÅkent São Tomé'de yaÅamaktadır.
São Tomé ve PrÃncipe genç bir nüfusa sahip olup, 2020 tahmini verilerine göre nüfusun %61,36'sı 0-24 yaÅ aralıÄındadır. Ãlkenin sadece %2,87'si 65 yaÅ ve üzerindedir.[4]
0-14 yaÅ: %39.77 (erkek 42,690/kadın 41,277)
15-24 yaÅ: %21.59 (erkek 23,088/kadın 22,487)
25-54 yaÅ: %31.61 (erkek 32,900/kadın 33,834)
55-64 yaÅ: %4.17 (erkek 4,095/kadın 4,700)
65 yaŠve üzeri: %2.87 (erkek 2,631/kadın 3,420)
Åehirde yaÅayanların oranı 2022 verilerine göre %75,8 olan ülkede, nüfusun yıllık artıŠoranı 2022 tahmini verilerine göre %1,48 düzeyindedir.[4]
Etnik gruplar deÄiÅtir
São Tomé ve PrÃncipe'de yaÅayan gruplar içerisinde ülkenin yerel halkı ile özellikle Portekizliler'in dahil olduÄu beyaz Avrupalıların bir araya gelmesi ile ortaya çıkan gruptur. Mestiço olarak adlandırılan melez grubun haricinde Angolares, Forros, Serviçais, Tongas olarak adlandırılan gruplar da ülke de yaÅamaktadır. Bu grupların haricinde çoÄunluÄunu Portekizliler'in oluÅturduÄu Avrupalı ile birçoÄunu Ãinliler ile Makaulular'ın oluÅturduÄu Asyalı da ülkede yaÅamaktadır.
- Angolares: 1540 yılında yaÅanan bir gemi kazasında hayatta kalarak adaya yerleÅen Angolalı kölelerin soyundan gelen ve geçimini balıkçılık ile saÄlayan grup.
- Forros: KöleliÄin yasaklanması ile serbest kalan kölelerin soyundan gelen kiÅilerin oluÅturduÄu grup.
- Serviçais: Angola, Mozambik ve YeÅil Burun Adaları'ndan sözleÅmeli iÅçi olarak adaya gelen ve yaÅayan grup.
- Tongas: SözleÅmeli iÅçi olarak adaya gelen kiÅilerin bu adada doÄan çocuklarının oluÅturduÄu grup.
Dil deÄiÅtir
Ãlkenin resmi dili Portekizcedir ve bu dil nüfusun %98,4 tarafından kullanılmaktadır. Resmi dilin haricinde ülke genelinde karma dil de kullanılmaktadır. Portekizce ile Bantu dil ailesine mensup dillerin karıÅımı ile ortaya çıkan kreol dilleri de belli bir kesim tarafından kullanılmaktadır.
São Tomé ve PrÃncipe, Portekizcenin resmi dil olarak kullanıldıÄı en küçük ülke konumundadır.
Din deÄiÅtir
São Tomé ve PrÃncipe genelinde hakim olan din Hristiyan dinidir. Buna göre nüfusun %55,7'si Hristiyan inancına göre yaÅamını sürdürmektedir. Bu oranın neredeyse tamamını katolik mezhebine mensup Hristiyanlar oluÅturmaktadır. Bunun haricinde %4,1'lik bir kesim de adventist inancına göre yaÅamaktadır. Nüfusun geri kalan kısmı ise farklı dinlere göre yaÅamını sürdürmektedir.
Din | Oran |
---|---|
Hristiyan | %55,7 |
Yedinci Gün Adventist Kilisesi | %4,1 |
DiÄer | %40,2 |
Sosyal durum deÄiÅtir
SaÄlık deÄiÅtir
Ãlkede temiz su kaynaklarına ulaÅabilen nüfusun oranı genel Afrika ortalamasına göre çok yüksek düzeyde olup, nüfusun neredeyse tamamı temiz su kaynaklarına ulaÅabilmektedir. 2012 tahmini verilerine göre nüfusun %97'si temiz kaynaklardan su temin edebilmektedir. Tam teçhizatlı saÄlık hizmetlerinden yararlanma oranının düÅük olduÄu ülkede, nüfusun %34,4'ü bu yönde bir hizmet alabilirken, %65,6'sı ilkel Åartlarda saÄlık hizmeti alabilmektedir. Ãlke içerisinde ishal, hepatit, tifo, sıtma, kuduz ve humma [4] çok sık görülen hastalıklar arasındadır. AIDS, Afrika kıtasının genelinin aksine çok düÅük oranda görülmekte olup, bu oran 2013 tahmini verilerine göre %0,64 düzeyindedir.[4]
EÄitim deÄiÅtir
Ãlke genelinde 15 yaÅ ve üzerinde okuma yazma bilenlerin oranı 2015 verilerine göre %74,9 düzeyindedir. Bu oran erkeklerde %99,1 iken, kadınlarda %98,8 seviyesindedir. São Tomé ve PrÃncipe genelinde dört yıllık ilkokul eÄitimi zorunlu olup, kız ve erkek çocukların okula gitme ortalaması 11 yıl düzeyinde tahmin edilmektedir. Ãlkede 2001 yılından bu yana öÄrencilerin okula gitme oranları ile ilgili saÄlıklı bir veri bulunmamaktadır. Ãlke genelinde mevcut olan dersliklerin, eÄitim malzemelerinin yetersizliÄi ile öÄretmenlerin düÅük maaÅ nedeniyle yaÅadıÄı sorunlar nedeniyle çocukların okula gönderilmesi konusunda toplumsal destek pek bulunamamaktadır. Hükûmetlerin finansal destek saÄlayamadıÄı eÄitim alanındaki faaliyetler, dıŠfinansal desteÄin saÄlanmasına baÄlı bir konumda yürütülmektedir.
Ãlke genelinde 5-14 yaÅ aralıÄında bulunan çocukların 2006 verilerine göre %8'i çocuk iÅçi olarak kullanılmaktadır.[4]
Tarih deÄiÅtir
Ada ülkesinin koloni öncesine ait bir tarihi bilinmediÄi için bulunmamaktadır. Adaya ilk gelen Portekizli kaptan ve kâÅif João de Santarém ayak bastıÄında adada herhangi bir yaÅam bulunmamaktaydı.
KeÅif ve kolonileÅme (1471-1850) deÄiÅtir
João de Santarém yetkiyi Portekiz kralı V. Alfons'dan alan iÅ adamı Fernão Gomes adına Afrika kıyılarında masrafları kendisi tarafından karÅılanmak üzere keÅife çıkmıŠve bunun sonucunda 21 Aralık 1471 tarihinde São Tomé adasına ayak basarak, adaya Portekiz adına el koymuÅtur. Adayı keÅfettiÄi gün Aziz Thomas kutlamalarının olması nedeniyle adaya São Tomé adını veren Santarém, bu olaydan yaklaÅık bir ay sonra da ada ülkesinin diÄer adası olan PrÃncipe adasını da ilk Avrupalı olarak keÅfederek Portekiz adına bu adayı da sahiplenmiÅ ve adaya São Antão adını vermiÅtir.
Adalar her ne kadar 1471 ve 1472 yıllarında keÅfedilmiÅ olsa da ilk yerleÅme çabaları 1485 yılından gerçekleÅtirilmiÅ ancak baÅarılı olunamamıÅtır. Ä°lk olarak 1495 yılında Alvaro de Caminha Portekiz kralından kendisine yurtluk esasına göre São Tomé adasında tahsis edilen bölgeye daimi olarak yerleÅmiÅtir. Ãlkenin diÄer adası olan PrÃncipe adası da ilk olarak 1500 yılında yine yurtluk esasına göre Portekizli soylular tarafından yerleÅim yeri olarak kullanılmaya baÅlanmıÅtır.
Adaya gelen ilk yerleÅimciler kendi rızasından ziyade zorunlu olarak yerleÅtirilmiÅ, Portekiz'deki hükümlülerin yanı sıra Afrika'nın güneyinden getirilen köleler ile Ä°spanya'dan göçe zorlanan ve 1492 yılında Portekiz'e kaçan ancak buradan da bu adaya sürülen ve kendilerine Sefarad olarak adlandıran Musevilerden toplanan 2.000 çocuk bu adanın ilk yerleÅimcilerinden olmuÅlardır. Ãzellikle Museviler Portekiz'e kaçtıktan sonra buradaki yasalar nedeniyle zorluklar yaÅamıÅlar, kendilerinden Musevi olmaları nedeniyle talep edilen vergileri ödeyememiÅ bunun üzerine de kral bu ailelerden çocuklarını alarak bunları adaya sürgüne göndermiÅtir.
1506 yılına gelindiÄinde adada 600'ü musevi çocuklar olmak üzere bin nüfusun yanı sıra 2.000 köle yaÅamaktaydı. Ada bu yıllarda Portekiz köle ticaretinin önemli merkezlerinden biri haline gelmiÅ, Portekiz buradan birçok köleyi kendisine ait olan Brezilya ile Karayip'te bulunan sömürge bölgelerine göndererek plantasyonlarda çalıÅtırmıÅtır. Yine aynı dönemlerde Portekiz mevcut köle gücünü kullanabilmek adına ada üzerinde Åeker kamıÅı plantasyonları kurmuÅ ve köleleri burada çalıÅtırmıÅtır. 16.yy sonlarına gelindiÄinde ada üzerinde 12.000 ton Åeker imalatı üretilmekteydi. 1572 yılından itibaren São Tomé, 1573 yılından itibaren de PrÃncipe direkt olarak Portekiz kraliyetine baÄlanmıÅtır.
17.yy baÅlarından itibaren ada üzerinde deÄiÅimler yaÅanmıÅtır. Bundan önceki 100 yıl boyunca bulunduÄu ortamlardan kaçan köleler ulaÅımın zor olduÄu sık ormanlık alanlarda yerleÅimler kurarak hayatlarına devam eden geldikleri bölgeden dolayı Angolas olarak adlandırılan köleler 17.yy'den itibaren Åeker kamıÅı plantasyonlara ve yerleÅim yerlerine saldırarak bu alandaki ekonominin ciddi zarar görmesine sebep olmuÅlardır. YaÅanan bu olumsuzlukların yanı sıra Brezilya'da bulunan Åeker kamıÅı plantasyonlarının daha verimli çalıÅması nedeniyle üretim ada üzerinde bundan önceki üretimlerin onda birine kadar düÅmüÅtür. Adada yaÅayan birçok varlıklı Portekizli aile burayı terkederek Brezilya'ya göçmüŠve yatırımlarına orada devam etmiÅlerdir. Tüm bu olayların yaÅanması neticesinde koloni sahibi Portekiz'in ada üzerindeki ilgisi azalmıÅ, bununla birlikte ada limanlarını Afrika ülkeleri ile Güney Amerika arasında ticaret yapan diÄer uluslara ait gemilerine de açarak ada üzerindeki ticareti canlı tutmaya çabalamıÅtır. Ancak bu dönemde çok sık yaÅanmaya baÅlayan köle isyanları izole olmuÅ ada bölgesinde sorunlar yaÅanmasına neden olmaktaydı. 1844 yılına gelindiÄinde ise 185 beyaz Avrupalı'ya karÅın adada filhos de terra (Türkçe: Yeryüzünün çocukları) olarak adlandırılan ve Portekizliler ile yerli halktan doÄma çocukların oluÅturduÄu 7.054 melez ırk, bunun yanında da 5.514 köle ile 1.200 dolayında Angolas yaÅamaktaydı.
Ä°kinci kolonileÅme (1850-1950) deÄiÅtir
1822 yılında Portekiz'in Brezilya üzerindeki hakimiyetin son bulması üzerine ada da ikinci kolonileÅme dönemi baÅlamıÅtır. Brezilya'nın kaybedilmesi sonucu Portekizliler yeniden adaya yatırım yapmaya baÅlamıŠve plantasyonlar kurmuÅlardır. Bu süreçte hak sahiplerinin Portekiz'de bulunduÄu plantasyonlar yerli halkın elinden zorla ve kandırılarak alınmıŠve ada üzerindeki sahipleri tarafından belirlenen yöneticiler tarafından idare edilmiÅtir. YaÅanan bu olaylar neticesinde yerli halk topraÄını kaybetmiÅ, verimli, volkanik toprakların tamamı Portekizli büyük iÅletmelere geçmiÅti. Portekizliler bu süreçte yeni ürün ekimlerine de baÅlamıŠbu doÄrultuda kahve ve kakao plantasyonları kurmuÅlardır. 1869 yılında Portekiz ile birlikte tüm kolonilerinde köleliÄin yasaklanmasına raÄmen kölelerin dokuz yıl boyunca eski sahipleri için çalıÅma zorunluluÄu getirildiÄi için kölelik adada fiili olarak 1878 yılında sonlandırılmıÅtır. Kölelik kaldırılmıŠolsa da ücret karÅılıÄı zorunlu çalıÅtırılma uzun yıllar adada devam etmiÅtir. Ada yerlileri bu süreçten sonra plantasyonlarda çalıÅtırılmayı kölelik ile eÅ tuttukları için reddetmiÅ, zor durumda kalmak istemeyen toprak sahipleri de servicais adını verdikleri sözleÅmeli iÅçiler Afrika'nın diÄer bölgelerinde adaya getirterek çalıÅtırılmıÅlardır. Afrika ana kıtasından sözleÅmeli iÅçi olarak adaya gelen kiÅilerin aksine adada yaÅayanların sözleÅmeli iÅçi olarak baÅvurmaları yasaklanmıÅ, bu yasak yerli halkın köleliÄin kaldırılması sonrası zor durumda kalmasına neden olmuÅtur. 1900 yılına gelindiÄinde adada çalıÅan sözleÅmeli iÅçi sayısı 42.000'e ulaÅmıŠvaziyetteydi. 1908 yılında ise São Tomé ve PrÃncipe dünyanın en büyük kakao üreticisi haline gelmiÅti.[5] 1909 yılında Britanyalı gazeteci Henry Nevinson'un adadaki modern kölelik ile ilgili yazı yazması ve bu baÄlamda çikolata üreticilerini adadan gelen kölelik kakaolarını boykot çaÄrısı yapması neticesinde Portekiz 1909 yılında adada çalıÅtırılan diÄer Afrika bölgelerinden gelen iÅçilerin ve bu iÅçilerin adada doÄan çocuklarının tekrar ülkelerine dönüÅlerine izin vererek onları geri dönmelerini saÄlamıÅtır. Portekiz bunun sonucunda ortaya çıkan iÅçi problemini de diÄer sömürge bölgeleri olan Mozambik ve YeÅil Burun Adaları'nda hapishanelerde bulunan kiÅilerin adaya getirilerek çalıÅtırılması ile çözümlemiÅtir.
Ä°lk örgütlenmeler ve Batepá katliamı deÄiÅtir
Yeni yüzyıla girilmesi ile birlikte ada ekonomisi sıkıntılı bir sürece girmiÅ olmasına raÄmen, adanın yerli zenginleri çocuklarını okuması için anavatan Portekiz'e gönderme imkânı yakalamıÅlardı. Portekiz'e gönderilen çocuklar burada farklı gazeteler çıkarmıÅ, 1919 yılında da özgürlükçü kulüp Liga Africana'yı kurarak örgütlenmiÅlerdir. Aynı örgütlenme çabaları adada da yürütülmüÅ, Portekiz'in baÄımsızlıÄını kazandıÄı 1911 yılında yerel yetiÅtiriciler Liga dos Interesses Indigenas (Türkçe: Yerel halkın çıkarları için lig) adında bir oluÅum kurarak Portekizli büyük toprak sahiplerine karÅı örgütlenmiÅlerdir. Bu giriÅim 1926 yılında yasaklanarak kapatılmıÅtır.[6] 1937 yılında koloni yönetimi çıkarttıÄı yeni kiÅi baÅına vergi yasası ile yerlileri plantasyonlarda çalıÅmaya zorlamıÅtır. 1951 yılında adalar pratikte herhangi bir deÄiÅikliÄe yol açmamasına raÄmen Portekiz'in denizaÅırı ili statüsüne getirilmiÅtir. 1952 yılında dönemin valisi tarafından kiÅilerin 90 gün zorunlu olarak çalıÅtırmasını gerektirecek Åekilde kiÅi baÅına ödenmesi gereken vergiyi arttırarak 90 Escudos'a çıkartmıÅtır. 1953 yılında yerli toprak sahiplerine ait olan toprakların YeÅil Burun Adaları'ndan iÅe alınanlar lehine istimlak edilecek söylentilerinin yayılması neticesinde ayaklanma çıkmıÅ, bu ayaklanma tarihte Batepá katliamı olarak yerini almıÅtır. Bu ayaklanma ve sonucunda kolluk kuvvetlerinin, gönüllü beyazların, suçluluların ve taÅeron iÅçilerin bu ayaklanmayı bastırma çabaları farklı kaynaklara göre yüz ile 2.000 arasında kiÅinin hayatını kaybetmesine neden olmuÅtur. O dönemin yetkilileri olaylara karıÅtıÄı iddia edilen kiÅileri yargılayarak sınırdıÅı etmiÅ, sorumlu vali ve diÄer kamu görevlileri ise ödüllendirmiÅtir. YaÅanan bu ayaklanma ada genelinde ulusal bilincin baÅlamasına yol açan önemli bir faktör olarak kabul edilmiÅtir.
BaÄımsızlık deÄiÅtir
Ada genelinde Portekiz'in Afrika ana kıtasında sahip olduÄu diÄer sömürge bölgeleri Angola, Mozambik ya da Portekiz Ginesi (günümüzde Gine-Bissau) bölgelerinde olduÄu gibi silahlı bir isyan örgüt meydana gelmemiÅtir. Tüm organize protestolar yurt dıÅında sürgünde bulunan kiÅiler tarafından gerçekleÅtirilmiÅtir. 1960 yılında adanın baÄımsızlıÄını hedef alan Comissao de Libertacao de São Tomé e Principe (CLSTP) (Türkçe: São Tomé ve Principe KurtuluÅ Komitesi) kurulmuÅ, bu komite 1964 yılında da Afrika BirliÄi Ãrgütü tarafından da baÄımsızlık hareketi olarak kabul edilmiÅtir. Komitenin liderliÄini üstlenen ve ilerleyen yıllarda da ada ülkesinin baÅbakanı olarak da görev alacak olan Miguel Trovoada, hareketi Gabon topraklarından yönetmiÅtir. Gabon'dan aldıÄı destek karÅılıksız bir konumda deÄildi, Gabon söz konusu adaların kendi topraklarına katılması yönünde düÅüncelerine sahipti.[7] 1972 yılında komite adında deÄiÅikliÄe giderek hareket ismini almıŠve bu yıldan itibaren Movimento de Libertação de São Tomé e PrÃncipe (MLSTP) (Türkçe: São Tomé ve Principe KurtuluÅ Hareketi) olarak devam etmiÅtir. Yurt dıÅında bu tür faaliyetler gerçekleÅtirilirken ada üzerinde sömürge kolluk kuvvetlerinin korkutmaları nedeniyle genel itibarıyla sessiz ve sakin bir ortam mevcuttu.
1974 yılında Portekiz'de Marcelo Caetano yönetiminde iktidarda bulunan dikta rejiminin Karanfil Devrimi neticesinde yıkılması ile Afrika'da bulunan tüm sömürge bölgelerinin baÄımsızlıÄının kabul edilmesi kararlaÅtırılmıÅtır.[8] BaÄımsızlıktan hemen önceki kısa bir dönemde Eylül 1975'te ada üzerinde yaÅanan grevler ve gösteriler sonucunda birçok Portekizli adayı terk etmek zorunda kalmıÅ, birçok kiÅi de bu olaylarda hayatını kaybetmiÅtir. Portekiz'de iktidara gelen yeni hükûmet 1974'te Cezayir'de baÄımsızlıÄa giden Åartları konuÅmak adına baÅlatılan müzakerelerde MLSTP'yi ada halkının temsilcisi olarak muhatap almıŠve görüÅmeleri yürütmüÅtür.
Ada genelinde 6 Temmuz 1975 tarihinde tek partili biz düzende seçimler gerçekleÅtirilmiÅ, seçim sonrası 12 Temmuz 1975 tarihinde Portekiz hükûmeti tüm yetkilerini kurucu meclise devretmiÅtir. Aynı gün kurucu meclisin sözcüsü Nuno Xavier yeni ülke São Tomé ve PrÃncipe'nin baÄımsızlıÄını ilan etmiÅtir.
Diktatör rejim (1975-1991) deÄiÅtir
6 Temmuz tarihinde gerçekleÅtirilen seçimlerde meclisteki tüm sandalyelerin sahibi olan MLSTP, yeni ülkenin devlet baÅkanı olarak Manuel Pinto da Costa bu göreve getirilmiÅ, Miguel Trovoada ise yeni ülkenin ilk baÅbakanı olarak göreve baÅlamıÅtır. Ãlke baÄımsızlıÄına kavuÅmuÅ olsa da, nüfusun büyük bir bölümü özgürlüÄünü kazanamamıÅtır. MLSTP baÄımsızlık sonrası ülkeyi sosyalist düzende tek parti yönetimine dayanan bir yönetim Åekli ile yürütmeye baÅlamıÅ, sömürge ülkesi Portekiz'in geride bıraktıÄı tüm kamu görevlerini aynı Åekilde sürdürmüÅtür. Portekizli yetkililerin bıraktıÄı görevlere genç ve tecrübesiz partililer ile doldurularak kadrolaÅma çalıÅmaları gerçekleÅtirilmiÅtir. Hükûmet 1978 yılında dıŠkaynaklı tehditlerin varlıÄını gerekçe göstererek Angola ve Gine-Bissau'dan askerî güç talep etmiÅtir.[9] Ãzellikle Angola askerî gücü çok uzun yıllara ülkede konuÅlanmıŠve hükûmetin en önemli destekçilerinden biri konumunu almıÅtır. Dönemin baÅbakanı Trovoada bu durumu kabullenmediÄi ve Angola askerî gücün ülkesindeki varlıÄından rahatsızlıÄını dile getirdiÄi için baÅbakanlık koltuÄundan alınarak Ekonomi Bakanı olarak atanmıÅtır. 1979 yılında daha önceki dönemlerde gündeme gelen yerel iÅletmecilere ait toprakların istimlak edilme durumunun yeniden ortaya çıkması nedeniyle baÅlayan protesto gösterilerinde, protestocuların Trovoada'yı devlet baÅkanı makamına getirilmesini talep etmesi sonucunda Trovoada tutuklanarak hapishaneye gönderilmiÅtir. Hükûmet uluslararası baskılar sonucu Trovoada'yı iki yıl sonra serbest bırakmıŠve kendisi de Fransa'ya sürgüne gitmiÅtir.
Sömürge dönemine dair tüm izleri silmek adına baÄımsızlıÄın ilan edildiÄi yıl zorunlu olarak çalıÅma mecburiyeti kaldırılmıÅ, plantasyonlar kamulaÅtırılmıÅtır. Her ne kadar zorunlu çalıÅma kaldırılmıŠolsa da, Batepá katliamının yaÅandıÄı günü resmi olarak özgür çalıÅma günü bayramı ilan edildiÄi gün o gün yaÅananları anlamak ve anlatabilmek için toplum mecburi olarak o günü çalıÅarak geçirmek zorunda bırakılmıÅtır. Kakao üretiminin de çok kısa sürede yarı yarıya düÅmesi sonucu, kakao bitkilerinin eski olması nedeniyle artık ürün vermemesinin yanı sıra, Angola İç SavaÅı nedeniyle ülkelerine geri dönen 10.000 São Tomé ve PrÃncipe vatandaÅı ekonomiyi olumsuz etkilemiÅ, devlet ekonomiyi sürdürebilmek adına Dünya Bankası ve IMF gibi uluslararası para kaynaklarına baÅvurmak durumunda kalmıÅtır. Ãlke tarihinde ilk kez iÅ yerleri kapanmak zorunda kalmıÅ, iÅsizlik ciddi oradan artmıÅtır. Bu yaÅananlar nedeniyle PrÃncipe adasında isyanlar baÅ göstermiÅ ve ilk defa ayrılıkçı söylemler gün yüzüne çıkmıÅtır.
Ãlkenin yönünün batıya çevirmesi ile birlikte uluslararası organizasyonlardan gelen maddi kaynaklar siyasi ve ekonomi alanındaki gerilimi hafifletmiÅtir. Parti içerisindeki genç siyasilerin reform talepleri nedeniyle 1990 yılında çok partili siyasi hayata geçen ada ülkesi, 1990 yılında gerçekleÅtirilen halk oylaması ile de yeni anayasa kabul edilmiÅtir.
DemokratikleÅme ve günümüz (1991-2016) deÄiÅtir
1991 yılında gerçekleÅtirilen seçimlerde yaÅanan olumlu siyasi geliÅmeler nedeniyle bulunduÄu sürgünden ülkesine geri dönerek baÄımsız aday olan Trovoada seçilmiÅtir.[10] Bu seçimlerde mevcut devlet baÅkanı aday olmamıÅ, ülkeyi uzun süre tek parti sistemi ile yöneten MLSTP'de baÅka bir aday göstermemiÅ ve bu nedenle seçimlere tek adaylı girilmiÅtir. 1992 yılında gerçekleÅtirilen seçimlerde de baÅaralı bir Åekilde çıkan Trovoada görevini devam ettirmiÅtir. 1995 yılında gerçekleÅtirilen askerî darbe ile yönetime el konulmuÅ ancak bu darbeye karıÅanların affedileceÄi açıklandıktan sonra darbe giriÅimi sonlandırılmıŠve askerler kıÅlalarına geri dönmüÅtür. 2001 yılında yapılan devlet baÅkanlıÄı seçimlerinde Fradique de Menezes ülkenin yeni baÅkanı seçilmiÅtir. 2003 yılında ordu yönetime bir kez daha el koyma gayreti içerisinde olmuÅ, darbeyi de ülkede yaÅanan ekonomik sorunlar ile yaygınlaÅan rüÅveti önlemek adına gerçekleÅtirdiÄini bildirmiÅtir. Bu darbe de bir hafta içerisinde sonlandırılarak yönetim yeniden sivillere devredilmiÅtir.
2006 yılında gerçekleÅtirilen devlet baÅkanlıÄı seçimlerinde oyların %60'ını alan Fradique Menezes ülkenin gelecekteki beÅ yıllık süresi için yeniden devlet baÅkanı olarak seçilmiÅtir. Menezes ikinci dönemine baÅlamasından sonra kısa süreler içerisinde yaÅanan hükûmet krizleri nedeniyle birçok kez baÅbakanı deÄiÅtirmek durumunda kalmıÅtır. 2010 meclis seçimlerinden önce 2009 yılında yasaya aykırı olmasına raÄmen partisi MDFM'nin genel baÅkanlıÄı koltuÄuna da oturan ancak bunu iç siyasi baskılar nedeniyle çok kısa süre sonra bırakmak zorunda kalan Menedez partisinin 2010 meclis seçimlerinde 1 sandalyeden fazlasını kazanabilmesini saÄlayamamıÅtır. Bu seçimlerden Trovoada'nın partisi ADI birinci gelmiÅ ve Trovoada yeniden baÅbakanlık koltuÄuna oturmuÅtur.[11]
2011 devlet baÅkanlıÄı seçimlerinde bundan önce iki kere seçildiÄi ve yasal süreyi doldurduÄu için tekrar aday olamayan Menedez yerine baÄımsızlık sonrası ülkenin ilk devlet baÅkanı olan Manuel Pinto da Costa yirmi yıl sonra bu göreve seçilerek devlet baÅkanı olmuÅtur.[12]
2016 yılında gerçekleÅtirilen seçimlerde yeniden aday olan da Costa, söz konusu seçimlerde usulsüzlükler olduÄunu ileri sürerek ikinci olduÄu ilk tur sonucunda ilk iki sırada yer alan adayların katıldıÄı ikinci tura katılmayacaÄını açıklayarak Evaristo Carvalho'nun 3 Eylül 2016 tarihi itibarıyla devlet baÅkanlıÄı makamına gelmesine olanak saÄlamıÅtır.[13]
Siyaset deÄiÅtir
São Tomé ve PrÃncipe Demokratik Cumhuriyeti anayasa ile yönetilen bir cumhuriyettir. Günümüzde yürürlükte olan anayasa 1990 yılında kabul edilerek yürürlüÄe konmuÅtur. Ãlke çok partili bir siyasi sisteme sahip olup, yarı baÅkanlık sistemi ile yönetilmektedir. Ãlkenin sahip olduÄu ulusal meclis (Assembléia Nacional) toplamda 55 üyeden oluÅmaktadır.[14] Söz konusu 55 üye her dört yılda bir düzenlenen seçimler ile belirlenmektedir. Son seçimler 12 Ekim 2014 tarihinde gerçekleÅtirilmiÅ, bu seçimlere göre partilerin mecliste elde ettikleri sandalye sayısı Åu Åekilde ÅekillenmiÅtir:[15]
- ADI (Acção Democrática Independente) - 33 sandalye
- MLSTP-PSD (Movimento de Libertação - Partido Social Democrata) - 16 sandalye
- PCD-GR (Partido de Convergência Democrática - Grupa de Reflexão) - 5 sandalye
- UDCD (União dos Democratas para Cidadania e Desenvolvimento) - 1 sandalye
Ãlkenin devlet baÅkanı resmi olarak beÅ yılda bir seçilmektedir. Ãlkenin baÄımsızlıÄını kazandıÄı 1975 yılında bu yana devlet baÅkanlıÄı makamı dokuz kez el deÄiÅtirmiÅ, bunlardan da iki tanesinde askeri rejim darbe ile iktidara gelmiÅtir. Ãlkenin baÄımsızlıÄını kazanması sonrası devlet baÅkanı olan ve bu görevi 1991 yılına kadar sürdüren Manuel Pinto da Costa, 2011 yılında yapılan seçimlerde yeniden aday olmuÅ ve seçimi kazanarak yirmi yıl aradan sonra yeniden devlet baÅkanlıÄı koltuÄuna oturmuÅtur. 2016 seçimlerinde de aday olan da Costa, yaÅandıÄı iddia ettiÄi usulsüzlükler sebebiyle ikinci tur seçimlerini boykot ederek katılmamıÅ, bunun sonucunda Evaristo Carvalho ülkenin yeni devlet baÅkanı seçilmiÅtir. 2 Ekim 2021 tarihi itibarıyla da bu göreve Carlos Vila Nova gelmiÅtir.
Makam | Ä°sim | BaÅlangıç |
---|---|---|
Devlet baÅkanı | Carlos Vila Nova | 2 Ekim 2021 |
BaÅbakan | Jorge Bom Jesus | 3 Aralık 2018 |
DıŠsiyaset deÄiÅtir
São Tomé ve PrÃncipe uluslararası organizasyonlarda üye olarak bulunmaktadır. BirleÅmiÅ Milletler, Afrika BirliÄi ve Uluslararası Para Fonu ülkenin üyeliÄinin bulunduÄu organizasyonlardan birkaç tanesidir.
São Tomé ve PrÃncipe uluslararası hukuk alanında birçok ülkenin aksine Ãin yerine Ãin Cumhuriyeti'ni (Tayvan) tanımaktadır. Bu baÄlamda ülkenin Tayvan'da temsilciliÄi bulunmaktadır.
Ordu deÄiÅtir
São Tomé ve PrÃncipe'de ordu siyasi hayatta önemli bir rol oynamaktadır. Ãlkenin baÄımsızlıÄını elde ettiÄi 1975 yılından bu yana ordu dört defa (1978, 1988, 1995, 2003) darbe gerçekleÅtirerek yönetime el koymuÅtur.
Ãlke genelinde zorunlu askerlik görevi bulunmamaktadır. Ãlkenin silahlı gücü olan São Tomé ve PrÃncipe Silahlı Kuvvetleri (Portekizce:Forças Armadas de São Tomé e PrÃncipe) ülkenin ordusunu oluÅturmaktadır. 2.000 askerî gücüne sahip kuvvetlerde kara kuvvetleri, sahil güvenlik, devlet baÅkanlıÄı muhafız alayı ile millî muhafız birliÄi bulunmaktadır. Ordu içerisinde hava kuvvetleri bulunmamaktadır.
Ä°dari yapılanma deÄiÅtir
São Tomé ve PrÃncipe kendi içerisinde iki ile ayrılmıÅtır. Söz konusu bu iki ilde kendi içerisinde toplam yedi ilçeye ayrılmıŠkonumdadır. São Tomé ve PrÃncipe adaları söz konusu iki ili oluÅturmakta olup, PrÃncipe adası yine tümüyle bir ilçeyi oluÅturmakta, São Tomé adası da kendi içerisinde altı ilçeye ayrılmıÅtır.
Konum | Ä°l | Ä°lçe | Yüzölçümü | Nüfus | Merkez Åehir |
---|---|---|---|---|---|
São Tomé Adası | Ãgua Grande | 16,9 km² | 51.886 | São Tomé | |
São Tomé Adası | Cantagalo | 119,0 km² | 13.258 | Santana | |
São Tomé Adası | Caué | 267,0 km² | 5.501 | São João dos Angolares | |
São Tomé Adası | Lembá | 229,5 km² | 10.696 | Neves | |
São Tomé Adası | Lobata | 105,0 km² | 15.187 | Guadalupe | |
São Tomé Adası | Mé-Zóchi | 122,0 km² | 35.105 | Trindade | |
PrÃncipe Adası | Pagué | 142,0 km² | 5.966 | Santo António do Principe |
Ekonomi deÄiÅtir
1975 yılında baÄımsızlıÄının kazandıktan sonra ticari açıdan bir öneme sahip olmayan ada ülkesi, kakao ticaretine baÄımlı bir Åekilde ekonomisini ilerletmiÅtir. 2010 verilerine göre ülkenin ihracatının %80'ini kakao oluÅturmaktadır ve ülkenin tarıma uygun topraklarının %80'ini kakao üretiminde kullanmaktadır. Ãzellikle son yıllarda yaÅanan kuraklıÄın yanı sıra kakao fiyatlarındaki dalgalanmalar kakaoya bu kadar baÄımlı bir konumda olan ada ülkesine sorun yaratmaktadır.
Kakaonun haricinde hindistan cevizi, palmiye aÄacı çekirdeÄi, tarçın, biber, kahve, muz, papaya ve fasulye gibi tarım ürünleri ekilmektedir. Ada genelinde iÅletilen balık çiftlikleri ile birlikte kümes hayvanı yetiÅtiriciliÄi de ülke ekonomisine katkı saÄlamaktadır.
Ada açıklarında bulunan petrol yatakları ülkenin ekonomisi için gelecekte önemli katkı saÄlayacaÄı planlanmaktadır ancak günümüzde bu alanda henüz ilerleme kaydedilememiÅtir. 1990'lı yıllarda jeologlar adanın altında ve etrafında 11 milyar varil petrolün bulunduÄu açıklamıÅ,[16] bu açıklamalar istinaden ülke Kara Brunei, Ä°kinci Kuveyt isimleri ile anılmıÅtır.[17] Ãlke offshore petrol imtiyazlık iÅlerinin satıÅı nedeniyle Nijerya ile birlikte iÅlettiÄi Joint Development Zone (JDZ) satıÅlarından %40 elde etmekte olup, geri kalan %60 Nijerya tarafından alınmaktadır.[18]
Ä°hracat deÄiÅtir
Ãlke ekonomisinin en önemli ihracat ürünlerini kakao, kahve ve palmiye aÄacı yaÄı oluÅturmaktadır. Ãlkenin 2013 verilerine göre ihracat yaptıÄı ilk beŠülke Åu Åekildedir:[4]
Hollanda %30,5
Belçika %20,4
Ä°spanya %9,8
Nijerya %7,4
Türkiye %7,3
Ä°thalat deÄiÅtir
Ãlke ekonomisinin en önemli ithalat ürünlerini makine ve ekipmanları, elektronik ürünler, gıda ürünleri ve petrol ürünleri oluÅturmaktadır. Ãlkenin 2013 verilerine göre ithalat yaptıÄı ilk üç ülke Åu Åekildedir:[4]
UlaÅım deÄiÅtir
Havayolu deÄiÅtir
Ãlke genelinde bulunan iki adet havaalanı içerisinde en önemlisi ve en büyüÄü baÅkent São Tomé'de bulunan São Tomé Uluslararası Havalimanı (São Tomé International Airport) olup, bir diÄer havaalanı PrÃncipe adasında bulunan PrÃncipe Havaalanı'dır (PrÃncipe Airport).
Ãlkenin ulusal havayolu Åirketi olan STP Airways 2008 yılında kurulmuÅtur.[19] Söz konusu havayolu baÅkent São Tomé'den Portekiz'in baÅkenti Lizbon ile Angola'nın baÅkenti Luanda'ya seferler düzenlemektedir. Havayolu Åirketine ait bir filo bulunmamakta olup, uçuÅların gerçekleÅtirildiÄi iki adet Boeing 757-300 Portekiz merkezli havayolu Åirketi EuroAtlantic Airways tarafından iÅletilmektedir.
São Tomé ve PrÃncipe adalarına TAP Portugal, TAAG Angola Airlines, Punto Azul gibi havayolları seferler düzenlemektedir.
Karayolu deÄiÅtir
Ada ülkesi genelinde toplam 320 km karayolu bulunmaktadır. Bu karayolunun 218 km'si asfaltlanmıŠolup, geriye kalan 102 km ise toprak yol konumundadır.
Denizyolu deÄiÅtir
São Tomé ve PrÃncipe ada ülkesi olması nedeniyle özellikle ülkeyi oluÅturan iki ada arasında gemiler ile yolcu ve yük taÅımacılıÄı yapılmaktadır. Ãlkenin en önemli limanı baÅkent São Tomé'de yer almaktadır.
Demiryolu deÄiÅtir
Ãlke genelinde güncel olarak herhangi bir demiryolu ulaÅımı bulunmamaktadır.
Spor deÄiÅtir
São Tomé ve PrÃncipe'de en sevilen spor dalı futboldur. Ãlkede futbol 1975 yılında kurulan São Tomé ve PrÃncipe Futbol Federasyonu (Federação Santomense de Futebol) tarafından yönetilmektedir.[20] Ãlkede her iki adada da ayrı olmak üzere iki farklı lig düzenlenmektedir. São Tomé adasında on takımın katıldıÄı ulusal ligde (Primeira Divisão de São Tomé) Åampiyon olan takım ile PrÃncipe adasında altı takımın katılımı ile gerçekleÅtirilen ulusal ligde (Primeira Divisão) Åampiyon olan takım son olarak birbirleriyle oynayarak ülkenin Åampiyonunu belirlemektedir. Günümüze kadar São Tomé takımları 22 kez mutlu sona ulaÅırken, PrÃncipe takımları altı kez mutlu sona ulaÅmıÅtır. Ãlkenin en baÅarılı futbol takımı altı kez ÅampiyonluÄunu ilan eden Sporting Clube Praia Cruz takımıdır.
São Tomé ve PrÃncipe millî futbol takımı Mayıs 2015'te FIFA sıralamasında 188. sırada yer almakta olup, en yüksek sıralamasını 2012 yılında 112. olarak elde etmiÅtir.
Kültür deÄiÅtir
São Tomé ve PrÃncipe genelinde Afrika ile Portekiz kültürünün karıÅımı etkili olmaktadır.
Edebiyat deÄiÅtir
São Tomé ve PrÃncipe, edebiyatta Lusofon Afrika içerisindeki en geliÅmiŠülkelerden biri olarak kabul edilmektedir. Ada edebiyatının ilk eserleri, Caetano da Costa Alegre tarafından Visao Åiir koleksiyonu içerisinde yazılmıÅtır. Sara Pinto Coelho gibi bazı yazarlar, bu dönemden sonraki edebi çalıÅmaları sürdürmüÅlerdir.
1900âlü yıllarda Francisco José Tenreiro, São Tomé ve PrÃncipe edebiyatı için bir dönüm noktası olmuÅtur. YeÅil Burun Adalarıânda yayınlanan Claridade isimli dergiye katkıda bulunmuÅ ve Afro-Amerikan kültürüyle ilgili Åiirler ve halk Åarkıları hazırlamıÅtır. Manuela Margarido ve Alda EspÃrito Santo gibi kadın yazarlar döneminde ada edebiyatı, Portekizâe karÅı verilen baÄımsızlık mücadelesi ve milliyetçi düÅünceleri merkeze almıÅtır. Olinda Beja ve Conceição Lima gibi yazarlar ise baÄımsızlıktan sonraki dönemde ön plana çıkmıÅtır.
São Tomé ve PrÃncipe edebiyatı, temel olarak Portekizce ve Ä°ngilizce üzerine kurulmuÅ olmakla birlikte yerel dillerde de eserler içermektedir.
Okuryazarlık oranları, diÄer Lusofon Afrika ülkeleri ile karÅılaÅtırıldıÄında São Tomé ve PrÃncipeâde oldukça yüksektir.
Kaynakça deÄiÅtir
- ^ a b "Report for Selected Countries and Subjects". www.imf.org. 29 Kasım 2020 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Ocak 2021.
- ^ "GINI index". World Bank. 20 Aralık 2013 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 26 Temmuz 2013.
- ^ "2016 Human Development Report" (PDF). United Nations Development Programme. 2016. 25 AÄustos 2017 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi (PDF). EriÅim tarihi: 21 Mart 2017.
- ^ a b c d e f g Kaynak hatası: Geçersiz
etiketi;
CIA
isimli refler için metin saÄlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ "www.saotome.be". 4 Mart 2016 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Haziran 2015.
- ^ "Liga dos Interesses Indigenas hakkında bilgiler". 12 Haziran 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 9 Haziran 2015.
- ^ "de.academic.ru". 14 Haziran 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 11 Haziran 2015.
- ^ "www.zeit.de". 7 Haziran 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 12 Haziran 2015.
- ^ "de.academic.ru". 16 Haziran 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 12 Haziran 2015.
- ^ "1991 seçimleri". 24 Eylül 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 12 Haziran 2015.
- ^ "2010 seçimleri". 15 AÄustos 2010 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 12 Haziran 2015.
- ^ "Pinto da Costa yeni devlet baÅkanı seçilmiÅtir". 26 Eylül 2012 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 12 Haziran 2015.
- ^ "Evaristo Carvalho yeni devlet baÅkanı seçildi". 18 Mayıs 2019 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 2 Ocak 2017.
- ^ "São Tomé ve PrÃncipe Demokratik Cumhuriyeti meclis resmi sitesi". 30 Nisan 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 Haziran 2015.
- ^ "12 Ekim 2014 seçimleri". 19 Ekim 2014 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 Haziran 2015.
- ^ "www.spiegel.de". 13 Temmuz 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 5 Haziran 2015.
- ^ "www.zeit.de". 4 AÄustos 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 5 Haziran 2015.
- ^ "JDZ sitesi". 28 Ocak 2011 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 5 Haziran 2015.
- ^ "STP Airways resmi sitesi". 19 Mayıs 2015 tarihinde kaynaÄından arÅivlendi. EriÅim tarihi: 3 Haziran 2015.
- ^ São Tomé ve PrÃncipe Futbol Federasyonu hakkında bilgiler
DıŠbaÄlantılar deÄiÅtir
- São Tomé ve PrÃncipe hakkında genel bilgiler Almanya DıÅiÅleri BakanlıÄı
- www.saotome.st Ãlke hakkında genel bilgiler 27 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arÅivlendi.
Vikisözlük'te são tomé ve prÃncipe ile ilgili tanım bulabilirsiniz. |
Wikimedia Commons'ta São Tomé ve PrÃncipe ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |