Ã
à hay Italia, Italy (tiếng Ã: Italia [iËtaËlja] â), tên chÃnh thức là Cá»ng hòa à (tiếng Ã: Repubblica Italiana) là má»t quá»c gia cá»ng hòa nghá» viá»n ÄÆ¡n nhất tại châu Ãu. Lãnh thá» Ã vÆ°Æ¡n ra phần trung tâm của Äá»a Trung Hải, hai Äảo lá»n nhất là Sicilia và Sardegna. Dãy AnpÆ¡ giá»i hạn phần lãnh thá» phÃa Bắc của Ã, tạo thà nh biên giá»i trên bá» vá»i Pháp, Thụy SÄ©, Ão, Slovenia, trong khi San Marino và Thà nh Vatican nằm lá»t trong nÆ°á»c cá»ng hòa. à có diá»n tÃch là 301.339 km², và phần lá»n có khà háºu ôn Äá»i theo mùa và Äá»a Trung Hải. Do hình dạng lãnh thá», à thÆ°á»ng Äược và nhÆ° lo Stivale (chiếc ủng).[13][14] Dân sá» Ã Äạt 60.184.639 ngÆ°á»i (2021), là quá»c gia Äông dân thứ ba trong Liên minh châu Ãu, Äông dân thứ 5 châu Ãu, thứ 25 thế giá»i. Thủ Äô của à là Roma, các vùng Äô thá» lá»n khác là Milano, Napoli, Torino.
Cá»ng hòa Ã
|
|
---|---|
Tên bản ngữ
| |
Vá» trà của à (Äá») trong Liên minh châu Ãu (trắng) | |
Tá»ng quan | |
Thủ Äô và thà nh phá»Â lá»n nhất | Rome 41°54â²B 12°29â²Ä / 41,9°B 12,483塀 |
Ngôn ngữ chÃnh thức | Tiếng Ãa |
Ngôn ngữ Äầu tiên | Xem bà i viết chÃnh |
Sắc tá»c (2017)[1] |
|
Tôn giáo chÃnh (2021)[2] |
|
Tên dân cÆ° | NgÆ°á»i à |
ChÃnh trá» | |
ChÃnh phủ | Cá»ng hòa láºp hiến Äại nghá» ÄÆ¡n nhất |
â¢Â Tá»ng thá»ng | Sergio Mattarella |
â¢Â Thủ tÆ°á»ng | Giorgia Meloni |
Ignazio La Russa | |
Lorenzo Fontana | |
Láºp pháp | Nghá» viá»n |
â¢Â Thượng viá»n | Thượng viá»n |
â¢Â Hạ viá»n | Hạ viá»n |
Lá»ch sá» | |
Hình thà nh | |
â¢Â Thá»ng nhất | 17 tháng 3 nÄm 1861 |
2 tháng 6 nÄm 1946 | |
1 tháng 1 nÄm 1948 | |
â¢Â Äá»ng sáng láºp EEC (tiá»n thân của EU) | 1 tháng 1 nÄm 1958 |
Äá»a lý | |
Diá»n tÃch |  |
â¢Â Tá»ng cá»ng | 301,340 km2 (hạng 71) 116,347 mi2 |
â¢Â Mặt nÆ°á»c (%) | 1,24 (tÃnh Äến 2015)[5] |
Dân sỠ|  |
â¢Â Ưá»c lượng 2020 | 60.317.116[3] (hạng 23) |
â¢Â Äiá»u tra 2011 | 59.433.744[4] |
â¢Â Máºt Äá» | 201,3/km2 (hạng 74) 521,5/mi2 |
Kinh tế | |
GDP  (PPP) | Ưá»c lượng 2021 |
â¢Â Tá»ng sá» | 2,697 nghìn tá»· USD[6] (hạng 12) |
45.267 USD[6] (hạng 28) | |
GDP  (danh nghÄ©a) | Ưá»c lượng 2021 |
â¢Â Tá»ng sá» | 2,120 nghìn tá»· USD[6] (hạng 8) |
â¢Â Bình quân Äầu ngÆ°á»i | 35.585 USD[6] (hạng 25) |
ÄÆ¡n vá»Â tiá»n tá» | Euro (â¬)b (EUR) |
Thông tin khác | |
Gini? (2019) |  32,8[8] trung bình |
HDI? (2019) |  0,892[9] rất cao · hạng 29 |
Múi giỠ| UTC+1 (CET) |
â¢Â Mùa hè (DST) | UTC+2 (CEST) |
Cách ghi ngà y tháng | dd/mm/yyyy yyyy-mm-dd (AD)[7] |
Giao thông bên | bên phải |
Mã Äiá»n thoại | +39c |
Mã ISO 3166 | IT |
Tên miá»n Internet | .itd |
|
Äến thế ká»· I TCN, Äế quá»c La Mã ná»i lên thà nh thế lá»±c chi phá»i tại bá»n Äá»a Äá»a Trung Hải, trá» thà nh trung tâm lãnh Äạo vá» vÄn hoá, chÃnh trá» và tôn giáo của vÄn minh phÆ°Æ¡ng Tây trong thá»i kỳ cá» Äại. Di sản của Äế quá»c nà y Äược phá» biến và có thá» nháºn thấy trong luáºt dân sá»±, chÃnh phủ cá»ng hoà , CÆ¡ Äá»c giáo và chữ cái Latinh trên toà n cầu. Äến sÆ¡ kỳ Trung cá», xã há»i - chÃnh trá» Ã sụp Äá» trong quá trình ngÆ°á»i man di xâm lÄng, song Äến thế ká»· XI, nhiá»u thà nh bang và nÆ°á»c cá»ng hoà hà ng hải, chủ yếu tại miá»n bắc và miá»n trung Ã, trá» nên rất thá»nh vượng nhá» chuyên chá» ÄÆ°á»ng biá»n, thÆ°Æ¡ng mại và ngân hà ng, Äặt ná»n tảng cho tÆ° bản chủ nghÄ©a hiá»n Äại.[15] Tuy nhiên, má»t phần lá»n miá»n Trung à duy trì dÆ°á»i quyá»n kiá»m soát của Lãnh thá» Giáo hoà ng, còn miá»n Nam à liên tục bá» các thế lá»±c bên ngoà i chinh phục.[16] Phục hÆ°ng bắt Äầu tại à và Äược truyá»n bá Äến phần còn lại của châu Ãu. VÄn hoá à hÆ°ng thá»nh trong thá»i kỳ nà y, sản sinh các há»c giả, nghá» sÄ© và nhà bác há»c ná»i tiếng. Các nhà thám hiá»m ngÆ°á»i à nhÆ° Marco Polo và Cristoforo Colombo khám phá các tuyến ÄÆ°á»ng má»i Äến Viá» n Äông và Tân Thế giá»i. Tuy váºy, sức mạnh thÆ°Æ¡ng mại và chÃnh trá» của à suy yếu Äáng ká» khi các tuyến hà ng hải xuyên Äại Tây DÆ°Æ¡ng và sang Ấn Äá» DÆ°Æ¡ng không Äi qua Äá»a Trung Hải.[17][18][19]
Các cuá»c chiến tranh à trong thế ká»· XV và thế ká»· XVI khiến các thà nh bang à kiá»t sức. Các quá»c gia à Äã suy yếu nà y nhanh chóng bá» các cÆ°á»ng quá»c châu Ãu chinh phục và thuá»c Äá»a hoá, nhÆ° Pháp, Tây Ban Nha và Ão. Äến giữa thế ká»· XIX, ná»i lên phong trà o ủng há» chủ nghÄ©a dân tá»c à và Äá»c láºp khá»i quyá»n cai trá» ngoại bang. à cuá»i cùng thá»ng nhất và o nÄm 1861, trá» thà nh má»t Äại cÆ°á»ng quá»c sau nhiá»u thế ká»·.[20] Từ cuá»i thế ká»· XIX Äến Äầu thế ká»· XX, VÆ°Æ¡ng quá»c à nhanh chóng tiến hà nh công nghiá»p hoá và trá» thà nh má»t Äế quá»c thá»±c dân,[21] song chủ yếu là tại miá»n Bắc, trong khi miá»n Nam phần lá»n bá» loại trừ khá»i quá trình nà y.[22] à là nÆ°á»c chiến thắng chÃnh trong Chiến tranh thế giá»i thứ nhất, song vÆ°Æ¡ng quá»c lâm và o má»t giai Äoạn khủng hoảng kinh tế và rá»i loạn xã há»i, má» ÄÆ°á»ng cho chủ nghÄ©a Äá»c tà i phát xÃt ná»i lên và o nÄm 1922. à tham gia Chiến tranh thế giá»i thứ hai bên phe Trục và kết quả là thất bại vá» quân sá»±, kinh tế bá» tà n phá và ná»i chiến. Sau chiến tranh, à bãi bá» chế Äá» quân chủ, khôi phục ná»n dân chủ, Äạt Äược tá»c Äá» phát triá»n kinh tế nhanh chóng suá»t má»t thá»i gian dà i, và trá» thà nh má»t ná»n kinh tế tiên tiến vá»i quy mô lá»n dù có các giai Äoạn náo Äá»ng vá» xã há»i-chÃnh trá».[23][24][25]
Ngà y nay, à là má»t cÆ°á»ng quá»c có ná»n kinh tế công nghiá»p phát triá»n vá»i kỹ nghá» tiên tiến, có GDP danh nghÄ©a thá»±c tế lá»n thứ 3 trong khu vá»±c Äá»ng Euro và Äứng hạng 8 trên thế giá»i, thu nháºp bình quân Äầu ngÆ°á»i Äứng thứ 25 thế giá»i. Quá»c gia nà y luôn Äược xếp á» mức rất cao vá» chá» sá» phát triá»n con ngÆ°á»i (HDI) và cÅ©ng xếp hạng rất cao vá» bình quân tuá»i thá». à giữ vai trò ná»i báºt trong các vấn Äá» kinh tế, quân sá»±, vÄn hoá, nghá» thuáºt, thá» thao, chÃnh trá» và ngoại giao trong khu vá»±c EU và trên toà n cầu. Quá»c gia nà y là má»t cÆ°á»ng quá»c khu vá»±c[26][27] cÅ©ng nhÆ° Äại cÆ°á»ng quá»c trên thế giá»i.[28][29] à là má»t thà nh viên tham gia sáng láºp và chủ Äạo của Liên minh châu Ãu, ngÆ°á»i à là dân tá»c có nhiá»u phát minh, Äóng góp và thà nh tÃch quan trá»ng trải dà i trên má»i lÄ©nh vá»±c trong suá»t chiá»u dà i lá»ch sá» nhân loại. à là thà nh viên của hầu hết các tá» chức quá»c tế lá»n, ná»i báºt nhÆ° Liên Hợp Quá»c, NATO, OECD, Ủy há»i châu Ãu, Há»i Äá»ng châu Ãu, Khu vá»±c Schengen, Câu lạc bá» Paris, OSCE, WTO, G7, G8, G20, Liên minh Äá»a Trung Hải,... à sá» hữu 55 di sản thế giá»i UNESCO, Äứng Äầu thế giá»i, và là nÆ°á»c Äứng thứ 5 toà n cầu vá» sá» lượng du khách nÆ°á»c ngoà i ghé thÄm má»i nÄm.
Từ nguyên sá»a
Nguá»n gá»c tên tiếng à sá»a
Giá»i sá» há»c và ngôn ngữ há»c Äã ÄÆ°a ra nhiá»u giả thuyết vá» nguá»n gá»c tên gá»i "Italia".[30] Theo má»t trong các cách giải thÃch phá» biến, thuáºt ngữ Italia, bắt nguá»n từ tiếng Latinh: Italia,[31] Äược mượn từ tiếng Oscan (tại miá»n Nam Ã) VÃteliú qua trung gian là tiếng Hy Lạp, có nghÄ©a là "vùng Äất bò con" (so vá»i tiếng Latinh vitulus "con bê", tiếng Umbria vitlo "con bê").[32] Bò Äá»±c là má»t biá»u trÆ°ng của các bá» lạc miá»n nam à và thÆ°á»ng Äược miêu tả là Äang húc con sói La Mã Äá» tượng trÆ°ng cho sá»± thách thức của à tá»± do trong Chiến tranh Äá»ng Minh (91â88 TCN). Sá» gia Hy Lạp Dionysius xứ Halicarnassus nói vá» giải thÃch nà y cùng truyá»n thuyết rằng à Äược Äặt tên theo vá» vua Italus trong truyá»n thuyết,[33] cÅ©ng Äược Äá» cáºp bá»i Aristotle[34] và Thucydides.[35]
Tên gá»i Italia ban Äầu chỠáp dụng cho má»t phần của miá»n nam à ngà y nay - theo lá»i Antiochus xứ Syracuse, phần miá»n nam của bán Äảo Bruttium (nay là Calabria: tá»nh Reggio và má»t phần các tá»nh Catanzaro và Vibo Valentia). Tuy nhiên, Äến thá»i Antiochus thì Oenotria và Italia trá» nên Äá»ng nghÄ©a, và tên gá»i cÅ©ng Äược áp dụng cho hầu hết Lucania. NgÆ°á»i Hy Lạp dần áp dụng tên gá»i "Italia" cho má»t vùng lá»n hÆ¡n, song Äến thá»i gian trá» vì của Hoà ng Äế Augustus (kết thúc thế ká»· I TCN) thì thuáºt ngữ Äược má» rá»ng Äá» bao gá»m toà n thá» bán Äảo cho Äến dãy Alpes.[36]
Nguá»n gá»c tên tiếng Viá»t sá»a
Tên gá»i à trong tiếng Viá»t là dạng rút gá»n của má»t tên gá»i khác dà i hÆ¡n, nay không còn thông dụng nữa là à Äại Lợi. Danh xÆ°ng à Äại Lợi bắt nguá»n tên gá»i tiếng Hán æå¤§å© Ã Äại Lợi (âm Äá»c ghi theo âm Hán Viá»t).[37] Tên gá»i æå¤§å© Ã Äại Lợi trong tiếng Hán là phiên âm của từ Italy, tên tiếng Anh của nÆ°á»c Ã.[38]
Tên gá»i Italia (Äá»c là "I-ta-li-a") chủ yếu Äược dùng trong vÄn viết, nó Ãt khi Äược dùng trong khẩu ngữ tiếng Viá»t, ngÆ°á»i nói tiếng Viá»t hay gá»i nÆ°á»c à bằng tên gá»i ÄÆ¡n âm tiết à hÆ¡n là gá»i bằng tên gá»i Äa âm tiết Italia. Ngoà i cách viết Italia, tên gá»i Italia còn có cách viết khác, Ãt gặp hÆ¡n là I-ta-li-a. Từ Italia trong tiếng à (phát âm là /iËta.lja/) có ba âm tiết chứ không phải là bá»n nhÆ° từ Italia của tiếng Viá»t.
Äôi khi trong tiếng Viá»t, nÆ°á»c à bá» má»t sá» ngÆ°á»i gá»i là Italy ("I-ta-li") dù Äã biết Äến hai tên gá»i à và Italia. Tên gá»i nà y bắt nguá»n từ tên tiếng Anh Italy. Trong tiếng Anh, từ Italy Äược phát âm là /Ëɪ.tÉ.li/. Cách phát âm của tên tiếng Anh phiên âm sang tiếng Viá»t là "I-tÆ¡-li" nhÆ°ng những ngÆ°á»i Äó lại gá»i là "I-ta-li" mà không gá»i là "I-tÆ¡-li" là vì há» vay mượn hình thức chÃnh tả của từ tiếng Anh nhÆ°ng không Äá»c từ Italy bằng phiên âm tiếng Viá»t của từ tiếng Anh mà Äá»c các chữ cái trong từ Italy theo âm mà các chữ cái Äó thÆ°á»ng biá»u thá» trong tiếng Viá»t.
Lá»ch sá» sá»a
Tiá»n sá» và cá» Äại sá»a
Các cuá»c khai quáºt trên khắp nÆ°á»c à Äã khám phá sá»± hiá»n diá»n của ngÆ°á»i Neanderthal có niên Äại từ thá»i Äá» Äá cÅ©, khoảng 200.000 nÄm trÆ°á»c,[39] NgÆ°á»i hiá»n Äại xuất hiá»n và o khoảng 40.000 nÄm trÆ°á»c. Các di chá» khảo cá» từ giai Äoạn nà y gá»m có hang Äá»ng Addaura, ngÆ°á»i Altamura, Ceprano, Äá»i Poggiolo và thá» trấn Gravina á» Puglia.[40]
Các dân tá»c cá» Äại của à thá»i tiá»n La Mã, nhÆ° Umbria, Latinh (khá»i nguá»n của ngÆ°á»i La Mã), Volsci, Osci, Sanniti, Sabini, Celti, Liguri â thuá»c nhóm Ấn-Ãu; các dân tá»c lá»n trong lá»ch sá» có khả nÄng không mang di sản Ấn-Ãu là ngÆ°á»i Etrusca, ngÆ°á»i Elimi và Sicani tại Sicilia, và ngÆ°á»i Sardegna tiá»n sá» sá» hữu vÄn minh Nuraghe. Các dân tá»c à cá» Äại khác thuá»c các ngữ há» chÆ°a xác Äá»nh song có khả nÄng là có nguá»n gá»c phi Ấn-Ãu, nhÆ° ngÆ°á»i Reti và Cammuni, Äược biết Äến vá»i các hình khắc trên Äá.
Giữa thế ká»· XVII và thế ká»· XI TCN, ngÆ°á»i Hy Lạp Mycenaea thiết láºp liên há» vá»i Ã[41][42][43][44] và trong thế ká»· VIII và VII TCN, các thuá»c Äá»a của Hy Lạp Äược thà nh láºp suá»t dá»c bá» biá»n Sicilia và phần miá»n nam của bán Äảo Ã, chúng Äược gá»i là Magna Graecia (Äại Hy Lạp). NgÆ°á»i Phoenicia cÅ©ng láºp thuá»c Äá»a trên bá» biá»n của hai Äảo Sardegna và Sicilia.
La Mã cá» Äại sá»a
Roma (La Mã) là khu dân cÆ° nằm gần má»t khúc cạn của sông Tevere, theo quy Æ°á»c thì nó có má»c thà nh láºp là nÄm 753 TCN. La Mã nằm dÆ°á»i quyá»n cai trá» của má»t chế Äá» quân chủ trong vòng 244 nÄm. Ban Äầu các quân chủ có nguá»n gá»c Latinh và Sabini, vá» sau các quá»c vÆ°Æ¡ng là ngÆ°á»i Etrusca. Theo truyá»n thuyết thì có bảy vá» quá»c vÆ°Æ¡ng kế tiếp nhau từ Romulus Äến Tarquinius Superbus. NÄm 509 TCN, ngÆ°á»i La Mã trục xuất vá» quá»c vÆ°Æ¡ng cuá»i cùng khá»i thà nh phá» của há», và láºp ra má»t chế Äá» cá»ng hoà theo chÃnh thá» Äầu sá».
Sau khi Julius Caesar ná»i lên rá»i bá» giết trong thế ká»· I TCN, La Mã trá» thà nh má»t Äế quá»c khá»ng lá» qua má»t tiến trình phát triá»n dà i nhiá»u thế ká»·, có lãnh thá» trải dà i từ Anh Äến biên giá»i vá»i Ba TÆ°, nắm giữ toà n bá» bá»n Äá»a Äá»a Trung Hải, trong Äó Hy Lạp cùng La Mã và nhiá»u ná»n vÄn hoá khác hợp nhất thà nh má»t ná»n vÄn minh Äá»c Äáo. Vá» hoà ng Äế Äầu tiên là Augustus, thá»i gian cai trá» của ông kéo dà i và có nhiá»u thắng lợi, khá»i Äầu má»t thá»i kỳ hoà ng kim vá»i hoà bình và thá»nh vượng.
Äế quá»c La Mã nằm trong sá» các thế lá»±c kinh tế, vÄn hoá, chÃnh trá» và quân sá»± hùng mạnh nhất thế giá»i khi Äó. Äây cÅ©ng là má»t trong các Äế quá»c rá»ng lá»n nhất trong lá»ch sá» thế giá»i. Và o Äá»nh cao dÆ°á»i thá»i Traianus, Äế quá»c chiếm giữ 5 triá»u km².[45][46] Di sản La Mã có ảnh hÆ°á»ng sâu sắc Äến vÄn minh phÆ°Æ¡ng Tây, Äá»nh hình hầu hết thế giá»i hiá»n Äại; trong sá» nhiá»u di sản của quyá»n thá»ng trá» La Mã, có viá»c sá» dụng rá»ng rãi các ngôn ngữ Roman có nguá»n gá»c từ tiếng Latinh, chữ sá» La Mã, chữ cái và lá»ch phÆ°Æ¡ng Tây hiá»n Äại, cÅ©ng nhÆ° viá»c CÆ¡ Äá»c giáo ná»i lên thà nh má»t tôn giáo tầm cỡ thế giá»i vá»i sá» lượng tÃn Äá» lá»n.[47]
Quá trình suy yếu cháºm của Äế quá»c bắt Äầu và o thế ká»· III, Äế quá»c bá» phân thà nh hai ná»a và o nÄm 395. Äế quá»c phÃa Tây chá»u áp lá»±c từ các cuá»c xâm lÄng của ngÆ°á»i man di, và cuá»i cùng tan rã và o nÄm 476, khi hoà ng Äế cuá»i cùng bá» má»t tù trÆ°á»ng German là Odoacer phế truất, còn Äế quá»c phÃa Äông tá»n tại trong gần má»t nghìn nÄm nữa.
Trung cá» sá»a
Sau khi Äế quá»c Tây La Mã sụp Äá», ngÆ°á»i Ostrogoth thuá»c nhóm German chiếm giữ Ã.[48] Äến thế ká»· VI, Hoà ng Äế Äông La Mã Justinianus I chinh phục à và kiá»m soát trong má»t thá»i gian ngắn ngủi. Má»t bá» lạc German khác là ngÆ°á»i Lombard sau Äó xâm chiếm Ã, thu hẹp sá»± hiá»n diá»n của Äông La Mã thà nh má»t nhóm các lãnh Äá»a tách biá»t nhau (Esarcato di Ravenna), và khá»i Äầu quá trình không thá»ng nhất vá» chÃnh trá» trên bán Äảo kéo dà i trong suá»t 1.300 nÄm sau. Äến cuá»i thế ká»· VIII, Quá»c vÆ°Æ¡ng của ngÆ°á»i Frank (cÅ©ng thuá»c nhóm German) là Charlemagne sáp nháºp vÆ°Æ¡ng quá»c của ngÆ°á»i Lombard và o Äế quá»c Frank. NgÆ°á»i Frank cÅ©ng giúp thà nh láºp Lãnh thá» Giáo hoà ng tại miá»n trung Ã. Cho Äến thế ká»· XIII, chÃnh trá» Ã bá» chi phá»i bá»i quan há» giữa các Hoà ng Äế La Mã Thần thánh và Giáo hoà ng, hầu hết các thà nh bang à sát cánh vá»i Hoà ng Äế (Ghibellini) hoặc Giáo hoà ng (Guelfi) theo má»i lợi nhất thá»i.[49]
Trong giai Äoạn há»n Äá»n nà y, trong các Äô thá» Ã ná»i lên má»t thá» chế khác thÆ°á»ng là công xã Trung cá». TrÆ°á»c viá»c xuất hiá»n khoảng trá»ng quyá»n lá»±c do phân mảnh lãnh thá» cá»±c Äá» và Äấu tranh giữa Äế quá»c và Toà Thánh, các cá»ng Äá»ng Äá»a phÆ°Æ¡ng tìm cách tá»± trá» Äá» duy trì pháp luáºt và tráºt tá»±.[50] NÄm 1176, má»t liên minh các thà nh bang mang tên Liên minh Lombard Äánh bại Hoà ng Äế La Mã Thần thánh/Äức Friedrich I trong tráºn Legnano, do Äó Äảm bảo Äá»c láºp hiá»u quả cho hầu hết các thà nh phá» miá»n bắc và miá»n trung Ã. Tại các khu vá»±c ven biá»n và miá»n nam, các cá»ng hoà hà ng hải nhÆ° Venezia, Genova, Pisa và Amalfi tham gia sâu và o Tháºp tá»± chinh, và dần chiếm thế chi phá»i tại Äá»a Trung Hải và Äá»c quyá»n các tuyến máºu dá»ch Äến phÆ°Æ¡ng Äông.[51]
Tại miá»n nam, Äảo Sicilia trá» thà nh má»t vÆ°Æ¡ng quá»c Há»i giáo trong thế ká»· IX, phát triá»n thá»nh vượng cho Äến khi ngÆ°á»i Norman gá»c Bắc Ãu chinh phục Äảo và o cuá»i thế ká»· XI cùng vá»i hầu hết các thân vÆ°Æ¡ng quá»c của ngÆ°á»i Lombard và Äông La Mã tại miá»n nam Ã.[52] Thông qua má»t loạt sá»± kiá»n phức tạp, miá»n nam à phát triá»n thà nh má»t vÆ°Æ¡ng quá»c thá»ng nhất dÆ°á»i quyá»n Nhà Staufer (Hohenstaufen) gá»c Äức, sau Äó là dÆ°á»i quyá»n Nhà Capet xứ Anjou gá»c Pháp, và từ thế ká»· XV thuá»c vá» VÆ°Æ¡ng quá»c Liên hiá»p Aragon khá»i nguá»n từ Tây Ban Nha. Tại Äảo Sardegna, các tá»nh cÅ© của Äông La Mã trá» thà nh các nhà nÆ°á»c Äá»c láºp (Giudicati) từ thế ká»· IX, song má»t sá» phần của Äảo nằm dÆ°á»i quyá»n cai trá» của Genova hoặc Pisa cho Äến khi Äảo bá» Aragon chinh phục và o thế ká»· XV. Dá»ch bá»nh Cái chết Äen nÄm 1348 hoà nh hà nh tại Ã, có thá» Äã là m chết má»t phần ba dân sá» Ã khi Äó.[53][54] Tuy váºy, phục há»i sau dá»ch bá»nh dẫn Äến há»i sinh các thà nh phá», máºu dá»ch và kinh tế, tạo Äiá»u kiá»n bùng ná» chủ nghÄ©a nhân vÄn và Phục hÆ°ng, Äá» rá»i sau Äó Äược truyá»n bá tại châu Ãu.
Cáºn Äại sá»a
Trong thế ká»· XIV và XV, miá»n bắc và miá»n trung à bá» phân chia thà nh má»t sá» thà nh bang xung khắc lẫn nhau, phần còn lại của bán Äảo thuá»c vá» Lãnh thá» Giáo hoà ng và VÆ°Æ¡ng quá»c Napoli (háºu thân của VÆ°Æ¡ng quá»c Sicilia, thuá»c Nhà Capet rá»i Aragon). Nhiá»u thà nh bang vá» mặt chÃnh thức thÆ°á»ng quy phục các quân chủ ngoại bang, nhÆ° Công quá»c Milano vá» danh nghÄ©a là má»t quá»c gia cấu thà nh của Äế quá»c La Mã Thần thánh có dân cÆ° chủ yếu là ngÆ°á»i Äức. Tuy nhiên, các thà nh bang nà y thÆ°á»ng tìm Äược cách duy trì Äá»c láºp thá»±c tế. Các thà nh bang mạnh nhất thÆ°á»ng sáp nháºp các lãnh thá» xung quanh Äá» trá» thà nh bá chủ, các nhà nÆ°á»c khu vá»±c thÆ°á»ng nằm dÆ°á»i quyá»n của các gia tá»c thÆ°Æ¡ng gia, há» láºp ra các triá»u Äại Äá»a phÆ°Æ¡ng. Chiến tranh giữa các thà nh bang mang tÃnh Äặc hữu, và chủ yếu là giao tranh giữa các quân Äá»i Äánh thuê gá»i là condottieri, các toán lÃnh nà y Äược lấy từ khắp châu Ãu, Äặc biá»t là Äức và Thuỵ SÄ©, song phần lá»n lãnh Äạo là ngÆ°á»i Ã.[55] Nhiá»u tháºp niên giao tranh dẫn Äến kết quả chung cuá»c là Firenze, Milano và Venezia ná»i lên thà nh các thế lá»±c chi phá»i, há» Äạt Äược Hoà ưá»c Lodi và o nÄm 1454, mang lại yên tÄ©nh tÆ°Æ¡ng Äá»i lần Äầu tiên cho khu vá»±c suá»t nhiá»u thế ká»·. Tình trạng hoà bình nà y kéo dà i trong bá»n muÆ¡i nÄm sau.
Phục hÆ°ng là má»t giai Äoạn khôi phục mạnh mẽ vá» nghá» thuáºt và vÄn hoá, nó bắt nguá»n tại à do má»t sá» yếu tá», nhÆ° các thà nh thá» buôn bán tÃch luỹ Äược lượng của cải lá»n, các gia Äình có thế lá»±c bảo trợ,[56] và các há»c giả cùng vÄn bản Hy Lạp Äến à sau khi ngÆ°á»i Thá» Ottoman chinh phục Constantinopolis- thủ Äô của Äông La Mã (Byzantine).[57][58][59] Thá»i kỳ Phục hÆ°ng à Äạt Äá»nh cao và o giữa thế ká»· XVI, cÅ©ng và o lúc nà y các quá»c gia bên ngoà i Äẩy khu vá»±c và o cảnh há»n loạn trong Các cuá»c chiến tranh Ã.
Medici trá» thà nh má»t gia Äình có thế lá»±c của Firenze, há» bá»i dưỡng và truyá»n cảm hứng khai sinh Phục hÆ°ng Ã,[56][60] cùng vá»i các gia Äình khác tại à nhÆ° Visconti và Sforza tại Milano, Este tại Ferrara và Gonzaga tại Mantova. Các nghá» sÄ© vÄ© Äại nhất nhÆ° Leonardo da Vinci, Brunelleschi, Botticelli, Michelangelo, Giotto, Donatello, Tiziano Vecelli và Raffaello tạo ra các tác phẩm truyá»n cảm hứng. Sá» gia nhân vÄn Leonardo Bruni cÅ©ng phân tách lá»ch sá» cá» Äại, trung Äại và hiá»n Äại.[61]
Các ý tÆ°á»ng và lý tÆ°á»ng Phục hÆ°ng nhanh chóng Äược truyá»n bá Äến Bắc Ãu, Pháp, Anh và phần lá»n châu Ãu. Trong khi Äó, viá»c khám phá châu Mỹ và các tuyến ÄÆ°á»ng má»i Äến châu Ã, cÅ©ng nhÆ° viá»c Äế quá»c Ottoman ná»i lên Äá»u là m xói mòn vá» thế chi phá»i truyá»n thá»ng của à trong máºu dá»ch vá»i phÆ°Æ¡ng Äông, gây suy thoái kinh tế kéo dà i trên bán Äảo.
Các cuá»c chiến tranh à (1494â1559) bắt nguá»n từ kình Äá»ch giữa Pháp và Tây Ban Nha, các thà nh bang à dần mất Äá»c láºp và nằm dÆ°á»i quyá»n chi phá»i của ngoại bang, ban Äầu là Tây Ban Nha (1559 Äến 1713) và sau là Ão (1713 Äến 1796). NÄm 1629â1631, má»t Äợt bùng phát dá»ch bá»nh nữa khiến cho khoảng 14% dân sá» Ã mất mạng.[62] Ngoà i ra, khi Äế quá»c Tây Ban Nha bắt Äầu suy yếu và o thế ká»· XVII, các thuá»c Äá»a của há» tại Napoli, Sicilia, Sardegna và Milano cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»±. Äặc biá»t, miá»n nam à trá» nên bần cùng và tách khá»i dòng chÃnh của các sá»± kiá»n tại châu Ãu.[63]
Trong thế ká»· XVIII, do háºu quả của Chiến tranh Kế vá» Tây Ban Nha, Ão thay thế Tây Ban Nha trong vai trò thế lá»±c ngoại bang chi phá»i Ã. Trong khi Äó, Nhà Savoy ná»i lên thà nh má»t thế lá»±c khu vá»±c, bà nh trÆ°á»ng Äến Piemonte và Sardegna. CÅ©ng trong thế ká»· XVIII, suy thoái kéo dà i hai thế ká»· Äược tạm ngừng nhá» các cải cách kinh tế và chÃnh quyá»n do tầng lá»p tinh hoa cầm quyá»n tiến hà nh tại má»t sá» quá»c gia.[64] Trong Các cuá»c chiến tranh của Napoléon, miá»n bắc và miá»n trung à bá» xâm chiếm và Äược tái tá» chức thà nh VÆ°Æ¡ng quá»c Ã, má»t nhà nÆ°á»c phụ thuá»c của Äế quá»c Pháp,[65] còn ná»a phÃa nam của bán Äảo thuá»c quyá»n cai quản của em rá» Napoléon là Joachim Murat, ngÆ°á»i nà y lên ngôi Quá»c vÆ°Æ¡ng Napoli. Äại há»i Viên 1814 khôi phục tình thế và o cuá»i thế ká»· XVIII, song lý tÆ°á»ng của Cách mạng Pháp không thá» bá» diá»t trừ, và nó nhanh chóng ná»i lên trong các biến Äá»ng chÃnh trá» mang tÃnh Äặc trÆ°ng cho phần Äầu thế ká»· XIX.
Thá»ng nhất sá»a
VÆ°Æ¡ng quá»c à hình thà nh là kết quả từ các ná» lá»±c của những ngÆ°á»i dân tá»c chủ nghÄ©a và bảo hoà ng trung thà nh vá»i Nhà Savoy, nhằm láºp má»t vÆ°Æ¡ng quá»c thá»ng nhất bao gá»m toà n bá» bán Äảo Ã. Trong bá»i cảnh các cuá»c cách mạng tá»± do nÄm 1848 trà n khắp châu Ãu, Äã ná» ra má»t cuá»c chiến Äá»c láºp vá»i Ão song thất bại. VÆ°Æ¡ng quá»c Sardegna (gá»m cả Piemonte) của Nhà Savoy lại tấn công Ão trong chiến tranh Äá»c láºp lần thứ nhì và o nÄm 1859, nháºn Äược giúp Äỡ của Pháp, kết quả là giải phóng Lombardia.
NÄm 1860â1861, TÆ°á»ng quân Giuseppe Garibaldi lãnh Äạo tiến trình thá»ng nhất tại Napoli và Sicilia,[68] cho phép chÃnh phủ Sardegna dÆ°á»i quyá»n lãnh Äạo của Bá tÆ°á»c xứ Cavour công bá» má»t vÆ°Æ¡ng quá»c à thá»ng nhất và o ngà y 17 tháng 3 nÄm 1861. NÄm 1866, Quá»c vÆ°Æ¡ng Vittorio Emanuele II liên minh vá»i Phá» trong Chiến tranh Ão-Phá», tiến hà nh chiến tranh Äá»c láºp lần thứ ba vá»i kết quả là à sáp nháºp Veneto. Cuá»i cùng, do Pháp từ bá» Äóng quân tại Roma trong Chiến tranh Pháp-Phá» nÄm 1870, ngÆ°á»i à cấp tá»c lấp khoảng trá»ng quyá»n lá»±c bằng viá»c tiếp quản Lãnh thá» Giáo hoà ng.
Luáºt Hiến pháp của VÆ°Æ¡ng quá»c Sardegna là Quy chế Albertino nÄm 1848 Äược má» rá»ng cho toà n bá» VÆ°Æ¡ng quá»c à và o nÄm 1861, và quy Äá»nh các quyá»n tá»± do cÆ¡ bản của nhà nÆ°á»c má»i, song luáºt bầu cá» loại trừ quyá»n bá» phiếu của các tầng lá»p không có tà i sản và không Äược giáo dục. ChÃnh phủ vÆ°Æ¡ng quá»c má»i váºn hà nh trong má»t khuôn khá» quân chủ láºp hiến nghá» viá»n, do các thế lá»±c tá»± do chi phá»i. NÄm 1913, quyá»n phá» thông Äầu phiếu cho nam giá»i Äược thá»±c hiá»n. Trong khi miá»n bắc à diá» n ra công nghiá»p hoá nhanh chóng, thì miá»n nam và các khu vá»±c nông thôn của miá»n bắc vẫn kém phát triá»n và quá tải dân sá», buá»c hà ng triá»u ngÆ°á»i di cÆ° ra nÆ°á»c ngoà i, trong khi Äó Äảng Xã há»i à liên tục gia tÄng sức mạnh, thách thức ná»n tảng tá»± do và bảo thủ truyá»n thá»ng. Bắt Äầu từ hai tháºp niên cuá»i của thế ká»· XIX, à phát triá»n thà nh má»t thế lá»±c thá»±c dân khi ép buá»c Somalia, Eritrea, Libya và Dodecanneso (Dodekanisa) nằm dÆ°á»i quyá»n cai trá» của mình.[69]
à liên minh trên danh nghÄ©a vá»i Äế quá»c Äức và Äế quá»c Ão-Hung trong Liên minh Ba bên nÄm 1882. Tuy nhiên, và o nÄm 1915 à gia nháºp Äá»ng Minh trong Chiến tranh thế giá»i thứ nhất vá»i cam kết sẽ nháºn Äược Äáng ká» lãnh thá». Chiến tranh ban Äầu không có kết quả, do quân à bá» tấn công trong má»t cuá»c chiến tranh tiêu hao kéo dà i trên dãy Alpes, Äạt Äược Ãt tiến triá»n và chá»u tá»n thất rất nặng. Cuá»i cùng, Äến tháng 10 nÄm 1918, ngÆ°á»i à phát Äá»ng má»t cuá»c tấn công Ỡạt, Äá»nh Äiá»m là chiến thắng gần Vittorio Veneto. Thắng lợi của ngÆ°á»i Ã[70][71][72] Äánh dấu kết thúc chiến tranh trên Mặt tráºn Ã, Äảm bảo giải thá» Äế quá»c Ão-Hung và là công cụ chủ yếu Äá» kết thúc Thế chiến chÆ°a Äến hai tuần sau Äó.
Trong chiến tranh, có trên 650.000 binh sÄ© à và nhiá»u thÆ°á»ng dân thiá»t mạng[73] và vÆ°Æ¡ng quá»c Äi Äến bá» vá»±c phá sản. Theo các hiá»p Äá»nh hoà bình Saint-Germain, Rapallo và Roma, à già nh Äược hầu hết các lãnh thá» Äược hứa hẹn, song không có Dalmatia (trừ Zara), khiến các phần tá» dân tá»c chủ nghÄ©a cho rằng chiến thắng nhÆ° là "bá» què quặt".
Phát xÃt sá»a
KÃch Äá»ng xã há»i diá» n ra sau những tà n phá của chiến tranh, lấy cảm hứng từ Cách mạng Nga, dẫn Äến các hà nh Äá»ng phản cách mạng và Äà n áp trên khắp nÆ°á»c Ã. Tá» chức tá»± do lo ngại má»t cuá»c cách mạng kiá»u Xô viết, há» bắt Äầu tán thà nh Äảng Phát xÃt à có quy mô nhá» của Benito Mussolini. Trong tháng 10 nÄm 1922, quân Ão Äen của Äảng Phát xÃt quá»c gia cá» gắng tiến hà nh Äảo chÃnh ("Hà nh quân Äến Roma"), hà nh Äá»ng nà y thất bại song và o phút chót Quá»c vÆ°Æ¡ng Vittorio Emanuele III của à từ chá»i tuyên bá» tình trạng bao vây và bá» nhiá»m Mussolini là m thủ tÆ°á»ng. Trong và i nÄm sau Äó, Mussolini cấm chá» toà n bá» các chÃnh Äảng và tÆ°á»c Äoạt các quyá»n tá»± do cá nhân, do Äó hình thà nh má»t chế Äá» Äá»c tà i. Các hà nh Äá»ng nà y thu hút sá»± chú ý của quá»c tế và cuá»i cùng truyá»n cảm hứng cho các chế Äá» Äá»c tà i tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° Äức Quá»c xã hay Tây Ban Nha dÆ°á»i quyá»n Franco.
NÄm 1935, Mussolini xâm chiếm Ethiopia, khiến quá»c tế xa lánh à và nÆ°á»c nà y rút khá»i Há»i Quá»c Liên; à liên minh vá»i Äức Quá»c xã và Äế quá»c Nháºt Bản, cÅ©ng nhÆ° ủng há» mạnh mẽ Francisco Franco trong ná»i chiến Tây Ban Nha. NÄm 1939, à sáp nháºp Albania, sau khi nắm quyá»n bảo há» thá»±c tế nÆ°á»c nà y trong nhiá»u tháºp niên. à tham gia Chiến tranh thế giá»i thứ hai bên Phe Trục và o ngà y 10 tháng 6 nÄm 1940. Dù có tiến bá» bÆ°á»c Äầu tại Somaliland thuá»c Anh và Ai Cáºp, song vá» sau ngÆ°á»i à chiến bại tại Äông Phi, Hy Lạp, Nga và Bắc Phi. Sau khi Äức cùng à tấn công và o Nam TÆ°, viá»c Äà n áp kháng cá»± của du kÃch Nam TÆ° và các ná» lá»±c nhằm à hoá Äã dẫn Äến các tá»i ác chiến tranh của Ã[74]
Äá»ng Minh bắt Äầu xâm chiếm Sicilia và o tháng 7 nÄm 1943, dẫn Äến chế Äá» phát xÃt sụp Äá» và Mussolini bá» hạ bá» và o ngà y 25 tháng 7, à Äầu hà ng Äá»ng Minh. NgÆ°á»i Äức nhanh chóng Äoạt quyá»n kiá»m soát miá»n bắc và miá»n trung Ã. Quá»c gia nà y duy trì là má»t chiến trÆ°á»ng trong giai Äoạn còn lại của chiến tranh, do Äá»ng Minh tiến cháºm từ phÃa nam. Tại phÃa bắc, ngÆ°á»i Äức láºp ra nhà nÆ°á»c bù nhìn Cá»ng hòa Xã há»i à (RSI) và láºp Mussolini là m lãnh Äạo. Thá»i kỳ sau Äình chiến chứng kiến viá»c ná»i lên má»t phong trà o kháng chiến chá»ng phát xÃt có quy mô lá»n, mang tên Resistenza. Äến cuá»i tháng 4 nÄm 1945, khi thất bại hoà n toà n Äang dần hiá»n rõ, Mussolini cá» Äà o thoát vá» phÃa bắc,[75] song bá» du kÃch à bắt giữ và hà nh quyết.[76] Tình trạng thù Äá»ch kết thúc và o ngà y 29 tháng 4 nÄm 1945, khi lá»±c lượng Äức tại à Äầu hà ng. Gần ná»a triá»u ngÆ°á»i à thiá»t mạng trong xung Äá»t,[77] và kinh tế à gần nhÆ° bá» phá huá»·; thu nháºp bình quân và o nÄm 1944 á» mức thấp nhất ká» từ khi bắt Äầu thế ká»· XX.[78]
Cá»ng hoà à sá»a
à trá» thà nh nÆ°á»c cá»ng hoà sau má»t cuá»c trÆ°ng cầu dân ý[79] Äược tá» chức và o ngà y 2 tháng 6 nÄm 1946, từ Äó ngà y nà y Äược ká»· niá»m vá»i tên gá»i là ngà y Cá»ng hoà . Äây cÅ©ng là lần Äầu tiên phụ nữ à Äược trao quyá»n bá» phiếu.[80] Con trai của Vittorio Emanuele III là Umberto II buá»c phải thoái vá» và lÆ°u vong. Hiến pháp Cá»ng hoà Äược phê chuẩn và o ngà y 1 tháng 1 nÄm 1948. Theo hiá»p Äá»nh hoà bình vá»i à nÄm 1947, hầu hết Venezia Giulia bá» mất cho Nam TÆ°, và sau Äó Lãnh thá» tá»± do Trieste bá» phân chia giữa à và Nam TÆ°. à cÅ©ng mất toà n bá» tà i sản thuá»c Äá»a, chÃnh thức kết thúc Äế quá»c Ã.
Cá» tri à lo ngại vá» khả nÄng thế lá»±c cá»ng sản tiếp quản, Äiá»u nà y tá» ra là mang tÃnh quyết Äá»nh trong cuá»c bầu cá» phá» thông Äầu phiếu lần Äầu và o ngà y 18 tháng 4 nÄm 1948, khi Äảng Dân chủ CÆ¡ Äá»c giáo dÆ°á»i quyá»n Alcide De Gasperi già nh Äược chiến thắng lá»n. Äến nÄm 1949, à trá» thà nh má»t thà nh viên của NATO. Kế hoạch Marshall giúp phục há»i kinh tế Ã, à có má»t giai Äoạn tÄng trÆ°á»ng kinh tế duy trì liên tục và thÆ°á»ng Äược gá»i là "kỳ tÃch kinh tế" Äến cuá»i tháºp niên 1960. NÄm 1957, à là má»t thà nh viên sáng láºp của Cá»ng Äá»ng Kinh tế châu Ãu (EEC), tiá»n thân của Liên minh châu Ãu (EU).
Từ cuá»i tháºp niên 1960 cho Äến Äầu tháºp niên 1980, à trải qua giai Äoạn náo Äá»ng, có Äặc trÆ°ng là khủng hoảng kinh tế (Äặc biá»t là sau khủng hoảng dầu má» 1973), xung Äá»t xã há»i lan rá»ng và các vụ tà n sát khủng bá» do các nhóm cá»±c Äoan Äá»i láºp tiến hà nh, vá»i cáo buá»c có sá»± tham gia của tình báo Hoa Kỳ và Liên Xô.[81][82][83]
Trong tháºp niên 1980, lần Äầu tiên ká» từ nÄm 1945 có hai chÃnh phủ nằm dÆ°á»i quyá»n lãnh Äạo của các thủ tÆ°á»ng không thuá»c Äảng Dân chủ CÆ¡ Äá»c giáo: Má»t của những ngÆ°á»i cá»ng hoà (Giovanni Spadolini) và má»t của những ngÆ°á»i xã há»i (Bettino Craxi); tuy nhiên Dân chủ CÆ¡ Äá»c giáo vẫn là Äảng thá»ng trá» chÃnh. DÆ°á»i thá»i chÃnh phủ của Bettino Craxi, kinh tế há»i phục và à trá» thà nh quá»c gia công nghiá»p hoá lá»n thứ nÄm thế giá»i, Äược quyá»n gia nháºp nhóm G7. Tuy nhiên, háºu quả từ chÃnh sách chi tiêu của ông là nợ quá»c gia tÄng vá»t.
Và o Äầu tháºp niên 1990, à Äá»i diá»n vá»i các thách thức trá»ng Äại, khi cá» tri yêu cầu cải cách cấp tiến do thất vá»ng vá»i tình trạng tê liá»t chÃnh trá», nợ công khá»ng lá» và tham nhÅ©ng lan trà n (gá»i là Tangentopoli) Äược vạch trần trong Äiá»u tra 'Mani pulite' (bà n tay sạch). Các vụ bê bá»i liên quan Äến toà n bá» các Äảng lá»n, song Äặc biá»t là trong liên minh chÃnh phủ: Äảng Dân chủ CÆ¡ Äá»c giáo từng cầm quyá»n gần 50 nÄm song Äến lúc nà y trải qua má»t cuá»c khủng hoảng nghiêm trá»ng và cuá»i cùng phải giải tán và o nÄm 1994, phân ly thà nh má»t và i phe phái.[84] Những ngÆ°á»i cá»ng sản tái tá» chức thà nh má»t lá»±c lượng dân chủ xã há»i. Trong tháºp niên 1990 và 2000, các liên minh trung-hữu (do ông trùm truyá»n thông Silvio Berlusconi chi phá»i) và trung-tả (do giáo sÆ° Romano Prodi lãnh Äạo) thay nhau quản lý Äất nÆ°á»c.
Äến cuá»i tháºp niên 2000, à chá»u tác Äá»ng nghiêm trá»ng do Äại khủng hoảng, trải qua 42 tháng suy giảm GDP từ nÄm 2008 Äến nÄm 2013. Khủng hoảng kinh tế là má»t trong các vấn Äá» chÃnh buá»c Berlusconi phải từ chức và o nÄm 2011. ChÃnh phủ bảo thủ Äược thay thế bằng ná»i các kỹ trá» của Mario Monti. Sau tá»ng tuyá»n cá» nÄm 2013, Phó bà thÆ° của Äảng Dân chủ là Enrico Letta láºp chÃnh phủ má»i, Äứng Äầu má»t Äại liên minh hữu-tả. NÄm 2014, gặp thách thức từ tân Bà thÆ° Äảng Dân chủ Matteo Renzi, Letta từ chức và ngÆ°á»i thay thế là Renzi. Tân chÃnh phủ khá»i Äầu các cải cách hiến pháp quan trá»ng nhÆ° giải tán nghá» viá»n và má»t luáºt bầu cá» má»i. Äến ngà y 4 tháng 12 nÄm 2016, các cải cách hiến pháp bá» bác bá» trong trÆ°ng cầu dân ý và Renzi từ chức sau Äó và i ngà y; Bá» trÆ°á»ng Ngoại giao Paolo Gentiloni Äược bá» nhiá»m là m thủ tÆ°á»ng má»i.
Äá»a lý sá»a
à nằm tại Nam Ãu, giữa vÄ© tuyến 35° và 47° Bắc, giữa kinh tuyến 6° và 19° Äông. Tá»ng diá»n tÃch quá»c gia là 301.230 km², trong Äó 294.020 km² là mặt Äất và 7.210 km² là mặt nÆ°á»c. Vá» phÃa bắc, à có biên giá»i vá»i Pháp, Thuỵ SÄ©, Ão và Slovenia, và biên giá»i gần nhÆ° Äá»nh theo ÄÆ°á»ng phân thủy của dãy Alpes, bao quanh thung lÅ©ng Po và Äá»ng bằng Veneto. Vá» phÃa nam, có bán Äảo à và hai Äảo lá»n Sicilia và Sardegna trên Äá»a Trung Hải, cùng các Äảo nhá» hÆ¡n. Các quá»c gia có chủ quyá»n San Marino và Thà nh Vatican nằm lá»t trong nÆ°á»c Ã, còn Campione d'Italia là má»t lãnh thá» tách rá»i của à nằm lá»t trong Thuỵ SÄ©. à giáp vá»i các biá»n Adriatic (Adriatico), Ionia (Ionio), Tyrrhenius (Tirreno) và Ligure.
Dãy Appennini tạo thà nh xÆ°Æ¡ng sá»ng của bán Äảo, còn dãy Alpes tạo thà nh hầu hết biên giá»i phÃa bắc, trên dãy nà y có Äá»nh cao nhất nÆ°á»c à là Monte Bianco vá»i 4.810 m. Po là sông dà i nhất tại à vá»i 652 km, chảy từ dãy Alpes trên biên giá»i phÃa tây vá»i Pháp và vượt qua Äá»ng bằng Padan rá»i Äá» ra biá»n Adriatic. NÄm há» rá»ng nhất theo thứ tá»± là :[85] Garda (367,94 km²), Maggiore (212,51 km²), Como (145,9 km²), Trasimeno (124,29 km²) và Bolsena (113,55 km²). Hầu hết lãnh thá» Ã thuá»c lÆ°u vá»±c Äá»a Trung Hải.
à nằm tại Äiá»m giao nhau của mảng Ã-Ãu và mảng châu Phi, dẫn Äến có nhiá»u hoạt Äá»ng Äá»a chấn và núi lá»a. à có 14 núi lá»a, bá»n trong sá» nà y Äang hoạt Äá»ng: Etna, Stromboli, Vulcano và Vesuvius. Vesuvius là núi lá»a hoạt Äá»ng duy nhất tại Äại lục châu Ãu và ná»i tiếng vì từng tà n phá các thà nh phá» Pompeii và Herculanum khi nó phun trà o và o nÄm 79. Má»t và i Äảo và khu Äá»i Äược tạo ra sau hoạt Äá»ng núi lá»a, và vẫn còn má»t hõm chảo hoạt Äá»ng vá»i kÃch cỡ lá»n là Campi Flegrei phÃa tây bắc Napoli.
Môi trÆ°á»ng sá»a
Sau khi phát triá»n công nghiá»p vá»i tá»c Äá» nhanh chóng, à phải ÄÆ°Æ¡ng Äầu vá»i các vấn Äá» môi trÆ°á»ng trong má»t thá»i gian dà i. Sau má»t sá» cải thiá»n, và o nÄm 2009 à Äứng hạng 84 thế giá»i vá» tÃnh bá»n vững sinh thái.[86] Các công viên quá»c gia chiếm khoảng 5% diá»n tÃch Ã.[87] Trong những nÄm qua, à trá» thà nh má»t trong các quá»c gia hà ng Äầu thế giá»i vá» sản xuất nÄng lượng tái tạo, xếp hạng tÆ° thế giá»i vá» công suất nÄng lượng Mặt trá»i Äược lắp Äặt,[88][89] và Äứng thứ sáu vá» nÄng lượng gió và o nÄm 2010.[90] NÄng lượng tái tạo có mục tiêu chiếm 17% tiêu thụ nÄng lượng của à và o nÄm 2020.
Tuy nhiên, ô nhiá» m không khà vẫn là má»t vấn Äá» nghiêm trá»ng, Äặc biá»t là tại miá»n bắc công nghiá»p hoá, Äạt Äến vá» trà thứ mÆ°á»i thế giá»i vá» phát thải cacbon dioxide công nghiá»p trong tháºp niên 1990.[91] Mạng lÆ°á»i giao thông rá»ng và tắc nghẽn trong các vùng Äô thá» lá»n gây ra các vấn Äá» nghiêm trá»ng vá» môi trÆ°á»ng và sức khoẻ, song mức sÆ°Æ¡ng khói Äã giảm mạnh ká» từ tháºp niên 1970 và 1980 và mức lÆ°u huỳnh Äiôxit Äang giảm.[92]
Nhiá»u nguá»n nÆ°á»c và dải ven biá»n cÅ©ng bá» nhiá» m bẩn do hoạt Äá»ng công nghiá»p và nông nghiá»p. Do má»±c nÆ°á»c biá»n dâng lên, thà nh phá» Venezia thÆ°á»ng xuyên bá» ngáºp lụt trong những nÄm gần Äây. Chất thải từ hoạt Äá»ng công nghiá»p không phải luôn Äược xá» lý bằng các biá»n pháp hợp pháp, và Äiá»u nà y dẫn Äến tác Äá»ng vá» sức khoẻ thÆ°á»ng xuyên cho cÆ° dân những vùng bỠảnh hÆ°á»ng. à cÅ©ng váºn hà nh má»t và i lò phản ứng hạt nhân từ nÄm 1963 Äến nÄm 1990, tuy nhiên sau thảm há»a Chernobyl tại Liên Xô và má»t cuá»c trÆ°ng cầu dân ý thì chÆ°Æ¡ng trình hạt nhân bá» chấm dứt. ChÃnh phủ Äảo ngược quyết Äá»nh nà y và o nÄm 2008, láºp kế hoạch xây dá»±ng bá»n nhà máy Äiá»n hạt nhân theo công nghá» Pháp, tuy nhiên Äiá»u nà y kết thúc trong má»t cuá»c trÆ°ng cầu dân ý sau thảm hoạ hạt nhân Fukushima tại Nháºt Bản.[93] Nạn phá rừng, phát triá»n xây dá»±ng bất hợp pháp và quản lý Äất Äai yếu kém dẫn Äến xói mòn Äáng ká» tại khắp các vùng núi của Ã, dẫn Äến các thảm hoạ sinh thái lá»n nhÆ° lÅ© Äáºp Vajont nÄm 1963, các vụ lá» Äất Sarno nÄm 1998[94] và Messina nÄm 2009.
Äá»ng thá»±c váºt sá»a
à có mức Äá» Äa dạng sinh há»c Äá»ng váºt cao nhất tại châu Ãu, vá»i trên 57.000 loà i Äược ghi nháºn, chiếm hÆ¡n má»t phần ba tá»ng sá» Äá»ng váºt của châu Ãu.[95] Bán Äảo à là trung tâm của Äá»a Trung Hải, tạo thà nh má»t hà nh lang giữa Trung Ãu và Bắc Phi, và có 8.000 km ÄÆ°á»ng bá» biá»n. à cÅ©ng tiếp nháºn các loà i từ Balkan, Ã-Ãu, Trung Äông. Cấu trúc Äá»a chất Äa dạng của Ã, bao gá»m Alpes và Appennini, vùng rừng Trung Ã, và Äất cây bụi garigue và maquis tại miá»n nam, cÅ©ng góp phần và o Äa dạng khà háºu và môi trÆ°á»ng sá»ng.
Há» Äá»ng váºt à gá»m có 4.777 loà i Äặc hữu, nhÆ° dÆ¡i tai dà i Sardegna, hÆ°Æ¡u Äá» Sardegna, kỳ giông kÃnh phÆ°Æ¡ng Nam, cóc bụng và ng Appennini hay rùa biá»n Sicilia. Có 102 loà i thú tại Ã, nhÆ° macmot Alpes, chuá»t chù Etrusca (thú nhá» nhất thế giá»i) và chuá»t tuyết châu Ãu; các loà i thú lá»n Äược chú ý là chó sói Ã, gấu nâu Marsica, sÆ¡n dÆ°Æ¡ng Pyrénées, dê núi Alpes, cá heo rÄng nhám, nhÃm mà o và hải cẩu thầy tu Äá»a Trung Hải. à cÅ©ng ghi nháºn 516 loà i chim và 56213 loà i nhuyá» n thá».
Há» thá»±c váºt từng Äược Æ°á»c tÃnh gá»m có khoảng 5.500 loà i thá»±c váºt có mạch.[96] Tuy nhiên, tÃnh Äến nÄm 2005[cáºp nháºt], 6.759 loà i Äược ghi nháºn trong Ngân hà ng dữ liá»u thá»±c váºt có mạch Ã.[97] Vá» mặt Äá»a thá»±c váºt, há» thá»±c váºt à Äược chia sẻ giữa vùng phÃa bắc (circumboreal) và vùng Äá»a Trung Hải. à là má»t bên ký kết Công Æ°á»c Bern vá» bảo há» môi trÆ°á»ng hoang dã và tá»± nhiên châu Ãu, và Chá» dẫn môi trÆ°á»ng sá»ng, chúng Äá»u cung cấp sá»± bảo há» Äá»i vá»i Äá»ng thá»±c váºt Ã.
Khà háºu sá»a
Nhá» bán Äảo trải dà i theo vÄ© tuyến và Äá»a thá» hầu hết là núi non tại ná»i Äá»a, nên khà háºu à Äa dạng cao Äá». Tại hầu hết các vùng ná»i Äá»a miá»n bắc và miá»n trung, khà háºu thay Äá»i từ cáºn nhiá»t Äá»i ẩm Äến lục Äá»a ẩm và Äại dÆ°Æ¡ng. Äặc biá»t, khà háºu vùng Äá»a lý thung lÅ©ng Po hầu hết mang tÃnh lục Äá»a, có mùa Äông khắc nghiá»t và mùa hè nóng.[98][99]
Các khu vá»±c ven biá»n Liguria, Toscana và hầu hết miá»n nam thÆ°á»ng ứng vá»i khuôn mẫu của khà háºu Äá»a Trung Hải (phân loại khà háºu Köppen Csa). Äiá»u kiá»n tại các khu vá»±c ven biá»n của bán Äảo rất khác biá»t so vá»i các vùng cao và thung lÅ©ng ná»i Äá»a, Äặc biá»t là trong các tháng mùa Äông khi những nÆ¡i cao hÆ¡n có xu hÆ°á»ng lạnh, ẩm và thÆ°á»ng có tuyết. Các khu vá»±c ven biá»n có mùa Äông ôn hoà còn mùa hè thì ấm và thÆ°á»ng khô, song các thung lÅ©ng vùng thấp có thá» khá nóng trong mùa hè. Nhiá»t Äá» mùa Äông trung bình dao Äá»ng từ 0 °C trên dãy Alpes cho Äến 12 °C tại Sicilia, cÅ©ng nhÆ° váºy nhiá»t Äá» mùa hè trung bình dao Äá»ng từ 20 °C Äến 25 °C.[100]
ChÃnh trá» sá»a
ChÃnh phủ sá»a
Giorgia Meloni Thủ tÆ°á»ng từ nÄm 2022 |
Sergio Mattarella Tá»ng thá»ng từ nÄm 2015 |
à có chế Äá» nghá» viá»n nhất thá» từ ngà y 2 tháng 6 nÄm 1946, khi chế Äá» quân chủ bá» bãi bá» thông qua trÆ°ng cầu dân ý hiến pháp. Tá»ng thá»ng à là nguyên thủ quá»c gia, Äược Quá»c há»i bầu ra trong phiên há»p toà n thá» vá»i nhiá»m kỳ 7 nÄm. à có má»t hiến pháp dân chủ thà nh vÄn, là kết quả từ công lao của Há»i Äá»ng Láºp hiến gá»m Äại biá»u của toà n bá» các lá»±c lượng chá»ng phát xÃt có Äóng góp trong viá»c Äánh bại lá»±c lượng quá»c xã và phát xÃt trong ná»i chiến.[101]
ChÃnh phủ nghá» viá»n à dá»±a trên há» thá»ng bầu cá» Äại diá»n tá»· lá». Nghá» viá»n à theo chế Äá» lưỡng viá»n hoà n toà n: Hạ nghá» viá»n (Camera dei deputati, há»p tại Palazzo Montecitorio) và Thượng nghá» viá»n (há»p tại Palazzo Madama) có quyá»n lá»±c tÆ°Æ¡ng ÄÆ°Æ¡ng. Thủ tÆ°á»ng có danh xÆ°ng chÃnh thức là Chủ tá»ch Há»i Äá»ng Bá» trÆ°á»ng (Presidente del Consiglio dei Ministri), là ngÆ°á»i Äứng Äầu chÃnh phủ của Ã. Thủ tÆ°á»ng và ná»i các do tá»ng thá»ng bá» nhiá»m, song cần phải qua má»t cuá»c bá» phiếu tÃn nhiá»m tại Nghá» viá»n Äá» Äược nháºm chức. Há»i Äá»ng Bá» trÆ°á»ng nắm giữ quyá»n lá»±c hà nh pháp, thủ tÆ°á»ng cần phải Äược cÆ¡ cấu nà y tán thà nh Äá» thi hà nh hầu hết các hoạt Äá»ng chÃnh trá». Chức vụ thủ tÆ°á»ng của à tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° tại hầu hết các há» thá»ng nghá» viá»n khác, song lãnh Äạo của chÃnh phủ à không có quyá»n yêu cầu giải tán Nghá» viá»n.
Khác biá»t nữa vá»i các chức vụ tÆ°Æ¡ng tá»± là trách nhiá»m chÃnh trá» tá»ng thá» vá» tình báo Äược trao cho thủ tÆ°á»ng. Theo tinh thần Äó, thủ tÆ°á»ng thi hà nh quyá»n lá»±c tuyá»t Äá»i vá» các chÃnh sách tình báo phá»i hợp, xác Äá»nh các nguá»n tà i chÃnh và củng cá» an ninh mạng quá»c gia; áp dụng và bảo vá» bà máºt nhà nÆ°á»c; uá»· quyá»n cho các nhân viên tiến hà nh hoạt Äá»ng tại à và nÆ°á»c ngoà i.[102]
Má»t Äiá»m khác thÆ°á»ng của Nghá» viá»n à là quyá»n Äại diá»n Äược trao cho các công dân à thÆ°á»ng trú tại nÆ°á»c ngoà i: 12 hạ nghá» sÄ© và 6 thượng nghá» sÄ© Äược bầu ra trong bá»n khu vá»±c bầu cá» hải ngoại riêng biá»t. Ngoà i ra, Thượng viá»n à có Äặc Äiá»m là má»t sá» lượng nhá» nghá» sÄ© nháºm chức trá»n Äá»i, do tá»ng thá»ng bá» nhiá»m, "vì những công lao ái quá»c ná»i báºt trong lÄ©nh vá»±c xã há»i, khoa há»c, nghá» thuáºt hoặc vÄn há»c". Các cá»±u tá»ng thá»ng mặc nhiên là các thượng nghá» sÄ© trá»n Äá»i.
Ba chÃnh Äảng lá»n của à là Äảng Dân chủ (Partito Democratico), Forza Italia (nÆ°á»c à tiến bÆ°á»c) và Phong trà o NÄm sao (Movimento 5 Stelle). Trong tá»ng tuyá»n cá» nÄm 2013, ba Äảng nà y già nh Äược 579 trong sá» 630 ghế tại Hạ nghá» viá»n và 294 trong sá» 315 ghế tại Thượng nghá» viá»n.[103] Hầu hết các ghế còn lại thuá»c vá» má»t khá»i bầu cá» Äoản má»nh Äược thà nh láºp nhằm ủng há» Thủ tÆ°á»ng Mario Monti sắp phải ra Äi.
Pháp luáºt sá»a
Há» thá»ng tÆ° pháp à dá»±a trên luáºt La Mã, Äược bá» luáºt Napoléon và các Äạo luáºt sau nà y phá»ng theo. Toà án Tá»i cao à xét xá» phúc thẩm cả các vụ án hình sá»± và dân sá»±. Toà án Hiến pháp à (Corte Costituzionale) ra quyết Äá»nh vá» tÃnh phù hợp của luáºt vá»i hiến pháp, Äây là má»t cÆ¡ cấu má»i sau Chiến tranh thế giá»i thứ hai. Ká» từ khi xuất hiá»n và o giữa thế ká»· XIX, tá»i phạm có tá» chức và các tá» chức tá»i phạm tại à Äã xâm nháºp sinh hoạt xã há»i và kinh tế của nhiá»u khu vá»±c tại miá»n nam Ã, ná»i danh nhất trong sá» Äó là Mafia Sicilia, liên minh nà y vá» sau phát triá»n ra má»t sá» quá»c gia khác nhÆ° Hoa Kỳ. Các khoản thu của Mafia có thá» chiếm Äến 9%[104][105] GDP của Ã.[106]
Má»t báo cáo và o nÄm 2009 xác Äá»nh Mafia hiá»n diá»n mạnh tại 610 xã, tá»ng dân sá» các xã nà y là 13 triá»u và chiếm 14,6% GDP của Ã.[107][108] BÄng Äảng 'Ndrangheta táºp trung tại vùng Calabria có lẽ là tá» chức tá»i phạm mạnh nhất hiá»n nay tại Ã, chiếm Äến 3% GDP toà n quá»c.[109] Tuy nhiên, vá»i 0,013 vụ trên 1.000 dân, à chá» có tá»· lá» giết ngÆ°á»i cao thứ 47 trong má»t khảo sát gá»m 62 quá»c gia.[110]
Thá»±c thi pháp luáºt tại à là nhiá»m vụ của nhiá»u lá»±c lượng cảnh sát. Polizia di Stato (cảnh sát nhà nÆ°á»c) là cảnh sát quá»c gia dân sá»± của Ã. Ngoà i các nhiá»m vụ tuần tra, Äiá»u tra và thá»±c thi pháp luáºt, há» còn tuần tra há» thá»ng ÄÆ°á»ng cao tá»c, giám sát an toà n của ÄÆ°á»ng sắt, cầu và ÄÆ°á»ng thủy. Carabinieri là tên gá»i phá» biến của Arma dei Carabinieri, má»t quân Äoà n quân sá»± giá»ng nhÆ° hiến binh và há» có các nhiá»m vụ cảnh sát. Há» cÅ©ng giữ vai trò là quân cảnh của lá»±c lượng vÅ© trang Ã. Guardia di Finanza (bảo vá» tà i chÃnh) là lá»±c lượng nằm dÆ°á»i quyá»n của Bá» Kinh tế và Tà i chÃnh, có vai trò của lá»±c lượng cảnh sát, chá»u trách nhiá»m vá» an toà n tà i chÃnh, kinh tế, tÆ° pháp và công cá»ng. Polizia Penitenziaria (cảnh sát trại cải tạo) Äiá»u hà nh há» thá»ng nhà tù à và quản lý viá»c váºn chuyá»n tù nhân.
Ngoại giao sá»a
à là thà nh viên sáng láºp của Cá»ng Äá»ng châu Ãu, tiá»n thân của Liên minh châu Ãu, và của NATO. à gia nháºp Liên Hợp Quá»c và o nÄm 1955, và là má»t thà nh viên cÅ©ng nhÆ° là bên ủng há» mạnh mẽ của nhiá»u tá» chức quá»c tế, nhÆ° Tá» chức Hợp tác và Phát triá»n Kinh tế (OECD), Hiá»p Æ°á»c chung vá» thuế quan và máºu dá»ch/Tá» chức ThÆ°Æ¡ng mại Thế giá»i (GATT/WTO), Tá» chức An ninh và Hợp tác châu Ãu (OSCE), Ủy há»i châu Ãu, và Sáng kiến Trung Ãu. à Äảm nháºn chức chủ tá»ch luân phiên của các tá» chức quá»c tế nhÆ° OSCE và o nÄm 2018, G8 và o nÄm 2017 và Há»i Äá»ng châu Ãu từ tháng 7 Äến tháng 12 nÄm 2014. à cÅ©ng là má»t thà nh viên không thÆ°á»ng trá»±c thÆ°á»ng xuyên của Há»i Äá»ng Bảo an Liên Hợp Quá»c, gần Äây là và o nÄm 2017.
à ủng há» mạnh mẽ chÃnh trá» quá»c tế Äa phÆ°Æ¡ng, tán thà nh Liên Hợp Quá»c và các hoạt Äá»ng an ninh quá»c tế của tá» chức nà y. TÃnh Äến nÄm 2013[cáºp nháºt], à Äã triá»n khai 5.296 binh sÄ© ra bên ngoà i, tham gia và o 33 sứ má»nh của Liên Hợp Quá»c và NATO tại 25 quá»c gia trên thế giá»i.[111] à triá»n khai quân Äến há» trợ các sứ má»nh gìn giữ hoà bình của Liên Hợp Quá»c tại Somalia, Mozambique, và Äông Timor và cung cấp há» trợ cho hoạt Äá»ng của NATO và Liên Hợp Quá»c tại Bosnia, Kosovo và Albania. à triá»n khai 2.000 binh sÄ© tại Afghanistan nhằm há» trợ Chiến dá»ch Äảm bảo tá»± do (OEF) từ tháng 2 nÄm 2003.
à ủng há» các ná» lá»±c Äa phÆ°Æ¡ng nhằm tái thiết và á»n Äá»nh Iraq, song triá»t thoái lá»±c lượng quân Äá»i gá»m 3.200 binh sÄ© và o nÄm 2006, chá» duy trì những ngÆ°á»i Äiá»u hà nh nhân Äạo và các nhân viên dân sá»± khác, Trong tháng 8 nÄm 2006, à triá»n khai khoảng 2.450 binh sÄ© tại Liban trong sứ má»nh gìn giữ hoà bình của Liên Hợp Quá»c.[112] à là má»t trong những bên tà i trợ nhiá»u nhất cho ChÃnh quyá»n Dân tá»c Palestine, Äóng góp 60 triá»u euro chá» trong nÄm 2013.[113]
Quân sá»± sá»a
Các lá»±c lượng vÅ© trang à bao gá»m Lục quân, Hải quân, Không quân và Carabinieri, nằm dÆ°á»i quyá»n chá» huy của Há»i Äá»ng Quá»c phòng Tá»i cao do Tá»ng thá»ng chủ trì. Ká» từ nÄm 2005, phục vụ quân Äá»i là viá»c tá»± nguyá»n.[114] NÄm 2010, quân Äá»i à có 293.202 quân nhân tại ngÅ©,[115] trong Äó 114.778 ngÆ°á»i thuá»c Carabinieri.[116] Tá»ng chi tiêu quân sá»± của à và o nÄm 2016 xếp hạng mÆ°á»i má»t thế giá»i, vá»i 27,9 tá»· USD, tÆ°Æ¡ng ÄÆ°Æ¡ng 1,5% GDP quá»c gia.[117][118] Nằm trong chiến lược chia sẻ hạt nhân của NATO, Hoa Kỳ ÄÆ°a 90 bom hạt nhân Äến Ã, Äặt tại các cÄn cứ không quân Ghedi và Aviano.[119]
Lục quân à là lá»±c lượng phòng thủ trên bá» quá»c gia, có quân sá» 109.703 và o nÄm 2008. Các loại chiến xa Äược biết Äến nhiá»u nhất của Lục quân à là xe chiến Äấu bá» binh Dardo, pháo tá»± hà nh chá»ng tÄng Centauro và xe tÄng Ariete, và trong sá» máy bay của Lục quân à có trá»±c thÄng chiến Äấu Mangusta, trong thá»i gian qua Äược triá»n khai trong các sứ má»nh của EU, NATO và Liên Hợp Quá»c. Lục quân à cÅ©ng bá» trà má»t lượng lá»n các loại xe bá»c thép Leopard 1 và M-113.
Hải quân à và o nÄm 2008 có 35.200 quân nhân tại ngÅ© cùng vá»i 85 tà u Äược biên chế và 123 máy bay.[120] Äây là má»t lá»±c lượng hải quân có nÄng lá»±c hoạt Äá»ng toà n cầu. Trong thá»i hiá»n Äại, Hải quân à tham gia và o nhiá»u hoạt Äá»ng gìn giữ hoà bình liên hiá»p khắp thế giá»i. Không quân à và o nÄm 2008 có 43.882 quân nhân, váºn hà nh 585 máy bay, bao gá»m 219 máy bay chiến Äấu và 114 trá»±c thÄng. NÄng lá»±c váºn chuyá»n Äược Äảm bảo bằng má»t phi Äá»i gá»m 27 C-130J và C-27J Spartan.
Carabinieri là lá»±c lượng hiến binh và quân cảnh của Ã, giữ tráºt tá»± quân sá»± và dân sá»± cùng các lá»±c lượng cảnh sát khác. Các nhánh khác nhau của Carabinieri Äược cho là thuá»c các bá» khác nhau trong má»i chức nÄng riêng biá»t, lá»±c lượng nà y báo cáo vá»i Bá» Ná»i vụ khi duy trì tráºt tá»± và an ninh công cá»ng.[121]
Hà nh chÃnh sá»a
à Äược chia thà nh 20 vùng (regioni), trong Äó 5 vùng có vá» thế tá»± trá» Äặc biá»t, cho phép há» có thá» ban hà nh pháp luáºt vá» má»t sá» vấn Äá» Äá»a phÆ°Æ¡ng của mình. Quá»c gia Äược chia tiếp thà nh 14 thà nh phá» trung tâm (città metropolitane) và 93 tá»nh (provincia) (Äến nÄm 2016), và chúng lại Äược chia tiếp thà nh 8.047 khu tá»± quản (comuni).[122] Hiến pháp sá»a Äá»i nÄm 2001 trao thêm nhiá»u quyá»n tá»± chủ cho các vùng, Äặc biá»t là quyá»n láºp pháp và giảm Äáng ká» sá»± can thiá»p của trung Æ°Æ¡ng và o công viá»c của các vùng. Trong tháng 6 nÄm 2006, cá» tri bác bá» trong trÆ°ng cầu dân ý vá» các Äá» xuất Äược cho là sẽ dẫn Äến má»t nhà nÆ°á»c liên bang, vá»i tá»· lá» 61,7% trên 38,3%.[123] Kết quả khác biá»t Äáng ká» giữa các vùng, từ 55,3% ủng há» tại Veneto Äến 82% phản Äá»i tại Calabria.[123] Má»i vùng có má»t nghá» viá»n tuyá»n cá», Äược gá»i là Consiglio Regionale (há»i Äá»ng vùng), hoặc Assemblea Regionale tại Sicilia, và má»t chÃnh quyá»n gá»i là Giunta Regionale (uá»· ban vùng), Äứng Äầu là má»t thá»ng Äá»c gá»i là Presidente della Giunta Regionale (chủ tá»ch uá»· ban vùng) hoặc Presidente della Regione (chủ tá»ch vùng).
Vùng | Thủ phủ | Diá»n tÃch (km²) |
Dân sỠ|
---|---|---|---|
Abruzzo | L'Aquila | 10.763 | 1.331.574 |
Thung lũng Aosta | Aosta | 3.263 | 128.298 |
Basilicata | Potenza | 9.995 | 576.619 |
Calabria | Catanzaro | 15.080 | 1.976.631 |
Campania | Napoli | 13.590 | 5.861.529 |
Emilia-Romagna | Bologna | 22.446 | 4.450.508 |
Friuli-Venezia Giulia | Trieste | 7.858 | 1.227.122 |
Lazio | Roma | 17.236 | 5.892.425 |
Liguria | Genova | 5.422 | 1.583.263 |
Lombardia | Milano | 23.844 | 10.002.615 |
Marche | Ancona | 9.366 | 1.550.796 |
Molise | Campobasso | 4.438 | 313.348 |
Piemonte | Torino | 25.402 | 4.424.467 |
Puglia | Bari | 19.358 | 4.090.105 |
Sardegna | Cagliari | 24.090 | 1.663.286 |
Sicilia | Palermo | 25.711 | 5.092.080 |
Toscana | Firenze | 22.993 | 3.752.654 |
Trentino-Nam Tirol | Trento | 13.607 | 1.055.934 |
Umbria | Perugia | 8.456 | 894.762 |
Veneto | Venezia | 18.399 | 4.927.596 |
Kinh tế sá»a
à có kinh tế há»n hợp tÆ° bản chủ nghÄ©a, vá»i quy mô lá»n thứ ba trong khu vá»±c Äá»ng euro và lá»n thứ tám thế giá»i và o nÄm 2015.[124] Quá»c gia nà y là má»t thà nh viên sáng láºp của G7, khu vá»±c Äá»ng euro và OECD. à Äược nhìn nháºn là má»t trong các quá»c gia công nghiá»p hoá hà ng Äầu thế giá»i, và là má»t quá»c gia chủ Äạo trong máºu dá»ch quá»c tế.[125][126][127] Äây là má»t quá»c gia phát triá»n cao Äá», có chất lượng sinh hoạt cao thứ tám thế giá»i và o nÄm 2005[128] và Äứng thứ 26 vá» chá» sá» phát triá»n con ngÆ°á»i và o nÄm 2015.[129] à Äược biết Äến vá»i ngà nh kinh doanh sáng tạo và cải tiến,[130] lÄ©nh vá»±c nông nghiá»p quy mô lá»n và cạnh tranh[131] (à là nÆ°á»c sản xuất rượu vang lá»n nhất thế giá»i nÄm 2011),[132] có ảnh hÆ°á»ng và có chất lượng cao trong các ngà nh ô tô, máy móc, thá»±c phẩm, thiết kế và thá»i trang.[133][134][135]
à là quá»c gia sản xuất lá»n thứ sáu thế giá»i,[138] vá»i Äặc Äiá»m là có sá» lượng công ty Äa quá»c gia Ãt hÆ¡n so vá»i các ná»n kinh tế khác có quy mô tÆ°Æ¡ng ÄÆ°Æ¡ng, và có lượng lá»n các doanh nghiá»p cỡ vừa và nhá» nÄng Äá»ng, táºp trung và o má»t sá» khu công nghiá»p là xÆ°Æ¡ng sá»ng của công nghiá»p Ã. Khu vá»±c chế tạo thÆ°á»ng táºp trung và o xuất khẩu thá» trÆ°á»ng ngách và các sản phẩm xa xá», má»t mặt nó kém nÄng lá»±c cạnh tranh vá» sá» lượng, mặt khác do có sản phẩm chất lượng hÆ¡n nên à có nÄng lá»±c hÆ¡n trong cạnh tranh vá»i Trung Quá»c và các ná»n kinh tế châu à má»i ná»i khác vá»n dá»±a và o chi phà lao Äá»ng thấp.[139] à là nÆ°á»c xuất khẩu lá»n thứ bảy thế giá»i và o nÄm 2016, các Äá»i tác máºu dá»ch lá»n nhất của à là các thà nh viên khác trong Liên minh châu Ãu, chiếm hÆ¡n má»t ná»a giao dá»ch. Các Äá»i tác máºu dá»ch lá»n nhất của à trong EU là Äức (12,9%), Pháp (11,4%) và Tây Ban Nha (7,4%) theo dữ liá»u nÄm 2011.[140]. Các sản phẩm xuất khẩu chủ yếu của à gá»m ô tô (Fiat Group, Aprilia, Ducati, Piaggio), hoá chất, sản phẩm hoá dầu, hà ng Äiá»n tá» (Eni, Enel, Edison), hà ng không và công nghá» quá»c phòng (Alenia, Agusta, Finmeccanica), vÅ© khà (Beretta); nhÆ°ng các sản phẩm ná»i tiếng nhất lại thuá»c lÄ©nh vá»±c thá»i trang (Armani, Valentino, Versace, Dolce & Gabbana, Benetton, Prada, Gucci, Luxottica), công nghiá»p thá»±c phẩm (Barilla Group, Martini & Rossi, Campari, Parmalat), xe hÆ¡i hạng sang (Ferrari, Maserati, Lamborghini, Pagani) và du thuyá»n (Ferretti, Azimut).
à là bá» pháºn của thá» trÆ°á»ng chung châu Ãu, má»t thá» trÆ°á»ng có trên 500 triá»u ngÆ°á»i tiêu dùng. Má»t và i chÃnh sách thÆ°Æ¡ng mại ná»i Äá»a Äược xác Äá»nh theo các hiá»p Äá»nh giữa các thà nh viên Liên minh châu Ãu và bá»i cÆ¡ quan láºp pháp Liên minh châu Ãu. à cho lÆ°u hà nh tiá»n tá» chung châu Ãu là euro và o nÄm 2002.[141][142] Khu vá»±c Äá»ng euro có khoảng 330 triá»u công dân, chÃnh sách tiá»n tá» của nó Äược xác Äá»nh bá»i Ngân hà ng Trung Æ°Æ¡ng châu Ãu.
à chá»u tá»n thất rất nặng từ khủng hoảng tà i chÃnh 2007â08 và sau Äó là khủng hoảng nợ công châu Ãu, là m trầm trá»ng thêm các vấn Äá» cấu trúc của quá»c gia.[143] Thá»±c tế, sau khi tÄng trÆ°á»ng GDP mạnh mẽ 5â6% má»i nÄm từ tháºp niên 1950 Äến Äầu tháºp niên 1970,[144] và má»t cuá»c giảm tá»c không ngừng trong tháºp niên 1980-90, quá»c gia nà y gần nhÆ° Äình Äá»n trong tháºp niên 2000.[145][146] Diá» n ra các ná» lá»±c chÃnh trá» nhằm khôi phục kinh tế bằng cách chi tiêu công Ỡạt, cuá»i cùng dẫn Äến nợ công tÄng vá»t, á» mức trên 135% GDP và o nÄm 2014, xếp thứ hai trong Liên minh châu Ãu chá» sau Hy Lạp (vá»i 174%).[147] Phần lá»n nhất trong nợ công à thuá»c vá» các chủ nợ ngÆ°á»i Ã, Äây là má»t khác biá»t lá»n vá»i Hy Lạp,[148] và mức nợ há» gia Äình thấp hÆ¡n nhiá»u so vá»i mức trung bình của OECD.[149]
Phân chia Nam-Bắc rá»ng thêm là má»t yếu tá» chÃnh của nhược Äiá»m kinh tế-xã há»i Ã.[150] Äáng chú ý là có khác biá»t rất lá»n vá» thu nháºp theo thá»ng kê giữa các vùng và Äô thá» miá»n bắc vá»i miá»n nam.[151] Vùng già u nhất là Lombardia Äạt Äược mức GDP bình quân bằng 127% của toà n quá»c, còn vùng nghèo nhất là Calabria chá» Äạt 61%[152] Tá»· lá» thất nghiá»p của à (11,9%) cao hÆ¡n Äôi chút so vá»i mức trung bình của khu vá»±c Äá»ng euro (2015),[153] song mức trung bình của miá»n bắc là 7,9% và của miá»n nam là 20,2%.[154]
Nông nghiá»p sá»a
Theo Äiá»u tra nông nghiá»p toà n quá»c, à có 1,5 triá»u trang trại và o nÄm 2010 (giảm 32,4% từ nÄm 2000), trên diá»n tÃch 12,7 triá»u ha (63% thuá»c miá»n nam).[155] Äại Äa sá» (99%) có quy mô gia Äình và nhá», trung bình chá» Äạt kÃch thÆ°á»c 8 ha.[155] Trong tá»ng diá»n tÃch mặt Äất sá» dụng cho nông nghiá»p (không tÃnh lâm nghiá»p), Äá»ng ruá»ng lÆ°Æ¡ng thá»±c có hạt chiếm 31%, vÆ°á»n cây ô liu 8,2%, vÆ°á»n nho 5,4%, vÆ°á»n cây cam chanh 3,8%, ruá»ng củ cải ÄÆ°á»ng 1,7%, và là m vÆ°á»n nhà 2,4%. Phần còn lại chủ yếu dà nh cho Äá»ng cá» (25,9%) và lÆ°Æ¡ng thá»±c chÄn nuôi (11,6%).[155]
à là nÆ°á»c sản xuất rượu vang hà ng Äầu thế giá»i,[156] và cÅ©ng Äứng hà ng Äầu vá» dầu ô liu, các loại quả (táo, ô liu, nho, cam, chanh tây, lê, cà rá»t, hạt phá», Äà o, anh Äà o, máºn mÆ¡, dâu Äất và dÆ°Æ¡ng Äà o), và rau (Äặc biá»t là atisô và cà chua). Các loại rượu vang ná»i tiếng nhất của à có lẽ là Chianti vùng Toscana và Barolo vùng Piemonte. Các loại rượu vang ná»i tiếng khác là Barbaresco, Barbera d'Asti, Brunello di Montalcino, Frascati, Montepulciano d'Abruzzo, Morellino di Scansano, và các loại rượu vang sủi Franciacorta và Prosecco. Các hà ng hoá chất lượng chuyên biá»t của Ã, Äặc biá»t là các loại rượu vang Äá» cáºp á» trên và các loại pho mát khu vá»±c, thÆ°á»ng Äược bảo há» dÆ°á»i nhãn Äảm bảo chất lượng DOC/DOP. Chứng nháºn chá» dẫn Äá»a lý nà y Äược cho là quan trá»ng nhằm tránh lẫn lá»n vá»i các sản phẩm thế phẩm sản xuất hà ng loạt có chất lượng thấp.
Hạ tầng sá»a
NÄm 2004, lÄ©nh vá»±c giao thông tại à Äạt doanh thu khoảng 119,4 tá»· euro, sá» dụng 935.700 lao Äá»ng trong 153.700 doanh nghiá»p. Vá» mạng lÆ°á»i ÄÆ°á»ng bá» quá»c gia, và o nÄm 2002 có 668.721 km ÄÆ°á»ng có thá» sá» dụng Äược tại Ã, trong Äó có 6.487 km ÄÆ°á»ng cao tá»c, thuá»c sá» hữu nhà nÆ°á»c song do Atlantia Äiá»u hà nh riêng. NÄm 2005, có khoảng 34.667.000 ô tô chá» khách (590 xe trên 1.000 dân) và 4.015.000 xe chá» hà ng lÆ°u thông trên mạng lÆ°á»i ÄÆ°á»ng bá» quá»c gia.[157] Hạn chế tá»c Äá» trong các Äô thá» thÆ°á»ng là 50 km/h và Ãt phá» biến hÆ¡n là 30 km/h. ÄÆ°á»ng cao tá»c Äôi Äầu tiên trên thế giá»i khánh thà nh tại à và o nÄm 1924, ná»i giữa Milano và Varese. Äến cuá»i tháºp niên 1930, trên 400 km ÄÆ°á»ng cao tá»c Äã Äược xây dá»±ng trên khắp nÆ°á»c Ã, liên kết các thà nh phá» và thá» trấn nông thôn. Há» thá»ng ÄÆ°á»ng cao tá»c (autostrade) của à có giá»i hạn tá»c Äá» tiêu chuẩn là 130 km/h Äá»i vá»i ô tô. Các Äiá»u khoản pháp luáºt cho phép các nhà khai thác xác Äá»nh giá»i hạn 150 km/h tại Äoạn ÄÆ°á»ng há» Äược nhượng quyá»n trên cÆ¡ sá» tình nguyá»n nếu Äáp ứng má»t sá» Äiá»u kiá»n.
Äến nÄm 2011, tá»ng chiá»u dà i ÄÆ°á»ng sắt à là 19.394 km, trong Äó 18.071 km theo khá» tiêu chuẩn và 11.322 km Äược Äiá»n khà hoá. Các tuyến hoạt Äá»ng tá»ng cá»ng dà i 16.723 km.[159] Phần lá»n mạng lÆ°á»i ÄÆ°á»ng sắt à nằm dÆ°á»i quyá»n quản lý và Äiá»u hà nh của ÄÆ°á»ng sắt Nhà nÆ°á»c à (Ferrovie dello Stato Italiane), là công ty quá»c doanh. Các cÆ¡ quan cấp khu vá»±c khác hầu hết thuá»c sá» hữu của các thá» chế công cá»ng nhÆ° chÃnh quyá»n vùng. ÄÆ°á»ng sắt tại à Äược chÃnh phủ trợ cấp, nháºn Äược 8,1 tá»· euro và o nÄm 2009.[160] Các công viá»c nhằm tÄng tá»c Äá» chạy thÆ°Æ¡ng mại của ÄÆ°á»ng sắt Äã bắt Äầu và o nÄm 1967: Tuyến "siêu trá»±c tiếp" Roma-Firenze" Äược xây dá»±ng cho các Äoà n tà u có tá»c Äá» lên Äến 230 km/h, giảm hà nh trình xuá»ng dÆ°á»i hai giá». Äây là tuyến tà u cao tá»c Äầu tiên Äược xây dá»±ng tại châu Ãu, và bắt Äầu hoạt Äá»ng và o nÄm 1977. Ngà y nay, có thá» Äi từ Roma Äến Milano vòng vòng dÆ°á»i ba tiếng (2h 55') bằng xe lá»a cao tá»c thế há» má»i Frecciarossa 1000. à có 11 cá»a khẩu ÄÆ°á»ng sắt vượt dãy Alpes ná»i sang các quá»c gia láng giá»ng.
à có 2.400 km ÄÆ°á»ng thủy có thá» thông hà nh, thuá»c các loại hình giao thông thÆ°Æ¡ng mại khác nhau, song hạn chế vá» tá»ng giá trá».[161] Tại các vùng Lombardia và Veneto của miá»n bắc, các tuyến phà hà ng ngà y hoạt Äá»ng trên há» Garda và há» Como Äá» liên kết các thá» trấn và là ng mạc hai bên há». Các thủy Äạo tại Venezia, bao gá»m kênh Äà o lá»n, giữ vai trò là mạng lÆ°á»i giao thông thiết yếu Äá»i vá»i cÆ° dân và du khách. NÄm 2004, à có khoảng 30 sân bay lá»n (bao gá»m hai trung tâm Malpensa tại Milano và Leonardo da Vinci tại Roma) và 43 cảng biá»n lá»n (Genova là cảng lá»n nhất của à và lá»n thứ nhì tại Äá»a Trung Hải). NÄm 2005, à duy trì má»t phi Äá»i dân sá»± khoảng 389.000 ÄÆ¡n vá» và má»t hạm Äá»i 581 tà u.[157]
à cần nháºp khẩu khoảng 80% nhu cầu nÄng lượng của mình.[162][163][164] Quá»c gia nà y tiêu thụ lượng nÄng lượng sÆ¡ cấp Äạt 185 tấn dầu quy Äá»i và o nÄm 2010,[165] hầu hết Äến từ các nhiên liá»u hoá thạch. Trong sá» các nguá»n Äược dùng nhiá»u nhất có dầu má» (chủ yếu cho giao thông), khà Äá»t tá»± nhiên (dùng Äá» phát Äiá»n và sÆ°á»i ấm), than Äá và các nguá»n tái tạo. NÄng lượng gió và mặt trá»i phát triá»n nhanh chóng do Äược khuyến khÃch mạnh. NÄm 2014, à tiêu thụ 291.083 TWh (4.790 kWh/ngÆ°á»i) Äiá»n nÄng, mức tiêu thụ há» gia Äình là 1.057 kWh/ngÆ°á»i.[166] à là quá»c gia nháºp khẩu thuần Äiá»n nÄng: Nháºp khẩu 46.747,5 GWh và xuất khẩu 3.031,1 GWh và o nÄm 2014. Tá»ng sản lượng và o nÄm 2014 là 279,8 TWh. Các nguá»n nÄng lượng chÃnh là khà Äá»t và thủy Äiá»n.[166] à không có nÄng lượng hạt nhân do bá» cấm theo trÆ°ng cầu dân ý nÄm 1987. Tại Toscana Äã xây dá»±ng nhà máy Äá»a nhiá»t Äầu tiên. NÄm 2014, sản lượng Äá»a nhiá»t là 5,92 TWh. Toà n bá» các nhà máy Äá»a nhiá»t của à cho Äến nay Äá»u nằm tại Toscana.[166]
à không Äầu tÆ° Äủ Äá» duy trì hạ tầng cung cấp nÆ°á»c uá»ng và cải thiá»n vá» sinh, trong khi thuế nÆ°á»c và vá» sinh thuá»c hà ng thấp nhất tại Liên minh châu Ãu. Luáºt Galli Äược thông qua và o nÄm 1993 nhằm mục tiêu là nâng cao mức Äầu tÆ° và nhằm cải thiá»n chất lượng dá»ch vụ bằng cách hợp nhất các nhà cung cấp dá»ch vụ, khiến chúng có hiá»u quả hÆ¡n và gia tÄng mức thu há»i chi phà thông qua nguá»n thu từ thuế. Bất chấp các cải cách nà y, mức Äầu tÆ° suy giảm và vẫn còn xa má»i Äủ.[167][168][169]
Khoa há»c sá»a
Qua nhiá»u thế ká»·, à bá»i dưỡng má»t cá»ng Äá»ng khoa há»c có nhiá»u khám phá lá»n vá» váºt lý há»c và các ngà nh khoa há»c khác. Và o thá»i Phục hÆ°ng, các nhà bác há»c à nhÆ° Leonardo da Vinci (1452â1519), Michelangelo (1475â1564) và Leone Battista Alberti (1404â72) có các Äóng góp quan trá»ng trong nhiá»u lÄ©nh vá»±c, nhÆ° sinh há»c, kiến trúc và kỹ thuáºt. Galileo Galilei (1564â1642) là má»t nhà váºt lý há»c, toán há»c và thiên vÄn há»c, ông giữ vai trò lá»n trong cách mạng khoa há»c. Thà nh tá»±u của ông gá»m có cải tiến trá»ng yếu vá» kÃnh thiên vÄn và hoạt Äá»ng quan sát thiên vÄn sau Äó, cùng chiến thắng chung cuá»c của thuyết Kopernik trÆ°á»c thuyết Äá»a tâm.
Các nhà thiên vÄn há»c khác nhÆ° Giovanni Domenico Cassini (1625â1712) và Giovanni Schiaparelli (1835â1910) có nhiá»u khám phá quan trá»ng vá» há» Mặt trá»i. Trong toán há»c, Joseph Louis Lagrange (tên khai sinh là Giuseppe Lodovico Lagrangia, 1736â1813) hoạt Äá»ng tÃch cá»±c trÆ°á»c khi rá»i Ã. Fibonacci (khoảng 1170â1250) và Gerolamo Cardano (1501â76) tạo ra các tiến bá» cÄn bản trong toán há»c. Luca Pacioli thiết láºp kế toán cho thế giá»i. Nhà váºt lý há»c Enrico Fermi (1901â54) lãnh Äạo má»t nhóm tại Chicago Äá» phát triá»n lò phản ứng hạt nhân Äầu tiên và cÅ©ng ná»i tiếng vì nhiá»u Äóng góp khác của ông cho váºt lý há»c, nhÆ° Äá»ng phát triá»n thuyết lượng tá» và là má»t trong các nhân váºt chủ chá»t trong viá»c tạo ra vÅ© khà hạt nhân. Ãng cùng vá»i Emilio G. Segrè (1905â89, khám phá các nguyên tá» tecneti và astatin, và phản proton), Bruno Rossi (1905â93, tiên phong trong bức xạ vÅ© trụ và thiên vÄn há»c tia X) và má»t sá» nhà váºt lý há»c à bá» buá»c phải rá»i khá»i à trong tháºp niên 1930 do các Äạo luáºt phát xÃt chá»ng ngÆ°á»i Do Thái.[174]
Các nhà váºt lý há»c ná»i báºt khác: Amedeo Avogadro (ná»i tiếng nhất vì Äóng góp và o thuyết phân tá», cụ thá» là Äá»nh luáºt Avogadro và hằng sá» Avogadro), Evangelista Torricelli (phát minh áp kế), Alessandro Volta (phát minh pin Äiá»n), Guglielmo Marconi (phát minh radio), Ettore Majorana (khám phá hạt Majorana), Carlo Rubbia (lãnh Äạo nhóm khám phá các hạt W và Z tại CERN). Vá» sinh há»c, Francesco Redi là ngÆ°á»i Äầu tiên thách thức thuyết tá»± sinh bằng viá»c chứng minh rằng giòi bắt nguá»n từ trứng ruá»i và ông miêu tả chi tiết 180 loà i ký sinh, Marcello Malpighi thà nh láºp giải phẫu vi mô, Lazzaro Spallanzani tiến hà nh nghiên cứu quan trá»ng vá» các chức nÄng thân thá», sinh sản Äá»ng váºt, và thuyết tế bà o. Camillo Golgi khám phá bá» máy Golgi, má» ÄÆ°á»ng cho viá»c thừa nháºn há»c thuyết neuron, Rita Levi-Montalcini khám phá há» sá» phát triá»n tế bà o thần kinh. Vá» hoá há»c, Giulio Natta nháºn giải Nobel cho công trình của bà vá» polyme cao. Giuseppe Occhialini khám phá phân rã pion hoặc pi-meson và o nÄm 1947. Ennio de Giorgi giải bà i toán Bernstein vá» mặt cá»±c tiá»u, và bà i toán thế ká»· XIX của Hilbert vá» quy tắc giải phÆ°Æ¡ng trình vi phân riêng phần elip.
Du lá»ch sá»a
à tiếp Äón 50,7 triá»u lượt khách quá»c tế và o nÄm 2015, Äứng thứ nÄm thế giá»i.[176] Tá»ng Äóng góp của lữ hà nh và du lá»ch và o GDP (bao gá»m các tác Äá»ng lá»n hÆ¡n vá» Äầu tÆ°, chuá»i cung cấp và thu nháºp phát sinh) là 162,7 tá»· euro và o nÄm 2014 (10,1% GDP) và tạo ra 1.082.000 viá»c là m trá»±c tiếp và o nÄm 2014 (4,8% tá»ng sá» công viá»c).[177]
à ná»i tiếng vá»i các tuyến du lá»ch vÄn hoá và môi trÆ°á»ng, và sá» hữu 53 di sản thế giá»i tÃnh Äến nÄm 2017, Äứng thứ nhất toà n cầu.[178] Milano là thà nh phá» Äược tham quan nhiá»u thứ sáu tại châu Ãu và thứ 14 thế giá»i, Äón tiếp bình quân 7,65 triá»u lượt khách quá»c tế và o nÄm 2016; còn thủ Äô Roma lần lượt xếp thứ 8 và 16, vá»i 7,12 triá»u lượt du khách quá»c tế.[179] Ngoà i ra, Venezia và Firenze cÅ©ng nằm trong 100 Äiá»m Äến hà ng Äầu thế giá»i.
Các cảnh quan Äược tham quan nhiá»u nhất tại à là Äấu trÆ°á»ng La Mã và Quảng trÆ°á»ng La Mã, Pompeii, Bảo tà ng triá»n lãm Uffizi, Bảo tà ng triá»n lãm Viá»n hà n lâm Firenze, Castel Sant'Angelo, Công viên Boboli, Venaria Reale, Bảo tà ng Ai Cáºp Torino, Nhà triá»n lãm Borghese, Cung Äiá»n hoà ng gia Caserta, Bảo tà ng Cenacolo Vinciano, Villa d'Este, Cung Äiá»n Pitti, Các Äiá»m khai quáºt tại Herculaneum, Bảo tà ng Khảo cá» há»c Quá»c gia Napoli, Nhà thá» nhá» Medici, Äiá»m khai quáºt và bảo tà ng Ostia Antica, Grotta Azzurra (Äá»ng mà u lam), Bảo tà ng Khảo cá» Quá»c gia Venezia, Há» Como và Nhà triá»n lãm mỹ thuáºt Brera.[180]
Nhân khẩu sá»a
Äến cuá»i nÄm 2013, à có 60.782.668 cÆ° dân.[181] Máºt Äá» dân sá» là 202 ngÆ°á»i/km², cao hÆ¡n hầu hết các quá»c gia Tây Ãu. Tuy nhiên, phân bá» dân cÆ° không Äá»ng Äá»u, khu vá»±c dân cÆ° táºp trung nhất là thung lÅ©ng Po (chiếm gần má»t ná»a dân sá» toà n quá»c) và các vùng Äô thá» của Roma và Napoli, trong khi các vùng rá»ng lá»n nhÆ° dãy Alpes và Appennini, các cao nguyên Basilicata và Äảo Sardegna có dân cÆ° rất thÆ°a thá»t.
Dân sá» Ã tÄng gần gấp Äôi trong thế ká»· XX, song mô hình tÄng trÆ°á»ng cá»±c kỳ không Äá»ng Äá»u do di cÆ° ná»i bá» quy mô lá»n từ miá»n nam (còn mang tÃnh nông thôn) Äến các thà nh phá» công nghiá»p tại miá»n bắc, hiá»n tượng nà y diá» n ra do kết quả của kỳ tÃch kinh tế à tháºp niên 1950â1960. Tá»· suất sinh và sá» ca sinh cao duy trì cho Äến tháºp niên 1970, sau Äó bắt Äầu giảm mạnh, dẫn Äến dân sá» già hoá nhanh chóng. Äến cuá»i tháºp niên 2000, má»t phần nÄm ngÆ°á»i à trên 65 tuá»i.[182] Tuy nhiên, trong những nÄm gần Äây à trải qua tÄng trÆ°á»ng mức sinh Äáng ká».[183] Tá»ng tá»· suất sinh cÅ©ng tÄng từ mức thấp ká»· lục 1,18 trẻ má»i phụ nữ và o nÄm 1995 lên 1,41 và o nÄm 2008.[184]
Tá»ng tá»· suất sinh Äược dá»± kiến Äạt 1,6â1,8 và o nÄm 2030.[185]
Từ cuá»i thế ká»· XIX cho Äến tháºp niên 1960, à là má»t quá»c gia xuất cÆ° hà ng loạt. Giai Äoạn từ nÄm 1898 Äến nÄm 1914 là Äá»nh cao của là n sóng ngÆ°á»i à tha hÆ°Æ¡ng, vá»i khoảng 750.000 ngÆ°á»i à xuất cÆ° má»i nÄm.[186] Có trên 25 triá»u ngÆ°á»i à xuất cÆ° và Äây Äược xem là cuá»c di cÆ° hà ng loạt lá»n nhất trong lá»ch sá» ÄÆ°Æ¡ng Äại.[187] Ngà y nay, có trên 4,1 triá»u công dân à sá»ng tại nÆ°á»c ngoà i,[188] và có Ãt nhất 60 triá»u ngÆ°á»i hoà n toà n hoặc có má»t phần nguá»n gá»c Ã, nhiá»u nhất là tại Brasil,[189] Argentina[190] và Hoa Kỳ.[191]
Thà nh phá» trung tâm | Vùng | Diá»n tÃch (km²) |
Dân sá»
1/1/2016 |
Dân sá» vùng Äô thá» chức nÄng (2014) |
---|---|---|---|---|
Roma | Lazio | 5.352 | 4.340.474 | 4.370.538 |
Milano | Lombardia | 1.575 | 3.208.509 | 4.252.246 |
Napoli | Campania | 1.171 | 3.113.898 | 3.627.021 |
Torino | Piemonte | 6.829 | 2.282.127 | 1.801.729 |
Palermo | Sicilia | 5.009 | 1.271.406 | 1.006.602 |
Bari | Puglia | 3.821 | 1.263.820 | 589.407 |
Catania | Sicilia | 3.574 | 1.115.535 | 657.293 |
Firenze | Toscana | 3.514 | 1.113.348 | 760.325 |
Bologna | Emilia-Romagna | 3.702 | 1.005.831 | 770.998 |
Genova | Liguria | 1.839 | 854.099 | 723.959 |
Venezia | Veneto | 2.462 | 855.696 | 499.966 |
Messina | Sicilia | 3.266 | 640.675 | 277.584 |
Reggio Calabria | Calabria | 3.183 | 555.836 | 221.789 |
Cagliari | Sardegna | 1.248 | 430.413 | 476.974 |
Nháºp cÆ° sá»a
NÄm 2016, tại à có khoảng 5,05 triá»u cÆ° dân nÆ°á»c ngoà i,[194] chiếm 8,3% tá»ng dân sá». Sá» liá»u nà y bao gá»m hÆ¡n ná»a triá»u trẻ em sinh tại à của công dân nÆ°á»c ngoà i, tức thế há» di dân thứ hai, song loại trừ những ngÆ°á»i nÆ°á»c ngoà i có Äược quyá»n công dân à sau Äó;[195] NÄm 2016, có khoảng 201.000 ngÆ°á»i nháºn Äược quyá»n công dân Ã[196] (130.000 và o nÄm 2014).[197] Sá» liá»u chÃnh thức cÅ©ng loại trừ các di dân bất hợp pháp, theo Æ°á»c tÃnh và o nÄm 2008 thì con sá» nà y Ãt nhất là 670.000.[198]
Từ Äầu tháºp niên 1980, à thay Äá»i từ má»t xã há»i Äá»ng nhất vá» ngôn ngữ và vÄn hoá sang bắt Äầu thu hút dòng ngÆ°á»i di cÆ° nÆ°á»c ngoà i vá»i quy mô Äáng ká».[199] Sau khi bức tÆ°á»ng Berlin sụp Äá» nÄm 1989, tiếp Äến là má» rá»ng Liên minh châu Ãu và o nÄm 2004 và 2007, Äã xuất hiá»n các là n sóng di cÆ° quy mô lá»n Äến từ các quá»c gia xã há»i chủ nghÄ©a cÅ© tại Äông Ãu (Äặc biá»t là Romania, Albania, Ukraina và Ba Lan). Má»t nguá»n di dân cÅ©ng quan trá»ng ngang bằng là các quá»c gia Bắc Phi lân cáºn (Äặc biá»t là Maroc, Ai Cáºp và Tunisia), vá»i sá» lượng tÄng vá»t do kết quả của Mùa xuân Ả Ráºp từ nÄm 2011. Ngoà i ra, gần Äây ghi nháºn gia tÄng nháºp cÆ° từ châu Ã-Thái Bình DÆ°Æ¡ng (Äáng chú ý là Trung Quá»c[200] và Philippines) và Mỹ Latinh.
Và o nÄm 2012, có khoảng má»t triá»u công dân Romania (khoảng 10% trong sá» Äó thuá»c dân tá»c Di-gan[201]) ÄÄng ký cÆ° trú chÃnh thức tại Ã, là quá»c gia Äứng Äầu vá» lượng ngÆ°á»i nháºp cÆ°, tiếp Äến là ngÆ°á»i Albania và Maroc. Sá» lượng ngÆ°á»i Romania không ÄÄng ký khó Æ°á»c tÃnh Äược, song và o nÄm 2007 có nguá»n cho rằng con sá» nà y có thá» là ná»a triá»u hoặc cao hÆ¡n.[202] Tá»ng cá»ng, Äến cuá»i tháºp niên 2000, cÆ° dân à sinh tại nÆ°á»c ngoà i Äến từ: châu Ãu (54%), châu Phi (22%), châu à (16%), châu Mỹ (8%) và châu Äại DÆ°Æ¡ng (0,06%). Phân bá» di dân không Äá»ng Äá»u á» mức Äá» lá»n: 87% di dân sá»ng tại các phần miá»n bắc và miá»n trung, trong khi chá» 13% sá»ng tại ná»a phÃa nam.
Ngôn ngữ sá»a
  Franco-Provençal (FP)   Occitan (PR)   Piemonte (PI)   Liguria (LI)   Lombardia (LO)   Emilia-Romagna (ER)   Veneto (VE) |   Äức Südtirol (ST)   Friuli (FU)   Toscana (TO)   Trung à (Clt)   Nam à (Slt), bao gá»m Napoli   Sardegna (SA)   Sicilia (SI) |
Tiếng à là ngôn ngữ chÃnh thức của Ã.[203] Theo Æ°á»c tÃnh có khoảng 64 triá»u ngÆ°á»i nói tiếng à bản ngữ[204][205][206] và tá»ng sá» ngÆ°á»i nói tiếng à là khoảng 85 triá»u, bao gá»m những ngÆ°á»i sá» dụng nó nhÆ° ngôn ngữ thứ hai.[207] à có nhiá»u phÆ°Æ¡ng ngữ/ngôn ngữ khu vá»±c;[208], tuy nhiên viá»c thiết láºp má»t há» thá»ng giáo dục quá»c gia Äã dẫn Äến suy giảm tÃnh Äa dạng vá» các ngôn ngữ Äược nói tại à trong thế ká»· XX. Sá»± tiêu chuẩn hoá Äược má» rá»ng hÆ¡n và o tháºp niên 1950 và 1960 do tÄng trÆ°á»ng kinh tế và sá»± ná»i lên của truyá»n thông Äại chúng và truyá»n hình (Äà i quá»c gia RAI giúp thiết láºp tiếng à tiêu chuẩn).
12 ngôn ngữ thiá»u sá» lá»ch sá» Äược công nháºn theo pháp lý: Albania, Catalan, Äức, Hy Lạp, Slovenia, Croatia, Pháp, Franco-Provençal, Friuli, Ladin, Occitan và Sardegna (Äạo luáºt sá» 482 ngà y 15 tháng 12 nÄm 1999).[209] Tiếng Pháp có vá» thế Äá»ng chÃnh thức tại Thung lÅ©ng Aosta dù trên thá»±c tế tiếng Franco-Provencal Äược nói phá» biến hÆ¡n tại Äây.[210] Tiếng Äức có vá» thế Äá»ng chÃnh thức tại Nam Tirol, còn tiếng Ladin cÅ©ng có Äá»a vá» nhÆ° váºy tại má»t sá» nÆ¡i của Nam Tirol và tá»nh Trentino láng giá»ng. Tiếng Slovenia Äược công nháºn chÃnh thức tại các tá»nh Trieste, Gorizia và Udine.
Do nháºp cÆ° Äáng ká» trong thá»i gian gần Äây, má»t lượng lá»n cÆ° dân à có bản ngữ không phải là tiếng Ã. Theo Viá»n Thá»ng kê Quá»c gia Ã, tiếng Romania là ngôn ngữ mẹ Äẻ phá» biến nhất trong sá» cÆ° dân nÆ°á»c ngoà i tại Ã: Gần 800.000 ngÆ°á»i nói tiếng Romania nhÆ° ngôn ngữ thứ nhất (21,9% cÆ° dân nÆ°á»c ngoà i từ 6 tuá»i trá» lên). Các ngôn ngữ mẹ Äẻ phá» biến khác là Ả Ráºp (trên 475.000 ngÆ°á»i; 13,1% cÆ° dân nÆ°á»c ngoà i), Albanian (380.000 ngÆ°á»i) và Tây Ban Nha (255.000 ngÆ°á»i). Má»t sá» ngôn ngữ nÆ°á»c ngoà i khác Äược nói tại à là Ukraina, Hindi, Ba Lan và Tamil.[211]
Tôn giáo sá»a
Công giáo La Mã là tôn giáo lá»n nhất tại Ã, song không còn là quá»c giáo ká» từ nÄm 1985.[213] NÄm 2021, tá»· lá» ngÆ°á»i à tá»± xác Äá»nh bản thân là tÃn Äá» CÆ¡ Äá»c giáo Äạt 85,0%.[214] à cÅ©ng là quá»c gia có sá» dân theo Äạo Công giáo lá»n nhất châu Ãu vá»i hÆ¡n 55 triá»u tÃn hữu.
Tòa Thánh có thẩm quyá»n Äá»i vá»i giáo pháºn Roma, gá»m có chÃnh phủ trung Æ°Æ¡ng và toà n thá» Giáo há»i Công giáo La Mã, trong Äó có nhiá»u cÆ¡ quan cần thiết cho quản lý. Vá» phÆ°Æ¡ng diá»n ngoại giao, Toà Thánh Äược công nháºn theo pháp luáºt quá»c tế là má»t thá»±c thá» có chủ quyá»n, do Giáo hoà ng lãnh Äạo và ông cÅ©ng là giám mục Roma.[215][216] Dù thÆ°á»ng Äược gá»i là "Vatican", song Toà Thánh không phải là thá»±c thá» tÆ°Æ¡ng tá»± vá»i nhà nÆ°á»c Thà nh Vatican vá»n chá» tá»n tại từ 1929.
Các tÃn ngưỡng CÆ¡ Äá»c giáo nhá» tại à gá»m có ChÃnh thá»ng giáo Äông phÆ°Æ¡ng và các cá»ng Äá»ng Tin Là nh khác. NÄm 2021, Æ°á»c tÃnh có hÆ¡n 2 triá»u tÃn Äá» ChÃnh thá»ng giáo Äông phÆ°Æ¡ng tại Ã, chiếm 3,5% dân sá»;[217] 0,5 triá»u tÃn Äá» NgÅ© Tuần và Phúc Ãm, 235.685 tÃn Äá» Nhân chứng Jehovah,[218] 30.000 tÃn Äá» Há»i Thánh Vaudès,[219] 25.000 tÃn Äá» CÆ¡ Äá»c Phục Lâm, 22.000 tÃn Äá» Thánh hữu Ngà y sau của Chúa, 15.000 tÃn Äá» Báp-tÃt, 7,000 tÃn Äá» Luther, 4.000 tÃn Äá» Giám Lý (liên kết vá»i Giáo há»i Vaudès).[220]
Má»t trong các tÃn ngưỡng tôn giáo thiá»u sá» Äược có cÆ¡ sá» lâu nhất tại à là Do Thái giáo, ngÆ°á»i Do Thái hiá»n diá»n tại La Mã cá» Äại từ trÆ°á»c khi Jesus sinh ra. Trong nhiá»u thế ká»·, à hoan nghênh những ngÆ°á»i Do Thái bá» trục xuất từ các quá»c gia khác, Äặc biá»t là Tây Ban Nha. Tuy nhiên, do háºu quả của Holocaust, khoảng 20% ngÆ°á»i Do Thái à thiá»t mạng.[221] Sá»± kiá»n nà y cùng vá»i di cÆ° diá» n ra trÆ°á»c và sau Chiến tranh thế giá»i thứ hai, khiến cho chá» còn lại má»t cá»ng Äá»ng Do Thái nhá» gá»m 28.400 ngÆ°á»i tại Ã.[222]
Äi cùng vá»i nháºp cÆ° gia tÄng trong các tháºp niên gần Äây là gia tÄng các tÃn ngưỡng phi CÆ¡ Äá»c. NÄm 2010, có 1,6 triá»u ngÆ°á»i Há»i giáo tại Ã, chiếm 2,6% dân sá».[214] Ngoà i ra, còn có trên 200.000 tÃn Äá» các tÃn ngưỡng có nguá»n gá»c từ tiá»u lục Äá»a Ấn Äá», trong Äó có 70.000 tÃn Äá» Sikh giáo vá»i 22 gurdwara khắp nÆ°á»c Ã,[223] 70.000 tÃn ÄỠẤn Äá» giáo, và 50.000 tÃn Äá» Pháºt giáo.[224] Theo Æ°á»c tÃnh, có 4.900 tÃn Äá» Bahá'à tại à và o nÄm 2005.[225]
Nhằm bảo vá» tá»± do tôn giáo, nhà nÆ°á»c à phân chia phần thuế thu nháºp cho các cá»ng Äá»ng tôn giáo Äược công nháºn chÃnh thức, theo má»t chế Äá» gá»i là tám phần nghìn (Otto per mille). Các khoản quyên góp Äược cho phép gá»i Äến các cá»ng Äá»ng CÆ¡ Äá»c giáo, Do Thái giáo, Pháºt giáo và Ấn Äá» giáo; tuy nhiên Há»i giáo bá» loại trừ vì không có cá»ng Äá»ng Há»i giáo nà o ký giáo Æ°á»c vá»i nhà nÆ°á»c Ã.[226] NgÆ°á»i Äóng thuế nếu không muá»n tiá»n của mình tà i trợ cho má»t tôn giáo thì sẽ góp phần của há» cho há» thá»ng phúc lợi nhà nÆ°á»c.[227]
Giáo dục sá»a
Giáo dục tại à Äược miá» n phà và là Äiá»u bắt buá»c Äá»i vá»i trẻ em từ 6 Äến 16 tuá»i,[228] và gá»m có nÄm cấp: nhà trẻ (scuola dell'infanzia, trÆ°á»c gá»i là asilo), trÆ°á»ng tiá»u há»c (scuola primaria, trÆ°á»c gá»i là scuola elementare), trÆ°á»ng sÆ¡ trung há»c (scuola secondaria di primo grado, trÆ°á»c gá»i là scuola media), trÆ°á»ng cao trung há»c (scuola secondaria di secondo grado, trÆ°á»c gá»i là scuola superiore) và Äại há»c (università ).[229]
Giáo dục tiá»u há»c kéo dà i trong tám nÄm, há»c sinh tiếp nháºn giáo dục cÆ¡ bản vá» tiếng Ã, tiếng Anh, toán há»c, khoa há»c tá»± nhiên, lá»ch sá», Äá»a lý, nghiên cứu xã há»i, thá» dục, nghá» thuáºt thá» giác và âm nhạc. Giáo dục trung há»c kéo dà i trong 5 nÄm, gá»m ba loại hình trÆ°á»ng há»c theo truyá»n thá»ng có các mức hà n lâm khác nhau: liceo chuẩn bá» cho há»c sinh há»c táºp tại báºc Äại há»c vá»i các chÆ°Æ¡ng trình giảng dạy cá» Äiá»n hoặc khoa há»c, trong khi istituto tecnico và Istituto professionale chuẩn bá» cho há»c sinh giáo dục nghá» nghiá»p. NÄm 2012, giáo dục trung há»c à Äược Äánh giá thấp hÆ¡n má»t chút so vá»i bình quân của OECD, có cải tiến mạnh mẽ và Äá»u Äặn vá» kết quả khoa há»c và toán há»c ká» từ nÄm 2003;[230] tuy nhiên có khoảng cách rá»ng giữa hai miá»n, trÆ°á»ng há»c tại miá»n bắc có thà nh tÃch tá»t hÆ¡n Äáng ká» trung bình toà n quá»c (nằm và o hà ng tá»t nhất thế giá»i trong má»t sá» môn), còn các trÆ°á»ng miá»n nam có kết quả kém hÆ¡n nhiá»u.[231]
Giáo dục Äại há»c tại à gá»m các Äại há»c công láºp, Äại há»c tÆ° thục, cùng các trÆ°á»ng cao cấp (Scuola Superiore Universitaria) có danh tiếng và có chá»n lá»c, chẳng hạn nhÆ° Scuola Normale Superiore di Pisa. NÄm 2019, có 33 trÆ°á»ng Äại há»c Italy Äược xếp hạng trong danh sách 500 trÆ°á»ng Äại há»c hà ng Äầu thế giá»i, là sá» lượng lá»n thứ ba á» châu Ãu sau VÆ°Æ¡ng quá»c Anh và Äức.[232] Äại há»c Bologna, Äược thà nh láºp và o nÄm 1088, là trÆ°á»ng Äại há»c lâu Äá»i nhất, cÅ©ng nhÆ° là má»t trong những cÆ¡ sá» giáo dục hà ng Äầu á» Ã và châu Ãu. Các trÆ°á»ng Äại há»c khác nhÆ° Bocconi University, Università Cattolica del Sacro Cuore, LUISS, Polytechnic University of Turin, Polytechnic University of Milan, Sapienza University of Rome và University of Pisa cÅ©ng Äược xếp hạng là trong sá» những trÆ°á»ng tá»t nhất thế giá»i.
Y tế sá»a
Nhà nÆ°á»c à Äiá»u hà nh má»t há» thá»ng y tế công cá»ng phá» quát ká» từ nÄm 1978.[233] Tuy nhiên, y tế Äược cung cấp cho toà n thá» công dân và cÆ° dân theo má»t há» thá»ng công-tÆ° há»n hợp. Khu vá»±c công là Servizio Sanitario Nazionale, Äược tá» chức dÆ°á»i quyá»n Bá» Y tế và Äược quản lý trên cÆ¡ sá» phân quyá»n cấp vùng. Chi tiêu y tế tại à chiếm 9,2% GDP toà n quá»c và o nÄm 2012, rất sát bình quân của OECD là 9,3%.[234] Và o nÄm 2000, à Äược xếp hạng có há» thá»ng y tế tá»t thứ hai thế giá»i,[233][235] và thà nh tÃch y tế tá»t thứ hai thế giá»i.
Tuá»i thá» dá»± tÃnh của ngÆ°á»i à là 80 nÄm Äá»i vá»i nam giá»i và 85 nÄm Äá»i vá»i nữ giá»i theo sá» liá»u nÄm 2016, xếp hạng sáu thế giá»i.[236] So sánh vá»i các quá»c gia phÆ°Æ¡ng Tây khác, à có mức béo phì ngÆ°á»i lá»n tÆ°Æ¡ng Äá»i thấp (dÆ°á»i 10%[237]), có lẽ là nhá» lợi Ãch sức khoẻ từ chế Äá» Än Äá»a Trung Hải. Tá»· lá» ngÆ°á»i hút thuá»c lá hà ng ngà y là 22% và o nÄm 2012, giảm từ 24,4% và o nÄm 2000 song vẫn hÆ¡n má»t chút bình quân OECD.[234] Hút thuá»c tại các nÆ¡i công cá»ng nhÆ° quán bar, nhà hà ng, câu lạc bá» Äêm và vÄn phòng bá» hạn chế trong các phòng thông gió Äặc biá»t ká» từ nÄm 2005.[238] NÄm 2013, UNESCO ÄÆ°a bữa Än Äá»a Trung Hải và o danh sách Danh sách di sản vÄn hóa phi váºt thá» của à (bên khá»i xÆ°á»ng) cùng má»t sá» quá»c gia khác nằm ven biá»n Äá»a Trung Hải.[239][240]
VÄn hoá sá»a
à trải qua nhiá»u thế ká»· phân chia vá» chÃnh trá» và Äá»a lý cho Äến khi thá»ng nhất và o nÄm 1861, do Äó phát triá»n má»t ná»n vÄn hoá Äặc trÆ°ng, Äược Äá»nh hình bá»i vô sá» các phong tục khu vá»±c và các trung tâm quyá»n lá»±c và bảo trợ cấp Äá»a phÆ°Æ¡ng.[241] Và o thá»i Trung cá» và Phục hÆ°ng, má»t sá» triá»u Äình cạnh tranh Äá» thu hút các kiến trúc sÆ°, nghá» sÄ© và há»c giả giá»i nhất, qua Äó sản sinh di sản lá»n vá» các công trình ká»· niá»m, há»i há»a, âm nhạc và vÄn há»c.[242]
à có 53 di sản thế giá»i UNESCO tÃnh Äến nÄm 2017, Äứng Äầu thế giá»i, và có các bá» sÆ°u táºp phong phú vá» nghá» thuáºt, vÄn hoá và vÄn há»c từ nhiá»u giai Äoạn khác nhau. Quá»c gia nà y từng cùng vá»i Pháp là 2 trung tâm vÄn hóa nghá» thuáºt của thế giá»i, có ảnh hÆ°á»ng vÄn hoá rá»ng rãi trên thế giá»i, cÅ©ng má»t phần là do có nhiá»u ngÆ°á»i à xuất cÆ° sang các quá»c gia khác trong là n sóng di dân. HÆ¡n thế, vá» tá»ng thá» Ã có 100.000 công trình ká»· niá»m các thá» loại (bảo tà ng, cung Äiá»n, toà nhà , tượng, nhà thá», nhà trÆ°ng bà y nghá» thuáºt, biá»t thá»±, Äà i phun nÆ°á»c, nhà lá»ch sá» và tà n tÃch khảo cá» há»c).[243]
Kiến trúc sá»a
à có phong cách kiến trúc rất rá»ng và Äa dạng, không thá» chá» xác Äá»nh theo giai Äoạn mà còn phải theo khu vá»±c, do à bá» phân chia thà nh nhiá»u nhà nÆ°á»c khu vá»±c cho Äến nÄm 1861. Äiá»u nà y tạo ra tÃnh Äa dạng cao Äá» và phạm vi chiết trung trong thiết kế kiến trúc.
à ná»i tiếng vì có thà nh tá»±u kiến trúc Äáng ká»,[244] nhÆ° xây dá»±ng các khung vòm, mái vòm, và các cấu trúc tÆ°Æ¡ng tá»± và o thá»i La Mã cá» Äại, láºp nên phong trà o kiến trúc Phục hÆ°ng và o cuá»i thế ká»· XIV Äến thế ká»· XVI, và là quê hÆ°Æ¡ng của kiến trúc Palladio, má»t phong cách xây dá»±ng truyá»n cảm hứng cho các phong trà o nhÆ° kiến trúc Tân cá» Äiá»n, và ảnh hÆ°á»ng Äến các thiết kế mà giá»i quý tá»c trên khắp thế giá»i dùng Äá» xây nhà vùng thôn dã của há», Äáng chú ý là tại Anh, Ãc và Hoa Kỳ từ cuá»i thế ká»· XVII Äến Äầu thế ká»· XX. à có má»t sá» công trình tinh tế nhất của kiến trúc phÆ°Æ¡ng Tây, nhÆ° Äấu trÆ°á»ng La Mã, Nhà thá» chÃnh tòa Milano, Nhà thá» chÃnh tòa Firenze, Tháp nghiêng Pisa và các thiết kế toà nhà tại Venezia.
Kiến trúc à cÅ©ng có ảnh hÆ°á»ng rá»ng Äến kiến trúc thế giá»i. Kiến trúc sÆ° ngÆ°á»i Anh Inigo Jones Äược truyá»n cảm hứng từ thiết kế của các toà nhà và thà nh thá» Ã, Äã ÄÆ°a các ý tÆ°á»ng kiến trúc Phục hÆ°ng à vá» nÆ°á»c Anh thế ká»· XVII, lấy cảm hứng từ Andrea Palladio.[245] Ngoà i ra, kiến trúc Italianate (kiá»u Ã) phá» biến á» nÆ°á»c ngoà i ká» từ thế ká»· XIX, Äược sá» dụng Äá» mô tả công trình kiến trúc tại nÆ°á»c ngoà i Äược xây theo má»t phong cách Ã, Äặc biá»t là phá»ng theo kiến trúc Phục hÆ°ng.
Nghá» thuáºt thá» giác sá»a
Lá»ch sá» nghá» thuáºt thá» giác à là bá» pháºn quan trá»ng của lá»ch sá» há»i há»a phÆ°Æ¡ng Tây. Mỹ thuáºt La Mã chá»u ảnh hÆ°á»ng từ Hy Lạp và phần nà o có thá» cho là má»t háºu duá» của há»i há»a Hy Lạp cá» Äại. Tuy nhiên, há»i há»a La Mã có các Äặc trÆ°ng Äá»c Äáo quan trá»ng. Các bức hoạ La Mã duy nhất còn lại là các bức tranh tÆ°á»ng, nhiá»u tác phẩm là trong các biá»t thá»± tại vùng Campania thuá»c miá»n nam. Các bức tranh nà y có thá» nhóm thà nh bá»n "phong cách" hoặc giai Äoạn chÃnh[246] và có thá» bao gá»m các mẫu Äầu tiên vá» trompe-l'Åil (Äánh lừa thá» giác), giả phá»i cảnh, và cảnh quan thuần tuý.[247]
Tranh bảng trá» nên phá» biến hÆ¡n trong giai Äoạn Romanesque, chá»u ảnh hÆ°á»ng mạnh của hình tượng Byzantine. Và o khoảng giữa thế ká»· XIII, mỹ thuáºt Trung cá» và há»i há»a Gothic trá» nên hiá»n thá»±c hÆ¡n, khi bắt Äầu quan tâm Äến miêu tả thá» tÃch và phá»i cảnh tại à vá»i Cimabue và sau Äó là há»c trò của ông, Giotto. Từ thá»i Giotto trá» Äi, Äá»i vá»i sáng tác, các há»a sÄ© giá»i nhất cÅ©ng trá» nên tá»± do và sáng tạo hÆ¡n nhiá»u. Há» Äược nhìn nháºn là hai Äại sÆ° phụ Trung cá» vá» há»i há»a trong vÄn hoá phÆ°Æ¡ng Tây.
Thá»i kỳ Phục hÆ°ng à Äược nhiá»u ngÆ°á»i cho là thá»i Äại hoà ng kim của há»i há»a; Äại khái trải dà i từ thế ká»· XIV Äến giữa thế ká»· XVII vá»i ảnh hÆ°á»ng Äáng ká» vượt ra ngoà i biên giá»i nÆ°á»c à hiá»n Äại. Các há»a sÄ© à nhÆ° Paolo Uccello, Fra Angelico, Masaccio, Piero della Francesca, Andrea Mantegna, Filippo Lippi, Giorgione, Tintoretto, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michelangelo Buonarroti, Raffaello, Giovanni Bellini và Tiziano Vecelli ÄÆ°a há»i há»a lên tầm cao hÆ¡n thông qua sá» dụng phá»i cảnh, nghiên cứu giải phẫu và cân xứng của con ngÆ°á»i, và thông qua Äó há» phát triá»n má»t sá»± tinh tế chÆ°a từng có trong các kỹ thuáºt vẽ và sÆ¡n. Michelangelo là má»t nhà Äiêu khắc tÃch cá»±c từ khoảng 1500 Äến 1520, các Äại kiá»t tác của ông gá»m có David, Pietà , Moses. Các nhà Äiêu khắc Phục hÆ°ng ná»i tiếng khác gá»m Lorenzo Ghiberti, Luca Della Robbia, Donatello, Filippo Brunelleschi và Andrea del Verrocchio.
Trong các thế ká»· XV và XVI, Phục hÆ°ng toà n thá»nh dẫn Äến ná»i lên má»t kiá»u mỹ thuáºt cách Äiá»u Äược gá»i là trÆ°á»ng phái kiá»u cách. Thay cho bá» trà cân bằng và tiếp cáºn hợp lý vá» phá»i cảnh, những ngÆ°á»i kiá»u cách tìm kiếm tÃnh á»n Äá»nh, tinh xảo, và há» nghi. Khuôn mặt và Äiá»u bá» không lo sợ của Piero della Francesca và Các trinh nữ của Raffaello Äiá»m tÄ©nh bá» thay thế bằng biá»u cảm lo lắng của Pontormo và cÆ°á»ng Äá» cảm xúc của El Greco. Trong thế ká»· XVII, trong sá» các há»a sÄ© vÄ© Äại nhất của Baroque à có Caravaggio, Annibale Carracci, Artemisia Gentileschi, Mattia Preti, Carlo Saraceni và Bartolomeo Manfredi. Sang thế ká»· XVIII, Rococo à chủ yếu lấy cảm hứng từ Rococo Pháp, do Pháp là quá»c gia sáng láºp phong cách Äặc thù nà y, vá»i các nghá» sÄ© nhÆ° Giovanni Battista Tiepolo và Canaletto. Äiêu khắc tân cá» Äiá»n à táºp trung và o các khÃa cạnh duy tâm của phong trà o, vá»i các tượng khoả thân của Antonio Canova.
Trong thế ká»· XIX, các há»a sÄ© lá»n của phong cách lãng mạn à là Francesco Hayez, Giuseppe Bezzuoli và Francesco Podesti. TrÆ°á»ng phái ấn tượng Äược ÄÆ°a từ Pháp sang à bá»i nhóm Macchiaioli, dẫn Äầu là Giovanni Fattori và Giovanni Boldini; trÆ°á»ng phái hiá»n thá»±c bá»i Gioacchino Toma và Giuseppe Pellizza da Volpedo. Trong thế ká»· XX, vá»i chủ nghÄ©a vá» lai chủ yếu thông qua các tác phẩm của Umberto Boccioni và Giacomo Balla, à lại ná»i lên thà nh má»t quá»c gia sản sinh tiến hoá mỹ thuáºt trong há»i há»a và Äiêu khắc. Chủ nghÄ©a vá» lai thà nh công nhá» các bức há»a trừu tượng của Giorgio de Chirico, ông có ảnh hÆ°á»ng mạnh Äến chủ nghÄ©a siêu thá»±c và các thế há» nghá» sÄ© Äi theo.
VÄn há»c và sân khấu sá»a
VÄn há»c à bắt Äầu sau khi thà nh láºp Roma và o nÄm 753 TCN. VÄn há»c Roma hay Latinh, Äã và vẫn có ảnh hÆ°á»ng cao Äá» trên thế giá»i, vá»i nhiá»u nhà vÄn, nhà thÆ¡, triết gia và sá» gia, nhÆ° là Pliny Già , Pliny Trẻ, Vergilius, Horace, Propertius, Ovidius và Livius. NgÆ°á»i La Mã cÅ©ng ná»i tiếng vì truyá»n thá»ng truyá»n khẩu, thÆ¡, ká»ch và ngữ lục.[248] Trong những nÄm Äầu của thế ká»· XIII, Francesco d'Assisi Äược các nhà phê bình vÄn há»c nhìn nháºn là nhà thÆ¡ à Äầu tiên, vá»i bà i ca tôn giáo Khúc ca Mặt trá»i.[249]
Má»t tiếng nói khác của à bắt nguá»n tại Sicilia. Trong triá»u Äình của Hoà ng Äế Friedrich II, là ngÆ°á»i cai trá» VÆ°Æ¡ng quá»c Sicilia trong ná»a Äầu thế ká»· XIII, thÆ¡ trữ tình phá»ng theo các thá» thức và Äá» tà i Provençal Äược viết bằng má»t phiên bản tinh tế của thá» ngữ Äá»a phÆ°Æ¡ng. Quan trá»ng nhất trong các nhà thÆ¡ nà y là Giacomo da Lentini, ông phát minh thá» thÆ¡ sonnet, song tác giả sonnet ná»i tiếng nhất thá»i kỳ Äầu là Petrarca.[250]
Guido Guinizelli Äược cho là ngÆ°á»i láºp ra Dolce Stil Novo, trÆ°á»ng phái nà y Äã ÄÆ°a thêm má»t chiá»u hÆ°á»ng triết há»c và o thÆ¡ tình truyá»n thá»ng. Sá»± thấu hiá»u tình yêu má»i nà y, biá»u thá» bằng má»t phong cách êm dá»u, thanh khiết, có ảnh hÆ°á»ng Äến Guido Cavalcanti và nhà thÆ¡ Firenze Dante Alighieri, Dante là ngÆ°á»i láºp cÆ¡ sá» cho tiếng à hiá»n Äại; tác phẩm vÄ© Äại của ông là Thần khúc, Äược nháºn Äá»nh nằm trong các tác phẩm vÄn há»c lá»i lạc nhất Äược sáng tác tại châu Ãu và o thá»i Trung cá». HÆ¡n nữa, nhà thÆ¡ còn phát minh thá» thÆ¡ khó terza rima.
Hai nhà vÄn vÄ© Äại nhất trong thế ká»· XIV là Francesco Petrarca và Giovanni Boccaccio tìm ra và phá»ng theo các tác phẩm thá»i cá» Äại, và tu dưỡng nhân cách nghá» thuáºt của mình. Petrarca Äạt Äược danh tiếng thông qua bá» sÆ°u táºp thÆ¡ Il Canzoniere. ThÆ¡ tình của Petrarca giữ vai trò là m mẫu trong nhiá»u thế ká»·. Có ảnh hÆ°á»ng ngang bằng là Decameron của Boccaccio, là má»t trong các bá» sÆ°u táºp phá» biến nhất vá» truyá»n ngắn từng Äược viết.[251]
Các tác giả Phục hÆ°ng à sáng tác má»t sá» tác phẩm quan trá»ng, Quân VÆ°Æ¡ng của Niccolò Machiavelli là má»t trong các bà i tiá»u luáºn ná»i tiếng nhất thế giá»i vá» khoa há»c chÃnh trá» và triết há»c hiá»n Äại, trong Äó lẽ phải thá»±c sá»± quan trá»ng hÆ¡n bất kỳ tÆ° tÆ°á»ng trừu tượng nà o. Tác phẩm quan trá»ng khác của giai Äoạn nà y là Orlando Furioso của Ludovico Ariosto, phần má» rá»ng của tác phẩm lãng mạn còn dá» dang Orlando Innamorato của Matteo Maria Boiardo, có lẽ là bà i thÆ¡ có tinh thần thượng võ vÄ© Äại nhất từng Äược viết. Tác phẩm Äá»i thoại Il Cortegiano của Baldassare Castiglione mô tả tÆ° tÆ°á»ng của quý ông triá»u Äình hoà n hảo và của vẻ Äẹp tâm há»n. Nhà thÆ¡ trữ tình Torquato Tasso trong La Gerusalemme liberata viết má»t sá» thi CÆ¡ Äá»c giáo, sá» dụng thá» thức ottava rima, chú ý Äến các quy tắc Äá»ng nhất của Aristoteles.
Giovanni Francesco Straparola và Giambattista Basile lần lượt sáng tác Le piacevoli notti (1550â1555) và Lo cunto de li cunti/Pentamerone (1634), há» cho in má»t sá» bản truyá»n cá» tÃch Äầu tiên Äược biết Äến tại châu Ãu.[252][253][254] Và o Äầu thế ká»· XVII, má»t sá» kiá»t tác vÄn há»c Äược tạo ra, nhÆ° bà i thÆ¡ thần thoại kéo dà i L'Adone của Giambattista Marino. Giai Äoạn Baroque cÅ©ng sản sinh vÄn xuôi khoa há»c dá» hiá»u của Galileo, cÅ©ng nhÆ° La città del Sole (thà nh phá» Mặt trá»i) của Tommaso Campanella mô tả vá» má»t xã há»i hoà n hảo do triết gia-tu sÄ© cai trá». Äến cuá»i thế ká»· XVII, các viá»n sÄ© Arcadia bắt Äầu má»t phong trà o nhằm khôi phục tÃnh ÄÆ¡n giản và tÃnh giản dá» cá» Äiá»n cho thÆ¡, nhÆ° trong các vá» ká»ch melo của Metastasio. Äến thế ká»· XVIII, nhà soạn ká»ch Carlo Goldoni tạo ra các vá» ká»ch Äầy ká»ch tÃnh, nhiá»u vá» phác hoạ tầng lá»p trung lÆ°u ÄÆ°Æ¡ng thá»i.
Chủ nghÄ©a lãng mạn trùng hợp vá»i má»t sá» tÆ° tÆ°á»ng của Risorgimento- phong trà o ái quá»c có kết quả là thá»ng nhất vá» chÃnh trá» và tá»± do cho à khá»i sá»± chi phá»i của ngoại bang. Các nhà vÄn à Äi theo chủ nghÄ©a lãng mạn và o Äầu thế ká»· XIX. Thá»ng nhất nÆ°á»c à Äược báo trÆ°á»c bá»i các nhà thÆ¡ Vittorio Alfieri, Ugo Foscolo và Giacomo Leopardi. I promessi sposi (phá»i ngẫu hứa hôn) của nhà vÄn lãng mạn hà ng Äầu tại à Alessandro Manzoni là tiá»u thuyết lá»ch sá» Ã Äầu tiên ca ngợi các giá trá» CÆ¡ Äá»c giáo vá» tÆ° pháp và Thượng Äế, và nó Äược cho là tiá»u thuyết bằng tiếng à ná»i tiếng nhất và Äược Äá»c nhiá»u nhất.[257]
Äến cuá»i thế ká»· XIX, má»t phong trà o vÄn há»c hiá»n thá»±c mang tên Verismo giữ má»t vai trò lá»n trong vÄn há»c Ã; Giovanni Verga và Luigi Capuana là các nhân tá» chÃnh. Trong cùng giai Äoạn, Emilio Salgari viết các tác phẩm phiêu lÆ°u hà nh Äá»ng và là má»t nhà tiên phong vá» khoa há»c viá» n tÆ°á»ng, ông cho phát hà nh loạt tiá»u thuyết Sandokan vá» má»t kẻ cÆ°á»p biá»n hÆ° cấu trên khắp biá»n Äông.[258] Má»t phong trà o gá»i là chủ nghÄ©a vá» lai ảnh hÆ°á»ng Äến vÄn há»c à và o Äầu thế ká»· XX. Filippo Tommaso Marinetti viết Manifesto del Futurismo (tuyên ngôn chủ nghÄ©a vá» lai), kêu gá»i sá» dụng ngôn ngữ và phép ẩn dụ Äá» tôn vinh tá»c Äá», tÃnh nÄng Äá»ng, và tÃnh mãnh liá»t của thá»i kỳ máy móc.[259]
Các nhân váºt vÄn há»c hiá»n Äại là Gabriele D'Annunzio, nhà thÆ¡ dân tá»c chủ nghÄ©a Giosuè Carducci Äoạt giải Nobel nÄm 1906, nhà vÄn hiá»n thá»±c Grazia Deledda Äoạt giải Nobel nÄm 1926, tác giả sân khấu hiá»n Äại Luigi Pirandello và o nÄm 1936, nhà vÄn truyá»n ngắn Italo Calvino và o nÄm 1960, các nhà thÆ¡ Salvatore Quasimodo và o nÄm 1959 và Eugenio Montale và o nÄm 1975, Umberto Eco và o nÄm 1980, và tác giả trà o phúng và sân khấu Dario Fo và o nÄm 1997.[260] Tiá»u thuyết Những cuá»c phiêu lÆ°u của Pinocchio nÄm 1883 của Carlo Collodi là tác phẩm cá» Äiá»n cho thiếu nhi ná»i danh nhất của má»t tác giả à và là sách phi tôn giáo Äược dá»ch nhiá»u nhất trên thế giá»i.[255] Các triết gia à xuất sắc gá»m có Cesare Beccaria, Giordano Bruno, Benedetto Croce, Marsilio Ficino và Giambattista Vico.
Sân khấu à có nguá»n gá»c từ truyá»n thá»ng La Mã và nó lại chá»u ảnh hÆ°á»ng mạnh từ ngÆ°á»i Hy Lạp; giá»ng nhiá»u thá» loại vÄn há»c khác, các nhà soạn ká»ch La Mã có xu hÆ°á»ng phá»ng theo và dá»ch lại từ ngÆ°á»i Hy Lạp. Chẳng hạn, Phaedra của Seneca dá»±a trên tác phẩm của Euripides, và nhiá»u hà i ká»ch của Plautus là bản dá»ch trá»±c tiếp từ các tác phẩm của Menander. Trong thế ká»· XVI và và o Äến thế ká»· XVIII, Commedia dell'arte là má»t thá» loại sân khấu ứng tác, và vẫn Äược trình diá» n cho Äến nay. Các Äoà n ká»ch rong sẽ dá»±ng má»t sân khấu ngoà i trá»i và tạo ra sá»± thÃch thú bằng các hình thức tung hứng, nhà o lá»n, và Äặc trÆ°ng hÆ¡n là các vá» ká»ch hà i hÆ°á»c dá»±a trên trình diá» n của má»t nhân váºt, gá»i là canovaccio.
Ãm nhạc sá»a
Từ dân gian cho Äến cá» Äiá»n, âm nhạc luôn giữ má»t vai trò quan trá»ng trong vÄn hoá Ã. Các nhạc cụ gắn vá»i âm nhạc cá» Äiá»n nhÆ° piano và violon Äược phát minh tại Ã, và nhiá»u thá» loại âm nhạc cá» Äiá»n Äang thá»nh hà nh nhÆ° giao hÆ°á»ng, concerto và sonata có thá» truy nguá»n gá»c Äến các phát kiến của âm nhạc à thế ká»· XVI và XVII.
Các nhà soạn nhạc ná»i tiếng của à gá»m có các nhà soạn nhạc thá»i Phục hÆ°ng (thế ká»· XVâXVII) Palestrina và Monteverdi, các nhà soạn nhạc thá»i Baroque (1600â1760) Scarlatti, Corelli và Vivaldi, các nhà soạn nhạc thá»i cá» Äiá»n (1730â1820) Paganini và Rossini, và các nhà soạn nhạc thá»i lãng mạn (1815â1910) Verdi và Puccini. Các nhà soạn nhạc hiá»n Äại của à nhÆ° Berio và Nono Äã chứng tá» vá» thế quan trá»ng trong phát triá»n âm nhạc thá» nghiá»m và Äiá»n tá». Truyá»n thá»ng âm nhạc cá» Äiá»n vẫn có vá» thế mạnh tại Ã, minh chứng là danh tiếng của vô sá» các nhà hát opera nhÆ° La Scala tại Milano và San Carlo tại Napoli, và các nghá» sÄ© trình diá» n nhÆ° nghá» sÄ© piano Maurizio Pollini và sau nà y là giá»ng nam cao Luciano Pavarotti, song ngÆ°á»i à cÅ©ng Äược tán thÆ°á»ng không kém vá» phát triá»n sân khấu âm nhạc ÄÆ°Æ¡ng Äại.
à ná»i tiếng trong vai trò là nÆ¡i khai sinh của opera.[263] Opera à Äược cho là hình thà nh và o Äầu thế ká»· XVII, tại các thà nh phá» nhÆ° Mantova và Venezia.[263] Vá» sau, các tác phẩm và các vá» opera Äược soạn ra bá»i các nhà soạn nhạc ngÆ°á»i à bản Äá»a trong thế ká»· XIX và Äầu thế ká»· XX, nhÆ° Rossini, Bellini, Donizetti, Verdi và Puccini, nằm và o hà ng ná»i tiếng nhất từng Äược viết và hiá»n nay chúng Äược trình diá» n trong các nhà hát opera khắp thế giá»i. Nhà hát opera La Scala tại Milano ná»i danh khi nằm và o hà ng xuất sắc nhất thế giá»i. Các ca sÄ© opera à ná»i tiếng gá»m có Enrico Caruso và Alessandro Bonci.
Jazz Äược truyá»n sang à và o Äầu tháºp niên 1920, nó có Äược chá» Äứng rất mạnh mẽ tại Ã, và vẫn phá» biến bất chấp các chÃnh sách bà i ngoại của chế Äá» phát xÃt. Ngà y nay, các trung tâm ná»i tiếng nhất vá» nhạc jazz tại à là Milano, Roma và Sicilia. Sau Äó, à Äi tiên phong vá» phong trà o progressive rock và pop và o tháºp niên 1970, có các ban nhạc nhÆ° PFM, Banco del Mutuo Soccorso, Le Orme, Goblin và Pooh. Trong giai Äoạn nà y cÅ©ng diá» n ra Äa dạng hoá Äiá»n ảnh Ã, và các phim của xÆ°á»ng Cinecittà có các bản dà n bè phức hợp của các nhà soạn nhạc nhÆ° Ennio Morricone. Sân khấu hip hop à bắt Äầu và o Äầu tháºp niên 1990 vá»i bá» Äôi Articolo 31, chủ yếu chá»u ảnh hÆ°á»ng của East Coast rap.
à cÅ©ng là má»t quá»c gia quan trá»ng trong quá trình phát triá»n của disco và nhạc Äiá»n tá», disco à có Äặc Äiá»m là âm thanh vá» lai và sá» dụng thÆ°á»ng xuyên synthesiser và trá»ng máy, là má»t trong các thá» loại nhạc nhảy Äiá»n tá» sá»m nhất, cùng vá»i các dạng châu Ãu của disco ngoà i Euro disco ra (vá» sau ảnh hÆ°á»ng Äến má»t sá» thá» loại nhÆ° Eurodance và Nu-disco). Các DJ và remixer ná»i tiếng của à gá»m Benny Benassi, Gigi D'Agostino, và Gabry Ponte, thà nh viên của nhóm Eiffel 65.
Các nhà sản xuất nhÆ° Giorgio Moroder, ngÆ°á»i từng thắng ba giải Oscar, có ảnh hÆ°á»ng lá»n Äến bÆ°á»c phát triá»n của nhạc dance Äiá»n tá». Ngà y nay, nhạc pop à Äược biá»u diá» n thÆ°á»ng niên trong Nhạc há»i Sanremo, có vai trò là nguá»n cảm hứng cho cuá»c tranh tà i ca hát Eurovision, và Lá» há»i Hai thế giá»i tại Spoleto. Các ca sÄ© nhÆ° Mina, Andrea Bocelli, Laura Pausini, Eros Ramazzotti và Tiziano Ferro Äược quá»c tế tôn vinh.
Äiá»n ảnh sá»a
Lá»ch sá» Äiá»n ảnh à bắt Äầu má»t và i tháng sau khi anh em nhà Lumière bắt Äầu các cuá»c triá»n lãm hình ảnh Äá»ng. Bá» phim Äầu tiên của à kéo dà i trong và i giây, thá» hiá»n Giáo hoà ng Leo XIII ban phúc cho máy quay. Ngà nh Äiá»n ảnh à ra Äá»i trong khoảng giữa nÄm 1903 và 1908 vá»i ba công ty: Società Italiana Cines, Ambrosio Film và Itala Film. Các công ty khác nhanh chóng tiếp bÆ°á»c tại Milano và tại Napoli. Trong má»t thá»i gian ngắn, các công ty Äầu tiên nà y Äạt Äược chất lượng sản phẩm khá, và các bá» phim nhanh chóng Äược bán ra bên ngoà i nÆ°á»c Ã. Äiá»n ảnh sau Äó Äược Benito Mussolini sá» dụng, ông cho láºp xÆ°á»ng phim Cinecittà trứ danh tại Roma Äá» sản xuất phim tuyên truyá»n phát xÃt cho Äến Chiến tranh thế giá»i thứ hai.[266]
Sau chiến tranh, Äiá»n ảnh à Äược công nháºn và Äược xuất khẩu rá»ng rãi cho Äến khi xảy ra má»t cuá»c suy thoái nghá» thuáºt khoảng tháºp niên 1980. Các Äạo diá» n phim à ná»i tiếng trong giai Äoạn nà y gá»m có Vittorio De Sica, Federico Fellini, Sergio Leone, Pier Paolo Pasolini, Luchino Visconti, Michelangelo Antonioni, Ettore Scola và Roberto Rossellini; Fellini Äược công nháºn là má»t trong các nhà là m phim vÄ© Äại nhất và có ảnh hÆ°á»ng nhất má»i thá»i Äại.[267][268] Các bá» phim quý báu phải ká» Äến nhÆ° Ladri di biciclette (kẻ trá»m xe Äạp), La dolce vita (cuá»c sá»ng ngá»t ngà o), 8½, Il buono, il brutto, il cattivo (Thiá»n, ác, tà ) và C'era una volta il West (ThuỠấy á» miá»n Viá» n Tây). Giữa tháºp niên 1940 Äến Äầu tháºp niên 1950 là thá»i cá»±c thá»nh của phim tân hiá»n thá»±c, phản ánh Äiá»u kiá»n yếu kém của nÆ°á»c à thá»i háºu chiến.[269][270]
Do à phát triá»n thá»nh vượng hÆ¡n và o tháºp niên 1950, má»t dạng tân hiá»n thá»±c gá»i là tân hiá»n thá»±c mà u há»ng Äược tiếp bÆ°á»c, sau Äó là các thá» loại phim khác nhÆ° "gÆ°Æ¡m và dép/peplum" vá»i các phim cao bá»i Ã, chúng phá» biến trong các tháºp niên 1960 và 1970. Các diá» n viên nhÆ° Sophia Loren, Giulietta Masina và Gina Lollobrigida trá» thà nh ngôi sao Äiá»n ảnh quá»c tế trong giai Äoạn nà y. Các câu chuyá»n tình ái giáºt gân kiá»u Ã, còn gá»i là giallo, Äược sản xuất bá»i các Äạo diá» n nhÆ° Mario Bava và Dario Argento trong tháºp niên 1970, chúng cÅ©ng ảnh hÆ°á»ng Äến thá» loại kinh dá» trên thế giá»i. Trong những nÄm gần Äây, mà n ảnh à chá» thá»nh thoảng má»i Äược quá»c tế chú ý, vá»i các bá» phim nhÆ° La vita è bella (Cuá»c sá»ng tÆ°Æ¡i Äẹp) của Äạo diá» n Roberto Benigni, Il Postino (ngÆ°á»i ÄÆ°a thÆ°) vá»i Massimo Troisi, La grande bellezza (Äá»i sá»ng thượng lÆ°u) của Äạo diá» n Paolo Sorrentino và Call Me by Your Name của Luca Guadagnino
XÆ°á»ng phim Cinecittà hiá»n là cÆ¡ sá» sản xuất phim và truyá»n hình lá»n nhất tại châu Ãu lục Äá»a và là trung tâm của Äiá»n ảnh Ã, là nÆ¡i sản xuất má»t lượng lá»n phim bán vé chạy nhất tại Ã, và là má»t trong các cá»ng Äá»ng sản xuất phim lá»n nhất thế giá»i. Trong tháºp niên 1950, má»t sá» tác phẩm quá»c tế Äược sản xuất tại xÆ°á»ng phim nà y khiến cho Roma Äược má»nh danh là "Hollywood trên dòng Tevere". XÆ°á»ng tham gia sản xuất trên 3.000 tác phẩm, trong Äó 90 phim Äược Äá» cá» má»t giải Oscar và 47 phim Äã chiến thắng, từ má»t sá» tác phẩm kinh Äiá»n Äiá»n ảnh Äến các phim Äoạt giải gần Äây (nhÆ° Ben-Hur, Cleopatra, Romeo và Juliet, The English Patient (Bá»nh nhân ngÆ°á»i Anh), Gladiator (Võ sÄ© giác Äấu), The Passion of the Christ (Cuá»c thÆ°Æ¡ng khó của Giêsu) và Gangs of New York) (BÄng Äảng New York).[271]
à là quá»c gia nháºn Äược nhiá»u giải nhất trong hạng mục phim ngoại ngữ hay nhất của giải Oscar, từng thắng 14 giải, 3 giải Äặc biá»t và 31 Äá» cá». TÃnh Äến nÄm 2016, các phim à cÅ©ng từng già nh Äược 12 giải Cà nh cá» và ng của Liên hoan phim Cannes (Äứng thứ hai), 11 giải SÆ° tá» và ng và 7 giải Gấu và ng.
Thá» thao sá»a
Môn thá» thao phá» biến vượt trá»i tại à là bóng Äá.[272] Äá»i tuyá»n bóng Äá quá»c gia à (biá»t danh Gli Azzurri â "Thiên thanh") nằm trong sá» các Äá»i tuyá»n thà nh công nhất thế giá»i vá»i bá»n chức vô Äá»ch Giải vô Äá»ch bóng Äá thế giá»i (1934, 1938, 1982 và 2006).[273] Các câu lạc bá» của à xếp thứ hai châu lục vá» sá» cúp châu Ãu già nh Äược. Giải bóng Äá câu lạc bá» hạng cao nhất của à là Serie A, giải Äược xếp hạng tá»t thứ tÆ° tại châu Ãu và có hà ng triá»u ngÆ°á»i hâm má» khắp thế giá»i theo dõi.
Các môn thá» thao Äá»ng Äá»i phá» biến khác tại à bao gá»m bóng chuyá»n, bóng rá» và rugby. Các Äá»i tuyá»n bóng chuyá»n quá»c gia à của nam và nữ thÆ°á»ng Äược Äánh giá nằm và o hà ng mạnh nhất thế giá»i. Thà nh tÃch tá»t nhất của Äá»i tuyá»n bóng rá» quá»c gia à là huy chÆ°Æ¡ng và ng tại giải vô Äá»ch châu Ãu nÄm 1983 và 1999, và huy chÆ°Æ¡ng Äá»ng tại Thế váºn há»i nÄm 2004. Lega Basket Serie A Äược nháºn Äá»nh rá»ng rãi là má»t trong các giải Äấu cạnh tranh nhất tại châu Ãu. Rugby union có mức phá» biến cao, Äặc biá»t là tại miá»n bắc, Äá»i tuyá»n quá»c gia của à tranh tà i tại giải vô Äá»ch Sáu nÆ°á»c, và thÆ°á»ng xuyên thi Äấu tại giải rugby thế giá»i. Äá»i tuyá»n bóng chuyá»n nam quá»c gia à từng già nh Äược ba giải vô Äá»ch thế giá»i trong ba kỳ liên tiếp 1990, 1994 và 1998 và từng già nh ba huy chÆ°Æ¡ng bạc tại Thế váºn há»i nÄm 1996, 2004, 2016.
à cÅ©ng có truyá»n thá»ng lâu dà i và thà nh công trong các môn thá» thao cá nhân. Äua xe Äạp là môn thá» thao rất quen thuá»c tại Äây.[274] à là nÆ°á»c già nh chiến thắng nhiá»u thứ hai sau Bá» trong giải vô Äá»ch thế giá»i UCI. Giro d'Italia là má»t giải Äua xe Äạp Äược tá» chức và o tháng 5 hà ng nÄm, Äây là má»t trong ba giải lá»n cùng vá»i Tour de France và Vuelta a España, má»i giải kéo dà i khoảng ba tuần. Trượt tuyết Äá» dá»c cÅ©ng rất phá» biến tại Ã, và quá»c gia Nam Ãu nà y là má»t Äiá»m trượt tuyết phá» biến quá»c tế, vá»i các khu nghá» dưỡng trượt tuyết.[275] Các váºn Äá»ng viên trượt tuyết của à Äạt Äược thà nh tÃch tá»t tại Thế váºn há»i Mùa Äông, Giải vô Äá»ch trượt tuyết Äá» Äèo thế giá»i, và Giải vô Äá»ch thế giá»i. Có nhiá»u ngÆ°á»i à Äi theo môn quần vợt, Äây là môn thá» thao Äược chÆ¡i nhiá»u thứ tÆ° trong nÆ°á»c.[276] à Má» rá»ng hình thà nh và o nÄm 1930 và là má»t trong các giải Äấu quần vợt danh giá nhất thế giá»i. Các váºn Äá»ng viên quần vợt chuyên nghiá»p của à từng vô Äá»ch Davis Cup và o nÄm 1976 và Fed Cup và o nÄm 2006, 2009, 2010 và 2013. Äua xe cÅ©ng là môn thá» rất phá» biến tại Ã, các tay Äua moto của quá»c gia nà y vượt trá»i vá» sá» lần vô Äá»ch MotoGP. Scuderia Ferrari của à là Äá»i Äua lâu nÄm nhất, cÅ©ng là Äá»i Äua có sá» lần vô Äá»ch giải Công thức 1 nhiá»u nhất.
à có lá»ch sá» thà nh công tại Thế váºn há»i, tham gia Äại há»i từ kỳ Äầu tiên và góp mặt trong 47/48 lần tá» chức. TÃnh Äến nÄm 2016, Các váºn Äá»ng viên à già nh Äược 577 huy chÆ°Æ¡ng tại các kỳ thế váºn há»i mùa hè, và 114 huy chÆ°Æ¡ng tại các kỳ thế váºn há»i mùa Äông, tá»ng cá»ng Äạt 691 huy chÆ°Æ¡ng vá»i 243 huy chÆ°Æ¡ng và ng, xếp thứ 6 vá» tá»ng sá» huy chÆ°Æ¡ng. à từng ÄÄng cai Thế váºn há»i Mùa hè 1960 tại Roma, Thế váºn há»i Mùa Äông 1956 tại Cortina d'Ampezzo, Thế váºn há»i Mùa Äông 2006 tại Torino và sắp tá»i sẽ tá» chức Thế váºn há»i Mùa Äông 2026 tại Milano và Cortina d'Ampezzo.
Thá»i trang sá»a
Thá»i trang à có truyá»n thá»ng lâu dà i, và Äược nhìn nháºn thuá»c và o hà ng quan trá»ng và ná»i tiếng nhất thế giá»i. Milano, Firenze và Roma là các thủ phủ thá»i trang lá»n của Ã. Theo xếp hạng nÄm 2013 của Global Language Monitor, Roma xếp thứ sáu toà n cầu còn Milano xếp thứ 12.[277] Má»t sá» nhãn hiá»u thá»i trang lá»n của à là Gucci, Armani, Prada, Versace, Dolce & Gabbana, cùng các nhãn hiá»u khác chúng Äược Äánh giá là nằm trong sá» các hãng thá»i trang tinh tế nhất trên thế giá»i. Tạp chà thá»i trang Vogue Italia Äược cho là má»t trong các tạp chà thá»i trang có danh tiếng nhất trên thế giá»i.[278]
à cÅ©ng xuất sắc trong lÄ©nh vá»±c thiết kế, Äáng chú ý là thiết kế ná»i thất, thiết kế kiến trúc, thiết kế công nghiá»p và thiết kế Äô thá». Quá»c gia nà y sản sinh má»t sá» nhà thiết kế ná»i thất ná»i tiếng nhÆ° Gio Ponti và Ettore Sottsass, và các cụm từ tiếng à nhÆ° "Bel Disegno" và "Linea Italiana" Äã gia nháºp từ vá»±ng của ngà nh thiết kế ná»i thất.[279] Máy giặt và tủ lạnh của Zanussi là các và dụ vá» hà ng hoá trắng và ná»i thất cá» Äiá»n của Ã,[280] hay là sofa "New Tone" của Atrium,[280] và tủ sách kiá»u háºu hiá»n Äại của Ettore Sottsass, lấy cảm hứng từ bà i hát "Stuck Inside of Mobile with the Memphis Blues Again" của Bob Dylan.[280] Ngà y nay, Milano và Torino là các thà nh phá» Äứng Äầu toà n quá»c vá» thiết kế kiến trúc và thiết kế công nghiá»p. Milano có há»i chợ thiết kế lá»n nhất châu Ãu mang tên là Fiera Milano.[281] Milano cÅ©ng có các sá»± kiá»n và Äá»a Äiá»m thiết kế và liên quan Äến kiến trúc vá»i quy mô lá»n, nhÆ° "Fuori Salone" và Salone del Mobile, và là nÆ¡i sinh sá»ng của các nhà thiết kế nhÆ° Bruno Munari, Lucio Fontana, Enrico Castellani và Piero Manzoni.[282]
Ẩm thá»±c sá»a
Ẩm thá»±c à phát triá»n qua nhiá»u thế ká»· biến Äá»ng vá» xã há»i và chÃnh trá», có nguá»n gá»c từ thế ká»· IV TCN. Bản thân ẩm thá»±c à chá»u ảnh hÆ°á»ng mạnh từ ẩm thá»±c Etrusca, Hy Lạp cá» Äại, La Mã cá» Äại, Byzantine và Do Thái.[283] Các biến Äá»i Äáng ká» diá» n ra cùng vá»i sá»± kiá»n khám phá Tân thế giá»i, khi có nhiá»u mặt hà ng Äược truyá»n Äến à nhÆ° khoai tây, cà chua, á»t chuông và ngô, ngà y nay chúng là trung tâm của ẩm thá»±c à song từ thế ká»· XVIII vá» trÆ°á»c vẫn chÆ°a Äủ sá» lượng.[284][285] Ẩm thá»±c à Äược chú ý do có tÃnh Äa dạng vùng miá»n,[286][287][288] nhiá»u khác biá»t vá» vá», và Äược cho là má»t trong các ná»n ẩm thá»±c phá» biến nhất thế giá»i,[289] có ảnh hÆ°á»ng mạnh á» nÆ°á»c ngoà i.[290]
Các dạng Äá» Än Äá»a Trung Hải là cÆ¡ sá» của ẩm thá»±c Ã, phong phú vá» mì á»ng, cá, rau quả và có Äặc trÆ°ng là cá»±c kỳ ÄÆ¡n giản và Äa dạng, nhiá»u món Än chá» có bá»n Äến tám nguyên liá»u.[291] Quá trình nấu nÆ°á»ng của ngÆ°á»i à dá»±a chủ yếu và o chất lượng của nguyên liá»u thay vì chuẩn bá» công phu.[292] Các món Än và công thức chế biến thÆ°á»ng bắt nguá»n từ truyá»n thá»ng Äá»a phÆ°Æ¡ng và gia Äình thay vì Äược các Äầu bếp tạo ra, do Äó nhiá»u phÆ°Æ¡ng pháp thÃch hợp cho nấu nÆ°á»ng tại nhà , Äây là má»t trong các lý do chÃnh Äằng sau viá»c ẩm thá»±c à ngà y cà ng phá» biến trên toà n cầu, từ châu Mỹ[293] Äến châu Ã.[294] Các nguyên liá»u và món Än biến Äá»i nhiá»u theo khu vá»±c.
Má»t yếu tá» chủ chá»t cho thà nh công của ẩm thá»±c à là nó phụ thuá»c nhiá»u và o các sản phẩm truyá»n thá»ng; à có nhiá»u Äặc sản truyá»n thá»ng nhất Äược bảo há» theo pháp luáºt Liên minh châu Ãu.[295] Pho mát, salumi và rượu vang là các bá» pháºn chÃnh của ẩm thá»±c Ã, vá»i nhiá»u biến hoá theo khu vá»±c và chá» dẫn bảo há» Äá»a lý, và cùng vá»i cà phê (Äặc biá»t là espresso) tạo thà nh má»t phần rất quan trá»ng của vÄn hoá sà nh Än Ã.[296] Các món tráng miá»ng có truyá»n thá»ng lâu dà i trong viá»c kết hợp các hÆ°Æ¡ng vá» Äá»a phÆ°Æ¡ng nhÆ° cam chanh, há» trÄn và hạnh Äà o vá»i các loại pho mát ngá»t nhÆ° mascarpone và ricotta hoặc các vá» ngoại lai nhÆ° cacao, vani, quế. Gelato,[297] tiramisu[298] và cassata nằm trong sá» các món tráng miá»ng và bánh ngá»t ná»i tiếng nhất của Ã.
Xem thêm sá»a
Chú thÃch sá»a
- ^ âForeign citizens 2017â. ISTAT. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 6 tháng 8 nÄm 2017. Truy cáºp ngà y 15 tháng 6 nÄm 2018.
- ^ âItalyâ. Global Religious Futures. Pew Research Center. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 11 tháng 10 nÄm 2021. Truy cáºp ngà y 17 tháng 8 nÄm 2021.
- ^ âIndicatori demograficiâ. www.istat.it (bằng tiếng Ã). ngà y 20 tháng 2 nÄm 2020. Truy cáºp ngà y 11 tháng 4 nÄm 2020.
- ^ âLa popolazione legale del 15° Censimento della popolazioneâ. www.istat.it (bằng tiếng Ã). ngà y 19 tháng 12 nÄm 2012. Truy cáºp ngà y 18 tháng 9 nÄm 2019.
- ^ âSurface water and surface water changeâ. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Truy cáºp ngà y 11 tháng 10 nÄm 2020.
- ^ a b c d âWorld Economic Outlook Database, October 2021â. IMF.org. International Monetary Fund. Truy cáºp ngà y 13 tháng 10 nÄm 2021.
- ^ Year-month-day also sometimes used, though rarely, mainly used for computing contexts. See Date and time notation in Italy.
- ^ âGini coefficient of equivalised disposable income â EU-SILC surveyâ. ec.europa.eu. Eurostat. Truy cáºp ngà y 10 tháng 8 nÄm 2021.
- ^ âHuman Development Report 2020â (PDF) (bằng tiếng Anh). United Nations Development Programme. ngà y 15 tháng 12 nÄm 2020. Truy cáºp ngà y 15 tháng 12 nÄm 2020.
- ^ âLegge Regionale 15 ottobre 1997, n. 26â. Regione autonoma della Sardegna â Regione Autònoma de Sardigna. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 26 tháng 2 nÄm 2021. Truy cáºp ngà y 3 tháng 4 nÄm 2022.
- ^ âRegione Autonoma Friuli Venezia Giulia - Comunità linguistiche regionaliâ. www.regione.fvg.it.
- ^ âComune di Campione d'Italiaâ. Comune.campione-d-italia.co.it. ngà y 14 tháng 7 nÄm 2010. LÆ°u trữ bản gá»c ngà y 30 tháng 4 nÄm 2011. Truy cáºp ngà y 30 tháng 10 nÄm 2010.
- ^ âMaltempo, è emergenza su tutto lo Stivale. Si cercano due dispersiâ. RomagnaOggi. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 10 tháng 12 nÄm 2014. Truy cáºp ngà y 29 tháng 8 nÄm 2017.
- ^ âL'Italia vista dallo spazio: lo stivale illuminato di notte è uno spettacoloâ. Tgcom24. ngà y 4 tháng 8 nÄm 2014.
- ^ Sée, Henri. âModern Capitalism Its Origin and Evolutionâ (PDF). University of Rennes. Batoche Books. Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 7 tháng 10 nÄm 2013. Truy cáºp ngà y 29 tháng 8 nÄm 2013.
- ^ Jepson, Tim (2012). National Geographic Traveler: Italy. National Geographic Books.
- ^ Jepson, Tim (2012). National Geographic Traveler: Italy. National Geographic Books. ISBNÂ 9781426208614.
- ^ Bonetto, Cristian (2010). Discover Italy. Lonely Planet.
- ^ Bouchard, Norma; Ferme, Valerio (2013). Italy and the Mediterranean: Words, Sounds, and Images of the Post-Cold War Era. Palgrave Macmillan. Truy cáºp ngà y 17 tháng 12 nÄm 2015.
- ^ âUnification of Italyâ. Library.thinkquest.org. ngà y 4 tháng 4 nÄm 2003. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 7 tháng 3 nÄm 2009. Truy cáºp ngà y 19 tháng 11 nÄm 2009.
- ^ âThe Italian Colonial Empireâ. All Empires. Truy cáºp ngà y 17 tháng 6 nÄm 2012.
At its peak, just before WWII, the Italian Empire comprehended the territories of present time Italy, Albania, Rhodes, Dodecaneses, Libya, Ethiopia, Eritrea, the majority of Somalia and the little concession of Tientsin in China
- ^ âMicrosoft Word - 447F3DE3-55E9-08D35E.docâ (PDF). Truy cáºp ngà y 15 tháng 3 nÄm 2017.
- ^ IMF Advanced Economies List. World Economic Outlook, April 2016, p. 148
- ^ CIA (2008). âAppendix B. International Organizations and Groupsâ. World Factbook. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 9 tháng 4 nÄm 2008. Truy cáºp ngà y 10 tháng 4 nÄm 2008.
- ^ Country and Lending Groups. World Bank. Truy cáºp ngà y 1 tháng 8 nÄm 2016.
- ^ Gabriele Abbondanza, Italy as a Regional Power: the African Context from National Unification to the Present Day (Rome: Aracne, 2016)
- ^ "Operation Alba may be considered one of the most important instances in which Italy has acted as a regional power, taking the lead in executing a technically and politically coherent and determined strategy." See Federiga Bindi, Italy and the European Union (Washington, D.C.: Brookings Institution Press, 2011), p. 171.
- ^ Canada Among Nations, 2004: Setting Priorities Straight. McGill-Queen's Press â MQUP. ngà y 17 tháng 1 nÄm 2005. tr. 85. ISBN 0773528369. Truy cáºp ngà y 13 tháng 6 nÄm 2016. ("The United States is the sole world's superpower. France, Italy, Germany and the United Kingdom are great powers")
- ^ Sterio, Milena (2013). The right to self-determination under international law: "selfistans", secession and the rule of the great powers. Milton Park, Abingdon, Oxon: Routledge. tr. xii (preface). ISBN 0415668182. Truy cáºp ngà y 13 tháng 6 nÄm 2016. ("The great powers are super-sovereign states: an exclusive club of the most powerful states economically, militarily, politically and strategically. These states include veto-wielding members of the United Nations Security Council (United States, United Kingdom, France, China, and Russia), as well as economic powerhouses such as Germany, Italy and Japan.")
- ^ Alberto Manco, Italia. Disegno storico-linguistico, 2009, Napoli, L'Orientale, ISBN 978-88-95044-62-0
- ^ OLD, p. 974: "first syll. naturally short (cf. Quint.Inst.1.5.18), and so scanned in Lucil.825, but in dactylic verse lengthened metri gratia."
- ^ J.P. Mallory and D.Q. Adams, Encyclopedia of Indo-European Culture (London: Fitzroy and Dearborn, 1997), 24.
- ^ Dionysius of Halicarnassus, Roman Antiquities, 1.35, on LacusCurtius
- ^ Aristotle, Politics, 7.1329b, and Perseus
- ^ Thucydides, The Peloponnesian War, 6.2.4, on Perseus
- ^ Pallottino, M., History of Earliest Italy, trans. Ryle, M & Soper, K. in Jerome Lectures, Seventeenth Series, p. 50
- ^ Äà o Duy Anh. Hán-Viá»t từ-Äiá»n giản-yếu. Hà Ná»i: Nhà xuất bản VÄn hoá Thông tin, nÄm 2005, trang 333.
- ^ å¼ æ §å¾·. ãæ大å©çå称åå ¶ä»ã. ãä¸çç¥è¯ã, 18æ, nÄm 1980, trang 25.
- ^ Kluwer Academic/Plenum Publishers 2001, ch. 2. ISBN 0-306-46463-2.
- ^ âIstituto Italiano di Preistoria e Protostoriaâ. IIPP. ngà y 29 tháng 1 nÄm 2010.
- ^ The Mycenaeans Lưu trữ 2013-09-27 tại Wayback Machine and Italy: the archaeological and archaeometric ceramic evidence, University of Glasgow, Department of Archaeology
- ^ Emilio Peruzzi, Mycenaeans in early Latium, (Incunabula Graeca 75), Edizioni dell'Ateneo & Bizzarri, Roma, 1980
- ^ Gert Jan van Wijngaarden, Use and Appreciation of Mycenaean Pottery in the Levant, Cyprus and Italy (1600â1200 B.C.): The Significance of Context, Amsterdam Archaeological Studies, Amsterdam University Press, 2001
- ^ Bryan Feuer, Mycenaean civilization: an annotated bibliography through 2002, McFarland & Company; Rev Sub edition (ngà y 2 tháng 3 nÄm 2004)
- ^ Taagepera, Rein (1979). âSize and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.Dâ. Social Science History. Duke University Press. 3 (3/4): 125. doi:10.2307/1170959. JSTORÂ 1170959.
- ^ Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (2006). âEast-West Orientation of Historical Empiresâ (PDF). Journal of world-systems research. 12 (2): 222. ISSN 1076-156X. Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 17 tháng 5 nÄm 2016. Truy cáºp ngà y 6 tháng 2 nÄm 2016.
- ^ Richard, Carl J. (2010). Why we're all Romans: the Roman contribution to the western world (ấn bản 1). Lanham, Md.: Rowman & Littlefield. tr. xiâxv. ISBN 0-7425-6779-6.
- ^ Sarris, Peter (2011). Empires of faith: the fall of Rome to the rise of Islam, 500 â 700 (ấn bản 1). Oxford: Oxford UP. tr. 118. ISBN 0-19-926126-1.
- ^ Nolan, Cathal J. (2006). The age of wars of religion, 1000â1650: an encyclopedia of global warfare and civilization . Westport (Connecticut): Greenwood Press. tr. 360. ISBN 0-313-33045-X.
- ^ Jones, Philip (1997). The Italian city-state: from Commune to Signoria. Oxford: Clarendon Press. tr. 55â77. ISBN 978-0-19-822585-0.
- ^ Lane, Frederic C. (1991). Venice, a maritime republic . Baltimore: Johns Hopkins University Press. tr. 73. ISBN 0-8018-1460-X.
- ^ Ali, Ahmed Essa with Othman (2010). Studies in Islamic civilization: the Muslim contribution to the Renaissance. Herndon, VA: International Institute of Islamic Thought. tr. 38â40. ISBN 1-56564-350-X.
- ^ Stéphane Barry and Norbert Gualde, "The Biggest Epidemics of History" (La plus grande épidémie de l'histoire), in L'Histoire n° 310, June 2006, pp. 45â46
- ^ "Plague". Brown University. Lưu trữ 2009-08-31 tại Wayback Machine
- ^ Jensen 1992, p. 64.
- ^ a b Strathern, Paul The Medici: Godfathers of the Renaissance (2003)
- ^ Encyclopædia Britannica, Renaissance, 2008, O.Ed.
- ^ Har, Michael H. History of Libraries in the Western World, Scarecrow Press Incorporate, 1999, ISBN 0-8108-3724-2
- ^ Norwich, John Julius, A Short History of Byzantium, 1997, Knopf, ISBN 0-679-45088-2
- ^ Peter Barenboim, Sergey Shiyan, Michelangelo: Mysteries of Medici Chapel, SLOVO, Moscow, 2006. ISBN 5-85050-825-2
- ^ Leonardo Bruni; James Hankins (ngà y 9 tháng 10 nÄm 2010). History of the Florentine People. 1. Boston: Harvard University Press.
- ^ Karl Julius Beloch, Bevölkerungsgeschichte Italiens, volume 3, pp. 359â360.
- ^ Thomas James Dandelet, John A. Marino (2007). Spain in Italy: Politics, Society, and Religion 1500â1700. Leiden: Koninklijke Brill. ISBNÂ 978-90-04-15429-2.
- ^ Galasso, Giuseppe (1972). Storia d'Italia 1: I caratteri originali. Turin: Einaudi. tr. 509â10.
- ^ Napoleon Bonaparte, "The Economy of the Empire in Italy: Instructions from Napoleon to Eugène, Viceroy of Italy," Exploring the European Past: Texts & Images, Second Edition, ed. Timothy E. Gregory (Mason: Thomson, 2007), 65â66.
- ^ Scholar and Patriot - Google Libri
- ^ âGiuseppe Garibaldi (Italian revolutionary)â. Truy cáºp ngà y 6 tháng 3 nÄm 2014.
- ^ Mack Smith, Denis (1997). Modern Italy; A Political History. Ann Arbor: The University of Michigan Press. ISBN 0-472-10895-6
- ^ (Bosworth (2005), pp. 49.)
- ^ Burgwyn, H. James: Italian foreign policy in the interwar period, 1918â1940. Greenwood Publishing Group, 1997. Page 4. ISBN 0-275-94877-3
- ^ Schindler, John R.: Isonzo: The Forgotten Sacrifice of the Great War. Greenwood Publishing Group, 2001. Page 303. ISBN 0-275-97204-6
- ^ Mack Smith, Denis: Mussolini. Knopf, 1982. Page 31. ISBN 0-394-50694-4
- ^ Mortara, G (1925). La Salute pubblica in Italia durante e dopo la Guerra. New Haven: Yale University Press.
- ^ James H. Burgwyn (2004). General Roatta's war against the partisans in Yugoslavia: 1942, Journal of Modern Italian Studies, Volume 9, Number 3, pp. 314â329(16)
- ^ Viganò, Marino (2001), âUn'analisi accurata della presunta fuga in Svizzeraâ, Nuova Storia Contemporanea (bằng tiếng Ã), 3
- ^ â1945: Italian partisans kill Mussoliniâ. BBC News. ngà y 28 tháng 4 nÄm 1945. Truy cáºp ngà y 17 tháng 10 nÄm 2011.
- ^ Italy tại Encyclopædia Britannica (tiếng Anh)
- ^ Adrian Lyttelton (editor), "Liberal and fascist Italy, 1900â1945", Oxford University Press, 2002. pp. 13
- ^ Damage Foreshadows A-Bomb Test, 1946/06/06 (1946). Universal Newsreel. 1946. Truy cáºp ngà y 22 tháng 2 nÄm 2012.
- ^ âItalia 1946: le donne al voto, dossier a cura di Mariachiara Fugazza e Silvia Cassamagnaghiâ (PDF). Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 20 tháng 5 nÄm 2011. Truy cáºp ngà y 30 tháng 5 nÄm 2011.
- ^ âCommissione parlamentare d'inchiesta sul terrorismo in Italia e sulle cause della mancata individuazione dei responsabili delle stragi (Parliamentary investigative commission on terrorism in Italy and the failure to identify the perpetrators)â (PDF) (bằng tiếng Ã). 1995. Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 19 tháng 8 nÄm 2006. Truy cáºp ngà y 2 tháng 5 nÄm 2006.
- ^ (tiếng Anh) / (tiếng Ã) / (tiếng Pháp) /(tiếng Äức) âSecret Warfare: Operation Gladio and NATO's Stay-Behind Armiesâ. Swiss Federal Institute of Technology / International Relation and Security Network. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 25 tháng 4 nÄm 2006. Truy cáºp ngà y 2 tháng 5 nÄm 2006.
- ^ âClarion: Philip Willan, Guardian, ngà y 24 tháng 6 nÄm 2000, page 19â. Cambridgeclarion.org. ngà y 24 tháng 6 nÄm 2000. Truy cáºp ngà y 24 tháng 4 nÄm 2010.
- ^ The so-called Second Republic was born by forceps: not with a revolt of Algiers, but formally under the same Constitution, with the mere replacement of one ruling class to another: Buonomo, Giampiero (2015). âTovaglie puliteâ. Mondoperaio edizione online. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 1 tháng 8 nÄm 2012. Truy cáºp ngà y 2 tháng 9 nÄm 2017. â via Questia (cần ÄÄng ký mua)
- ^ âMorphometric and hydrological characteristics of some important Italian lakesâ. Largo Tonolli 50, 28922 Verbania Pallanza: Istituto per lo Studio degli Ecosistemi. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 5 tháng 2 nÄm 2010. Truy cáºp ngà y 3 tháng 3 nÄm 2010.Quản lý CS1: Äá»a Äiá»m (liên kết)
- ^ âItaly â Environmentâ. Dev.prenhall.com. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 1 tháng 7 nÄm 2009. Truy cáºp ngà y 2 tháng 8 nÄm 2010.
- ^ âNational Parks in Italyâ. Parks.it. 1995â2010. Truy cáºp ngà y 15 tháng 3 nÄm 2010.
- ^ REN21 (ngà y 15 tháng 7 nÄm 2010). âRenewables 2010 Global Status Reportâ (PDF). REN21. Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 20 tháng 8 nÄm 2011. Truy cáºp ngà y 16 tháng 7 nÄm 2010.
- ^ âPhotovoltaic energy barometer 2010 â EurObserv'ERâ. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 26 tháng 7 nÄm 2011. Truy cáºp ngà y 30 tháng 10 nÄm 2010.
- ^ âWorld Wind Energy Report 2010â (PDF). Report. World Wind Energy Association. tháng 2 nÄm 2011. Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 4 tháng 9 nÄm 2011. Truy cáºp ngà y 8 tháng 8 nÄm 2011.
- ^ âItaly â Environmentâ. Encyclopedia of the Nations. Truy cáºp ngà y 7 tháng 4 nÄm 2010.
- ^ [1] Lưu trữ 2010-03-03 tại Wayback Machine
- ^ Duncan Kennedy (ngà y 14 tháng 6 nÄm 2011). âItaly nuclear: Berlusconi accepts referendum blowâ. Bbc.co.uk. Truy cáºp ngà y 20 tháng 4 nÄm 2013.
- ^ Nick Squires (ngà y 2 tháng 10 nÄm 2009). âSicily mudslide leaves scores deadâ. The Daily Telegraph. London. Truy cáºp ngà y 2 tháng 10 nÄm 2009.
- ^ âITALY'S FIFTH NATIONAL REPORT TO THE CONVENTION ON BIOLOGICAL DIVERSITYâ (PDF). Italian Ministry for the Environment, Land and Sea. Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 18 tháng 5 nÄm 2015. Truy cáºp ngà y 17 tháng 5 nÄm 2015.
- ^ Pignatti, S.,1982 Flora dâItalia. Edagricole, Bologna, vol. 1â3, 1982
- ^ Riccardo Guarino, Sabina Addamiano, Marco La Rosa, Sandro Pignatti Flora Italiana Digitale:an interactive identification tool for the Flora of Italy
- ^ Adriana Rigutti, Meteorologia, Giunti, p. 95, 2009.
- ^ Thomas A. Blair, Climatology: General and Regional, Prentice Hall pages 131â132
- ^ âClimate Atlas of Italyâ. Network of the Air Force Meteorological Service. Truy cáºp ngà y 30 tháng 9 nÄm 2012.
- ^ Smyth, Howard McGaw Italy: From Fascism to the Republic (1943â1946) The Western Political Quarterly vol. 1 no. 3 (pp. 205â222), September 1948.JSTORÂ 442274
- ^ âAbout us - Sistema di informazione per la sicurezza della Repubblicaâ. www.sicurezzanazionale.gov.it.
- ^ âElezioni politiche 2013, Riepilogo Nazionaleâ. Il Sole 24 Ore. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 14 tháng 12 nÄm 2014. Truy cáºp ngà y 6 tháng 12 nÄm 2014.
- ^ Claudio Tucci (ngà y 11 tháng 11 nÄm 2008). âConfesercenti, la crisi economica rende ancor più pericolosa la mafiaâ. Confesercenti (bằng tiếng Ã). Ilsole24ore.com. Truy cáºp ngà y 21 tháng 4 nÄm 2011.
- ^ Nick Squires (ngà y 9 tháng 1 nÄm 2010). âItaly claims finally defeating the mafiaâ. The Daily Telegraph. Truy cáºp ngà y 21 tháng 4 nÄm 2011.
- ^ Kiefer, Peter (ngà y 22 tháng 10 nÄm 2007). âMafia crime is 7% of GDP in Italy, group reportsâ. The New York Times. Truy cáºp ngà y 19 tháng 4 nÄm 2011.
- ^ Maria Loi (ngà y 1 tháng 10 nÄm 2009). âRapporto Censis: 13 milioni di italiani convivono con la mafiaâ. Censis (bằng tiếng Ã). Antimafia Duemila. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 29 tháng 4 nÄm 2011. Truy cáºp ngà y 21 tháng 4 nÄm 2011.
- ^ Kington, Tom (ngà y 1 tháng 10 nÄm 2009). âMafia's influence hovers over 13 m Italians, says reportâ. The Guardian. London. Truy cáºp ngà y 5 tháng 5 nÄm 2010.
- ^ ANSA (ngà y 14 tháng 3 nÄm 2011). âItaly: Anti-mafia police arrest 35 suspects in northern Lombardy regionâ. adnkronos.com. Mafia Today. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 29 tháng 4 nÄm 2011. Truy cáºp ngà y 21 tháng 4 nÄm 2011.
- ^ âCrime Statistics > Murders (per capita) (most recent) by countryâ. NationMaster.com. Truy cáºp ngà y 4 tháng 4 nÄm 2010.
- ^ âMISSIONI/ATTIVITA' INTERNAZIONALI DAL ngà y 1 tháng 10 nÄm 2013 AL ngà y 31 tháng 12 nÄm 2013 â SITUAZIONE AL 11.12.2013â (PDF). Italian Ministry of Defence. Truy cáºp ngà y 27 tháng 1 nÄm 2014.
- ^ "Italian soldiers leave for Lebanon Corriere della Sera, ngà y 30 tháng 8 nÄm 2006
- ^ âItaly donates 60 million euros to PAâ. Ma'an News Agency. ngà y 4 tháng 9 nÄm 2013. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 18 tháng 10 nÄm 2014. Truy cáºp ngà y 27 tháng 1 nÄm 2014.
- ^ âLaw n°226 of ngà y 23 tháng 8 nÄm 2004â. Camera.it. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 17 tháng 1 nÄm 2013. Truy cáºp ngà y 13 tháng 7 nÄm 2012.
- ^ "The Military Balance 2010", pp. 141â145. International Institute for Strategic Studies, ngà y 3 tháng 2 nÄm 2010.
- ^ Italian Ministry of Defence. âNota aggiuntiva allo stato di previsione per la Difesa per l'anno 2009â (PDF) (bằng tiếng Ã). Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 4 tháng 5 nÄm 2011. Truy cáºp ngà y 11 tháng 7 nÄm 2014.
- ^ âTrends in World Military Expenditure, 2016â (PDF). Stockholm International Peace Research Institute. Truy cáºp ngà y 24 tháng 4 nÄm 2017.
- ^ âData for all countries from 1988â2016 in constant (2015) USD (pdf)â (PDF). SIPRI. Truy cáºp ngà y 24 tháng 4 nÄm 2017.
- ^ Hans M. Kristensen / Natural Resources Defense Council (2005). âNRDC: U.S. Nuclear Weapons in Europe â part 1â (PDF). Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 1 tháng 1 nÄm 2011. Truy cáºp ngà y 30 tháng 5 nÄm 2011.
- ^ âMarina Militare (Italian military navy website)â (bằng tiếng Ã). Marina.difesa.it. Truy cáºp ngà y 30 tháng 5 nÄm 2011.
- ^ âThe Carabinieri Force is linked to the Ministry of Defenceâ. Carabinieri. Truy cáºp ngà y 14 tháng 5 nÄm 2010.
- ^ âCodici comuni, province e regioniâ. www.istat.it (bằng tiếng Ã). Truy cáºp ngà y 24 tháng 5 nÄm 2015.
- ^ a b âSpeciale Referendum 2006â. la Repubblica. ngà y 26 tháng 6 nÄm 2006. Truy cáºp ngà y 6 tháng 12 nÄm 2011.
- ^ âGross domestic product (2015)â (PDF). The World Bank: World Development Indicators database. World Bank. ngà y 28 tháng 4 nÄm 2017. Truy cáºp ngà y 17 tháng 5 nÄm 2017.
- ^ Sensenbrenner, Frank; Arcelli, Angelo Federico. âItaly's Economy Is Much Stronger Than It Seemsâ. The Huffington Post. Truy cáºp ngà y 25 tháng 11 nÄm 2014.
- ^ Dadush, Uri. âIs the Italian Economy on the Mend?â. Carnegie Europe. Truy cáºp ngà y 25 tháng 11 nÄm 2014.
- ^ âDoing Business in Italy: 2014 Country Commercial Guide for U.S. Companiesâ (PDF). United States Commercial Service. Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 15 tháng 7 nÄm 2014. Truy cáºp ngà y 25 tháng 11 nÄm 2014.
- ^ The Economist Intelligence Unitâs quality-of-life index, Economist, 2005
- ^ âHuman Development Report 2016 â "Human Development for Everyone"â (PDF). HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. Truy cáºp ngà y 22 tháng 3 nÄm 2017.
- ^ âThe Global Creativity Index 2011â (PDF). Martin Prosperity Institute. Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 30 tháng 9 nÄm 2014. Truy cáºp ngà y 26 tháng 11 nÄm 2014.
- ^ Aksoy, M. Ataman; Ng, Francis. âThe Evolution of Agricultural Trade Flowsâ (PDF). The World Bank. Truy cáºp ngà y 25 tháng 11 nÄm 2014.
- ^ Pisa, Nick (ngà y 12 tháng 6 nÄm 2011). âItaly overtakes France to become world's largest wine producerâ. The Telegraph. Truy cáºp ngà y 17 tháng 8 nÄm 2011.
- ^ âAutomotive Market Sector Profile â Italyâ (PDF). The Canadian Trade Commissioner Service. Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 5 tháng 12 nÄm 2014. Truy cáºp ngà y 26 tháng 11 nÄm 2014.
- ^ âData & Trends of the European Food and Drink Industry 2013â2014â (PDF). FoodDrinkEurope. Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 6 tháng 12 nÄm 2014. Truy cáºp ngà y 26 tháng 11 nÄm 2014.
- ^ âItaly fashion industry back to growth in 2014â. Reuters. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 5 tháng 12 nÄm 2014. Truy cáºp ngà y 26 tháng 11 nÄm 2014.
- ^ Leblanc, John (ngà y 25 tháng 4 nÄm 2014). âThe top 10 largest automakers in the worldâ. Driving. Truy cáºp ngà y 29 tháng 4 nÄm 2017.
- ^ âTrade in goodsExports, Million US dollars, 2016â. OECD. Truy cáºp ngà y 17 tháng 5 nÄm 2017.
- ^ "Manufacturing, value added (current US$)". accessed on ngà y 17 tháng 5 nÄm 2017.
- ^ âKnowledge Economy Forum 2008: Innovative Small And Medium Enterprises Are Key To Europe & Central Asian Growthâ. The World Bank. ngà y 19 tháng 5 nÄm 2005. Truy cáºp ngà y 17 tháng 6 nÄm 2008.
- ^ âCIA â The World Factbookâ. CIA. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 9 tháng 7 nÄm 2017. Truy cáºp ngà y 26 tháng 1 nÄm 2011.
- ^ Andrews, Edmund L. (ngà y 1 tháng 1 nÄm 2002). âGermans Say Goodbye to the Mark, a Symbol of Strength and Unityâ. The New York Times. Truy cáºp ngà y 18 tháng 3 nÄm 2011.
- ^ Taylor Martin, Susan (ngà y 28 tháng 12 nÄm 1998). âOn Jan. 1, out of many arises one Euroâ. St. Petersburg Times. tr. National, 1.A.
- ^ Orsi, Roberto. âThe Quiet Collapse of the Italian Economyâ. The London School of Economics. Truy cáºp ngà y 24 tháng 11 nÄm 2014.
- ^ Nicholas Crafts, Gianni Toniolo (1996). Economic growth in Europe since 1945. Cambridge University Press. tr. 428. ISBN 0-521-49627-6.
- ^ Balcerowicz, Leszek. âEconomic Growth in the European Unionâ (PDF). The Lisbon Council. Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 14 tháng 7 nÄm 2014. Truy cáºp ngà y 8 tháng 10 nÄm 2014.
- ^ â"Secular stagnation" in graphicsâ. The Economist. Truy cáºp ngà y 24 tháng 11 nÄm 2014.
- ^ âGovernment debt increased to 93.9% of GDP in euro area and to 88.0% in EU28â (PDF). Eurostat. Truy cáºp ngà y 24 tháng 11 nÄm 2014.
- ^ âCould Italy Be Better Off than its Peers?â. CNBC. ngà y 18 tháng 5 nÄm 2010. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 30 tháng 4 nÄm 2011. Truy cáºp ngà y 30 tháng 5 nÄm 2011.
- ^ âHousehold debt and the OECD's surveillance of member statesâ (PDF). OECD Economics Department. Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 9 tháng 1 nÄm 2015. Truy cáºp ngà y 26 tháng 11 nÄm 2014.
- ^ âOh for a new risorgimentoâ. The Economist. Truy cáºp ngà y 24 tháng 11 nÄm 2014.
- ^ âComune per Comune, ecco la mappa navigabile dei redditi dichiarati in Italiaâ. www.lastampa.it. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 5 tháng 4 nÄm 2015. Truy cáºp ngà y 2 tháng 9 nÄm 2017.
- ^ âComuni-Italiani.itâ. Comuni-Italiani.it.
- ^ âEuro area unemployment rate at 11%â (PDF). Eurostat. Truy cáºp ngà y 20 tháng 11 nÄm 2015.
- ^ Istat. âEmployment and unemployment: second quarter 2015â (PDF). Truy cáºp ngà y 20 tháng 11 nÄm 2015.
- ^ a b c âCensimento Agricoltura 2010â. ISTAT. ngà y 24 tháng 10 nÄm 2010. Truy cáºp ngà y 11 tháng 2 nÄm 2015.
- ^ âOIV report on the State of the vitiviniculture world marketâ. news.reseau-concept.net. Réseau-CONCEPT. 2010. Bản gá»c (PowerPoint presentation) lÆ°u trữ ngà y 28 tháng 7 nÄm 2011.
- ^ a b European Commission. âPanorama of Transportâ (PDF). Truy cáºp ngà y 3 tháng 5 nÄm 2009.
- ^ âFrecciarossa 1000 in Figuresâ. Ferrovie dello Stato Italiane. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 18 tháng 12 nÄm 2014. Truy cáºp ngà y 24 tháng 11 nÄm 2014.
- ^ âLa rete oggiâ. RFI Rete Ferroviaria Italiana. Truy cáºp ngà y 15 tháng 11 nÄm 2011.
- ^ âThe age of the trainâ (PDF). Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 17 tháng 11 nÄm 2015. Truy cáºp ngà y 2 tháng 9 nÄm 2017.
- ^ âItalyâ. The World Factbook. CIA. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 9 tháng 7 nÄm 2017. Truy cáºp ngà y 8 tháng 1 nÄm 2012.
- ^ âEnergy imports, net (% of energy use)â. World Bank. Truy cáºp ngà y 24 tháng 11 nÄm 2014.
- ^ Eurostat. âEnergy, transport and environment indicatorsâ (PDF). Truy cáºp ngà y 10 tháng 5 nÄm 2009.
- ^ Eurostat. âPanorama of energyâ (PDF). Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 3 tháng 6 nÄm 2010. Truy cáºp ngà y 10 tháng 5 nÄm 2009. Äã Äá»nh rõ hÆ¡n má»t tham sá» trong
|archiveurl=
vÃ|archive-url=
(trợ giúp) - ^ BP data [2]
- ^ a b c âTERNA statistics dataâ. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 18 tháng 5 nÄm 2012. Truy cáºp ngà y 2 tháng 9 nÄm 2017.
- ^ L. Anwandter and P. Rubino (2006). âRisks, uncertainties and conflicts of Interest in the Italian water sector: A review and proposals for reformâ. Materiali UVAL (Public Investment Evaluation Unit of the Department for Development and Cohesion Policies (DPS) in the Ministry for Economic Development), According to ISTAT figures analysed by the Water Resources Surveillance Committee (CoViRi). tr. 9.
|url=
trá»ng hay bá» thiếu (trợ giúp) - ^ Bardelli, Lorenzo. âPro aqua Italian policy to get prices and governance rightâ. Utilitatis, 29th International Congress of CIRIEC, Wien, ngà y 14 tháng 9 nÄm 2012. tr. 16.
|url=
trá»ng hay bá» thiếu (trợ giúp) - ^ Albasser, Francesco (tháng 5 nÄm 2012). âThe Italian Water industry â Beyond the Public/Private debate & back to basics, Presentation at the Conference Water Loss Europeâ. in3act Energy. tr. 12.
|url=
trá»ng hay bá» thiếu (trợ giúp) - ^ Giuliano Pancaldi, "Volta: Science and culture in the age of enlightenment", Princeton University Press, 2003.
- ^ Weidhorn, Manfred (2005). The Person of the Millennium: The Unique Impact of Galileo on World History. iUniverse. tr. 155. ISBN 0-595-36877-8.
- ^ Bondyopadhyay, Prebir K. (1995). âGuglielmo Marconi â The father of long distance radio communication â An engineer's tributeâ. 25th European Microwave Conference, 1995. tr. 879. doi:10.1109/EUMA.1995.337090.
- ^ âEnrico Fermi, architect of the nuclear age, diesâ. Autumn 1954.
- ^ Lucia Orlando, "Physics in the 1930s: Jewish Physicists' Contribution to the Realization of the" New Tasks" of Physics in Italy." Historical studies in the physical and biological sciences (1998): 141â181. JSTORÂ 27757806
- ^ "Foreign tourist numbers in Italy head towards new record", Retrieved ngà y 21 tháng 5 nÄm 2017.
- ^ â2016 Tourism Highlightsâ. World Tourism Organization. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 15 tháng 11 nÄm 2017. Truy cáºp ngà y 4 tháng 8 nÄm 2016.
- ^ âTravel & Tourism Economic Impact 2015 Italyâ (PDF). World Travel and Tourism Council. Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 10 tháng 10 nÄm 2017. Truy cáºp ngà y 20 tháng 5 nÄm 2017.
- ^ âThe World Heritage Conventionâ. UNESCO. Truy cáºp ngà y 17 tháng 9 nÄm 2010.
- ^ âGlobal Destination Cities Index by Mastercard, 2016 editionâ (PDF). Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 24 tháng 9 nÄm 2016. Truy cáºp ngà y 2 tháng 9 nÄm 2017.
- ^ â2013 Survey on Museums, Monuments and Archeological sitesâ (PDF). Italian Ministry of Heritage and Cultural Activities. Truy cáºp ngà y 20 tháng 5 nÄm 2017.
- ^ âNational demographic balance, 2013â (PDF). Istat. Truy cáºp ngà y 1 tháng 10 nÄm 2014.
- ^ EUROSTAT. âAgeing characterises the demographic perspectives of the European societies â Issue number 72/2008â (PDF). Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 2 tháng 1 nÄm 2009. Truy cáºp ngà y 28 tháng 4 nÄm 2009.
- ^ ISTAT. âCrude birth rates, mortality rates and marriage rates 2005â2008â (PDF) (bằng tiếng Ã). Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 21 tháng 8 nÄm 2011. Truy cáºp ngà y 10 tháng 5 nÄm 2009.
- ^ ISTAT. âAverage number of children born per woman 2005â2008â (PDF) (bằng tiếng Ã). Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 21 tháng 8 nÄm 2011. Truy cáºp ngà y 3 tháng 5 nÄm 2009.
- ^ âPrevisioni della popolazione, 2011â2065, dati al 1° gennaioâ. Demo.istat.it. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 6 tháng 3 nÄm 2013. Truy cáºp ngà y 12 tháng 3 nÄm 2013.
- ^ âCauses of the Italian mass emigrationâ. ThinkQuest Library. ngà y 15 tháng 8 nÄm 1999. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 1 tháng 7 nÄm 2009. Truy cáºp ngà y 11 tháng 8 nÄm 2014.
- ^ Favero, Luigi e Tassello, Graziano. Cent'anni di emigrazione italiana (1861â1961) Introduction
- ^ âStatistiche del Ministero dell'Internoâ. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 27 tháng 2 nÄm 2010. Truy cáºp ngà y 2 tháng 9 nÄm 2017.
- ^ Consulta Nazionale Emigrazione. Progetto ITENETs â "Gli italiani in Brasile"; pp. 11, 19 LÆ°u trữ 2012-02-12 tại Wayback Machine. Truy cáºp ngà y 10 tháng 9 nÄm 2008.
- ^ Lee, Adam (ngà y 3 tháng 4 nÄm 2006). âUnos 20 millones de personas que viven en la Argentina tienen algún grado de descendencia italianaâ (bằng tiếng Tây Ban Nha). Truy cáºp ngà y 27 tháng 6 nÄm 2008.
- ^ American FactFinder, United States Census Bureau. âU.S Census Bureau â Selected Population Profile in the United Statesâ. American FactFinder, United States Census Bureau. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 30 tháng 4 nÄm 2011. Truy cáºp ngà y 30 tháng 5 nÄm 2011.
- ^ Roberto, Vincenzo Patruno, Marina Venturi, Silvestro. âDemo-Geodemo. - Mappe, Popolazione, Statistiche Demografiche dell'ISTATâ. demo.istat.it.
- ^ http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=urb_lpop1&lang=en
- ^ âResident Foreigners on 31st December 2016â. Istat. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 22 tháng 6 nÄm 2017. Truy cáºp ngà y 15 tháng 6 nÄm 2017.
- ^ âImmigrants.Statâ. Istat. Truy cáºp ngà y 15 tháng 6 nÄm 2017.
- ^ âNational demographic balance 2016â. Istat. Truy cáºp ngà y 15 tháng 6 nÄm 2017.
- ^ âNational demographic balance 2014â. Istat. Truy cáºp ngà y 15 tháng 6 nÄm 2017.
- ^ Elisabeth Rosenthal, "Italy cracks down on illegal immigration". The Boston Globe. ngà y 16 tháng 5 nÄm 2008.
- ^ Allen, Beverly (1997). Revisioning Italy national identity and global culture. Minneapolis: University of Minnesota Press. tr. 169. ISBN 978-0-8166-2727-1.
- ^ "Milan police in Chinatown clash". BBC News. ngà y 13 tháng 4 nÄm 2007.
- ^ "EUROPE: Home to Roma, And No Place for Them". IPS ipsnews.net. Lưu trữ 2012-03-05 tại Wayback Machine
- ^ âBalkan Investigative Reporting Networkâ. Birn.eu.com. ngà y 8 tháng 11 nÄm 2007. Truy cáºp ngà y 4 tháng 11 nÄm 2008.
- ^ âLegge 15 Dicembre 1999, n. 482 "Norme in materia di tutela delle minoranze linguistiche storiche" pubblicata nella Gazzetta Ufficiale n. 297 del 20 dicembre 1999â. Italian Parliament. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 12 tháng 5 nÄm 2015. Truy cáºp ngà y 2 tháng 12 nÄm 2014.
- ^ Italian language Ethnologue.com
- ^ âEurobarometer â Europeans and their languagesâ (485 KB). tháng 2 nÄm 2006.
- ^ Nationalencyklopedin "Världens 100 största språk 2007" The World's 100 Largest Languages in 2007
- ^ Italian language Lưu trữ 2014-05-02 tại Wayback Machine University of Leicester
- ^ âItalian languageâ. Encyclopædia Britannica. ngà y 3 tháng 11 nÄm 2008. Truy cáºp ngà y 19 tháng 11 nÄm 2009.
- ^ Norme in materia di tutela delle minoranze linguistiche storiche, Italian parliament
- ^ [L.cost. 26 febbraio 1948, n. 4, Statuto speciale per la Valle d'Aosta; L.cost. 26 febbraio 1948, n. 5, Statuto speciale per il Trentino-Alto Adige; L. cost. 31 gennaio 1963, n. 1, Statuto speciale della Regione Friuli Venezia Giulia]
- ^ âLinguistic diversity among foreign citizens in Italyâ. Italian National Institute of Statistics. Truy cáºp ngà y 27 tháng 7 nÄm 2014.
- ^ âThe Global Religious Landscapeâ (PDF). Pewforum.org. Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 24 tháng 9 nÄm 2015. Truy cáºp ngà y 2 tháng 10 nÄm 2015.
- ^ âCatholicism No Longer Italy`s State Religionâ. Sun Sentinel. ngà y 4 tháng 6 nÄm 1985. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 20 tháng 10 nÄm 2013. Truy cáºp ngà y 7 tháng 9 nÄm 2013.
- ^ a b âThe Global Catholic Populationâ. pewresearch.org. Pew Research Center. Truy cáºp ngà y 24 tháng 8 nÄm 2014.
- ^ Text taken directly from âArchived copyâ. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 31 tháng 12 nÄm 2010. Truy cáºp ngà y 5 tháng 2 nÄm 2016.Quản lý CS1: bản lÆ°u trữ là tiêu Äá» (liên kết) (viewed on ngà y 14 tháng 12 nÄm 2011), on the website of the British Foreign & Commonwealth Office.
- ^ The Holy See's sovereignty has been recognized explicitly in many international agreements and is particularly emphasized in article 2 of the Lateran Treaty of ngà y 11 tháng 2 nÄm 1929, in which "Italy recognizes the sovereignty of the Holy See in international matters as an inherent attribute in conformity with its traditions and the requirements of its mission to the world" (Lateran Treaty, English translation LÆ°u trữ 2018-05-23 tại Wayback Machine).
- ^ Leustean, Lucian N. (2014). Eastern Christianity and Politics in the Twenty-First Century. Routledge. tr. 723. ISBN 978-0-415-68490-3.
- ^ âLe religioni in Italia: I Testimoni di Geova (Religions in Italy: The Jehovah's Witnesses)â (bằng tiếng Ã). Center for Studies on New Religions. Truy cáºp ngà y 30 tháng 5 nÄm 2011.
- ^ âChiesa Evangelica Valdese â Unione delle chiese Metodiste e Valdesi (Waldensian Evangelical Church â Union of Waldensian and Methodist churches)â (bằng tiếng Ã). Chiesa Evangelica Valdese â Unione delle chiese Metodiste e Valdesi (Waldensian Evangelical Church â Union of Waldensian and Methodist churches. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 11 tháng 2 nÄm 2006. Truy cáºp ngà y 30 tháng 5 nÄm 2011.
- ^ âWorld Council of Churches â Evangelical Methodist Church in Italyâ. World Council of Churches. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 9 tháng 7 nÄm 2008. Truy cáºp ngà y 30 tháng 10 nÄm 2010.
- ^ Dawidowicz, Lucy S. (1986). The war against the Jews, 1933â1945. New York: Bantam Books. ISBNÂ 0-553-34302-5.p. 403
- ^ âTHE JEWISH COMMUNITY OF ITALY Unione delle Comunita Ebraiche Italianeâ. The European Jewish Congress. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 13 tháng 3 nÄm 2013. Truy cáºp ngà y 25 tháng 8 nÄm 2014.
- ^ âNRI Sikhs in Italyâ. Nriinternet.com. ngà y 15 tháng 11 nÄm 2004. Truy cáºp ngà y 30 tháng 10 nÄm 2010.
- ^ âUnione Buddhista Italiana â UBI: L'Enteâ. Buddhismo.it. ngà y 18 tháng 8 nÄm 2009. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 4 tháng 4 nÄm 2007. Truy cáºp ngà y 30 tháng 10 nÄm 2010.
- ^ âMost Baha'i Nations (2005)â. QuickLists > Compare Nations > Religions >. The Association of Religion Data Archives. 2005. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 14 tháng 4 nÄm 2010. Truy cáºp ngà y 30 tháng 1 nÄm 2010.
- ^ âItaly: Islam denied income tax revenue â Adnkronos Religionâ. Adnkronos.com. ngà y 7 tháng 4 nÄm 2003. Truy cáºp ngà y 2 tháng 6 nÄm 2013.
- ^ Camera dei deputati Dossier BI0350. Documenti.camera.it (ngà y 10 tháng 3 nÄm 1998). Truy cáºp ngà y 12 tháng 7 nÄm 2013.
- ^ âLaw ngà y 27 tháng 12 nÄm 2007, n.296â. Italian Parliament. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 6 tháng 12 nÄm 2012. Truy cáºp ngà y 30 tháng 9 nÄm 2012.
- ^ â| Human Development Reportsâ (PDF). Hdr.undp.org. Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 29 tháng 4 nÄm 2011. Truy cáºp ngà y 18 tháng 1 nÄm 2014.
- ^ âPISA 2012 Resultsâ (PDF). OECD. Truy cáºp ngà y 16 tháng 11 nÄm 2015.
- ^ âThe literacy divide: territorial differences in the Italian education systemâ (PDF). Parthenope University of Naples. Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 17 tháng 11 nÄm 2015. Truy cáºp ngà y 16 tháng 11 nÄm 2015.
- ^ âNumber of top-ranked universities by country in Europeâ. Shanghai Ranking Consultancy. 2015. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 30 tháng 10 nÄm 2015. Truy cáºp ngà y 29 tháng 10 nÄm 2015.
- ^ a b âItaly â Healthâ. Dev.prenhall.com. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 1 tháng 7 nÄm 2009. Truy cáºp ngà y 2 tháng 8 nÄm 2010.
- ^ a b âOECD Health Statistics 2014 How Does Italy Compare?â (PDF). OECD. 2014.
- ^ âThe World Health Organization's ranking of the world's health systemsâ. ΦΩΤÎΣ ÎÎΥΤΣÎÎ¥ÎÎΣ (Photius Coutsoukis). Truy cáºp ngà y 27 tháng 10 nÄm 2009.
- ^ âWorld Health Statistics 2016: Monitoring health for the SDGs Annex B: tables of health statistics by country, WHO region and globallyâ. World Health Organization. 2016. Truy cáºp ngà y 27 tháng 6 nÄm 2016.
- ^ âGlobal Prevalence of Adult Obesityâ (PDF). International Obesity Taskforce. Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 11 tháng 12 nÄm 2009. Truy cáºp ngà y 29 tháng 1 nÄm 2008.
- ^ âSmoking Ban Begins in Italy | Europe | DW.COM | 10.01.2005â. Deutsche Welle. Truy cáºp ngà y 1 tháng 8 nÄm 2010.
- ^ âUNESCO Culture Sector, Eighth Session of the Intergovernmental Committee (8.COM) â from 2 to ngà y 7 tháng 12 nÄm 2013â. Truy cáºp ngà y 3 tháng 4 nÄm 2014.
- ^ âUNESCO â Culture â Intangible Heritage â Lists & Register â Inscribed Elements â Mediterranean Dietâ. Truy cáºp ngà y 3 tháng 4 nÄm 2014.
- ^ Killinger, Charles (2005). Culture and customs of Italy . Westport, Conn.: Greenwood Press. tr. 3. ISBN 0-313-32489-1.
- ^ Cole, Alison (1995). Virtue and magnificence: art of the Italian Renaissance courts. New York: H.N. Abrams. ISBNÂ 0-8109-2733-0.
- ^ Eyewitness Travel (2005), pg. 19
- ^ Architecture in Italy, ItalyTravel.com
- ^ âHistory â Historic Figures: Inigo Jones (1573â1652)â. BBC. ngà y 1 tháng 1 nÄm 1970. Truy cáºp ngà y 12 tháng 3 nÄm 2013.
- ^ âRoman Paintingâ. art-and-archaeology.com.
- ^ âRoman Wall Paintingâ. accd.edu. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 19 tháng 3 nÄm 2007.
- ^ âPoetry and Drama: Literary Terms and Concepts.â. The Rosen Publishing Group. 2011. Truy cáºp ngà y 18 tháng 10 nÄm 2011.
- ^ Brand, Peter; Pertile, Lino biên táºp (1999). â2 - Poetry. Francis of Assisi (pp. 5ff.)â. The Cambridge History of Italian Literature. Cambridge University Press. ISBN 978-0-52166622-0. Truy cáºp ngà y 31 tháng 12 nÄm 2015. Äã bá» qua tham sá» không rõ
|editor2link=
(gợi ý|editor-link2=
) (trợ giúp) - ^ Ernest Hatch Wilkins, The invention of the sonnet, and other studies in Italian literature (Rome: Edizioni di Storia e letteratura, 1959), 11â39
- ^ âGiovanni Boccaccio: The Decameron.â. Encyclopædia Britannica. Truy cáºp ngà y 18 tháng 12 nÄm 2013.
- ^ Steven Swann Jones, The Fairy Tale: The Magic Mirror of Imagination, Twayne Publishers, New York, 1995, ISBN 0-8057-0950-9, p38
- ^ Bottigheimer 2012a, 7; Waters 1894, xii; Zipes 2015, 599.
- ^ Opie, Iona; Opie, Peter (1974), The Classic Fairy Tales, Oxford and New York: Oxford University Press, ISBN 0-19-211559-6 See page 20. The claim for earliest fairy-tale is still debated, see for example Jan M. Ziolkowski, Fairy tales from before fairy tales: the medieval Latin past of wonderful lies, University of Michigan Press, 2007. Ziolkowski examines Egbert of Liège's Latin beast poem Fecunda natis (The Richly Laden Ship, c. 1022/24), the earliest known version of "Little Red Riding Hood". Further info: Little Red Pentecostal LÆ°u trữ 2007-10-23 tại Wayback Machine, Peter J. Leithart, ngà y 9 tháng 7 nÄm 2007.
- ^ a b Giovanni Gasparini. La corsa di Pinocchio. Milano, Vita e Pensiero, 1997. p. 117. ISBN 88-343-4889-3
- ^ âPinocchio: Carlo Collodi - Children's Literature Reviewâ. Encyclopedia.com. Truy cáºp ngà y 1 tháng 10 nÄm 2015.
- ^ Archibald Colquhoun. Manzoni and his Times. J. M. Dent & Sons, London, 1954.
- ^ âEncyclopedia of Italian Literary Studies - Google Booksâ. Books.google.co.uk. ngà y 26 tháng 12 nÄm 2006. Truy cáºp ngà y 18 tháng 4 nÄm 2015.
- ^ The 20th-Century art book . dsdLondon: Phaidon Press. 2001. ISBNÂ 0714835420.
- ^ âAll Nobel Prizes in Literatureâ. Nobelprize.org. Truy cáºp ngà y 30 tháng 5 nÄm 2011.
- ^ âQuick Opera Facts 2007â. OPERA America. 2007. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 1 tháng 10 nÄm 2006. Truy cáºp ngà y 23 tháng 4 nÄm 2007.
- ^ Alain P. Dornic (1995). âAn Operatic Surveyâ. Opera Glass. Truy cáºp ngà y 23 tháng 4 nÄm 2007.
- ^ a b Kimbell, David R. B (ngà y 29 tháng 4 nÄm 1994). Italian Opera. Google Books. ISBN 978-0-521-46643-1. Truy cáºp ngà y 20 tháng 12 nÄm 2009.
- ^ Anderson, Ariston. âVenice: David Gordon Green's 'Manglehorn,' Abel Ferrara's 'Pasolini' in Competition Lineupâ. The Hollywood Reporter.
- ^ âAddio, Lido: Last Postcards from the Venice Film Festivalâ. TIME.
- ^ âThe Cinema Under Mussoliniâ. Ccat.sas.upenn.edu. Truy cáºp ngà y 30 tháng 10 nÄm 2010.
- ^ âThe 25 Most Influential Directors of All Timeâ. MovieMaker Magazine. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 11 tháng 12 nÄm 2015. Truy cáºp ngà y 2 tháng 9 nÄm 2017.
- ^ â10 Most Influential Directors Of All Timeâ. WhatCulture.com.
- ^ âHistorical origins of italian neorealism â Neorealism â actor, actress, film, children, voice, show, born, director, son, cinema, sceneâ. Filmreference.com. Truy cáºp ngà y 7 tháng 9 nÄm 2011.
- ^ âItalian Neorealism â Explore â The Criterion Collectionâ. Criterion.com. Truy cáºp ngà y 7 tháng 9 nÄm 2011.
- ^ Bondanella, Peter E. (2001). Italian Cinema: From Neorealism to the Present (bằng tiếng Anh). Continuum. tr. 13. ISBN 9780826412478.
- ^ Hamil, Sean; Chadwick, Simon (2010). Managing football: an international perspective (ấn bản 1). Amsterdam: Elsevier/Butterworth-Heinemann. tr. 285. ISBN 1-85617-544-8.
- ^ âPrevious FIFA World Cupsâ. FIFA.com. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 17 tháng 3 nÄm 2015. Truy cáºp ngà y 8 tháng 1 nÄm 2011.
- ^ Foot, John. Pedalare! Pedalare!: a history of Italian cycling. London: Bloomsbury. tr. 312. ISBN 978-1-4088-2219-7.
- ^ Hall, James (ngà y 23 tháng 11 nÄm 2012). âItaly is best value skiing country, report findsâ. The Daily Telegraph. Truy cáºp ngà y 29 tháng 8 nÄm 2013.
- ^ âIl tennis è il quarto sport in Italia per numero di praticantiâ. Federazione Italiana Tennis. Truy cáºp ngà y 29 tháng 8 nÄm 2013.
- ^ âNew York Takes Top Global Fashion Capital Title from London, edging past Parisâ. Languagemonitor.com. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 22 tháng 2 nÄm 2014. Truy cáºp ngà y 25 tháng 2 nÄm 2014.
- ^ Press, Debbie (2000). âYour Modeling Career: You Don't Have to Be a Superstar to Succeedâ. ISBN 978-1-58115-045-2. Chú thÃch journal cần
|journal=
(trợ giúp) - ^ Miller (2005) p. 486
- ^ a b c Insight Guides (2004) p.220
- ^ âDesign City Milanâ. Wiley. Truy cáºp ngà y 3 tháng 1 nÄm 2010.
- ^ âFrieze Magazine â Archive â Milan and Turinâ. Frieze. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 10 tháng 1 nÄm 2010. Truy cáºp ngà y 3 tháng 1 nÄm 2010.
- ^ âItalian Cooking: History of Food and Cooking in Rome and Lazio Region, Papal Influence, Jewish Influence, The Essence of Roman Italian Cookingâ. Inmamaskitchen.com. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 10 tháng 4 nÄm 2010. Truy cáºp ngà y 24 tháng 4 nÄm 2010.
- ^ âThe Making of Italian Food...From the Beginningâ. Epicurean.com. Truy cáºp ngà y 24 tháng 4 nÄm 2010.
- ^ Del Conte, 11â21.
- ^ Related Articles (ngà y 2 tháng 1 nÄm 2009). âItalian cuisine â Britannica Online Encyclopediaâ. Britannica.com. Truy cáºp ngà y 24 tháng 4 nÄm 2010.
- ^ âItalian Food â Italy's Regional Dishes & Cuisineâ. Indigoguide.com. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 2 tháng 1 nÄm 2011. Truy cáºp ngà y 24 tháng 4 nÄm 2010.
- ^ âRegional Italian Cuisineâ. Rusticocooking.com. Truy cáºp ngà y 24 tháng 4 nÄm 2010.
- ^ âWhich country has the best food?â. CNN. ngà y 6 tháng 1 nÄm 2013. Truy cáºp ngà y 14 tháng 10 nÄm 2013.
- ^ Freeman, Nancy (ngà y 2 tháng 3 nÄm 2007). âAmerican Food, Cuisineâ. Sallybernstein.com. Truy cáºp ngà y 24 tháng 4 nÄm 2010.
- ^ The Silver Spoon ISBN 88-7212-223-6, 1997 ed.
- ^ Mario Batali Simple Italian Food: Recipes from My Two Villages (1998), ISBN 0-609-60300-0
- ^ âMost Americans Have Dined Outin the Past Month and, Among Type of Cuisine, American Food is Tops Followed by Italianâ (PDF). Harris interactive. Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 20 tháng 5 nÄm 2013. Truy cáºp ngà y 31 tháng 8 nÄm 2013.
- ^ Kazmin, Amy (ngà y 26 tháng 3 nÄm 2013). âA taste for Italian in New Delhiâ. Financial Times. Truy cáºp ngà y 31 tháng 8 nÄm 2013.
- ^ Keane, John. âItaly leads the way with protected products under EU schemesâ. Bord Bia. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 29 tháng 3 nÄm 2014. Truy cáºp ngà y 5 tháng 9 nÄm 2013.
- ^ Marshall, Lee (ngà y 30 tháng 9 nÄm 2009). âItalian coffee culture: a guideâ. The Daily Telegraph. Truy cáºp ngà y 5 tháng 9 nÄm 2013.
- ^ Jewkes, Stephen (ngà y 13 tháng 10 nÄm 2012). âWorld's first museum about gelato culture opens in Italyâ. Times Colonist. Truy cáºp ngà y 5 tháng 9 nÄm 2013.
- ^ Squires, Nick (ngà y 23 tháng 8 nÄm 2013). âTiramisu claimed by Trevisoâ. The Daily Telegraph. Truy cáºp ngà y 5 tháng 9 nÄm 2013.
Äá»c thêm sá»a
- Hacken, Richard. âHistory of Italy: Primary Documentsâ. EuroDocs: Harold B. Lee Library: Brigham Young University. Truy cáºp ngà y 6 tháng 3 nÄm 2010.
- âFastiOnline: A database of archaeological excavations since the year 2000â. International Association of Classical Archaeology (AIAC). 2004â2007. Truy cáºp ngà y 6 tháng 3 nÄm 2010.
- Hibberd, Matthew. The media in Italy (McGraw-Hill International, 2007)
- Sarti, Roland, ed. Italy: A reference guide from the Renaissance to the present (2004)
- Sassoon, Donald. Contemporary Italy: politics, economy and society since 1945 (Routledge, 2014)
- âItaly History â Italian History Indexâ (bằng tiếng à và English). European University Institute, The World Wide Web Virtual Library. 1995â2010. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 15 tháng 8 nÄm 2021. Truy cáºp ngà y 6 tháng 3 nÄm 2010.Quản lý CS1: ngôn ngữ không rõ (liên kết)
Liên kết ngoà i sá»a
Từ Äiá»n từ Wiktionary | |
Táºp tin phÆ°Æ¡ng tiá»n từ Commons | |
Tin tức từ Wikinews | |
Danh ngôn từ Wikiquote | |
VÄn kiá»n từ Wikisource | |
Tủ sách giáo khoa từ Wikibooks | |
Cẩm nang du lá»ch guide từ Wikivoyage | |
Tà i nguyên há»c táºp từ Wikiversity | |
Dữ liá»u từ Wikidata |
- Italia tại Từ Äiá»n bách khoa Viá»t Nam
- à tại Encyclopædia Britannica (tiếng Anh)
- Trang thông tin chÃnh phủ
- Trang chÃnh thức của Nghá» viá»n Ã
- Trang chÃnh thức của Tá»ng thá»ng Ã
- Giáo dục báºc cao tại à cho sinh viên quá»c tế
- Các công viên quá»c gia và khu vá»±c tại Ã
- Trang du lá»ch chÃnh thức của à LÆ°u trữ 2016-05-20 tại Wayback Machine
- Trang tin của Bá» Kinh tế và Tà i chÃnh
- à trên BBC News
- Mục âItalyâ trên trang của CIA World Factbook.
- à Lưu trữ 2008-12-16 tại Wayback Machine trên UCB Libraries GovPubs
- à trên DMOZ
- à trên Encyclopædia Britannica
- à tại trang thông tin của OECD
- à trên trang thông tin của Liên minh châu Ãu
- Wikimedia Atlas của Italy
- Dữ liá»u Äá»a lý liên quan Äến à tại OpenStreetMap
- Key Dá»± báo phát triá»n cho à từ International Futures