Moldova
Moldova ([molËdova], phiên âm: Môn-Äô-va), tên chÃnh thức Cá»ng hòa Moldova (Republica Moldova) là má»t quá»c gia nằm kÃn trong lục Äá»a á» Äông Ãu, giữa România á» phÃa tây và Ukraina á» phÃa bắc, Äông và nam.
Cá»ng hòa Moldova
|
|||||
---|---|---|---|---|---|
Tên bằng ngôn ngữ chÃnh thức
| |||||
| |||||
Bản Äá» Vá» trà Moldova (xanh) vÃ
Transnistria (xanh nhạt) tại Châu Ãu. | |||||
Quá»c ca | |||||
Limba NoastrÄ "Ngôn ngữ của chúng ta" | |||||
HÃ nh chÃnh | |||||
ChÃnh phủ | Cá»ng hòa nghá» viá»n | ||||
Tá»ng thá»ng | Maia Sandu | ||||
Thủ tÆ°á»ng | Dorin Recean | ||||
Thủ Äô | ChiÅinÄu 47°0â²B 28°55â²Ä / 47°B 28,917塀 | ||||
Thà nh phá» lá»n nhất | ChiÅinÄu | ||||
Äá»a lý | |||||
Diá»n tÃch | 33.700 (13.000mi²) km² (hạng 135) | ||||
Diá»n tÃch nÆ°á»c | 1,4 % | ||||
Múi giỠ| EET (UTC+2); mùa hè: EEST (UTC+3) | ||||
Lá»ch sá» | |||||
Äá»c láºp từ Liên Xô | |||||
21 tháng 6 nÄm 1990 | Tuyên bá» chủ quyá»n | ||||
27 tháng 8 nÄm 1991 | Tuyên bá» Äá»c láºp | ||||
25 tháng 12 nÄm 1991 | Công nháºn | ||||
Ngôn ngữ chÃnh thức | Tiếng România | ||||
Dân sá» Æ°á»c lượng | 2,597,100 [1] (Trừ Transnistria) NÄm Æ°á»c lượng dân sá» = 2021 ngÆ°á»i (hạng 133) | ||||
Dân sá» (2004) | 3.383.332[2] (không gá»m Transnistria) 3.938.679[3] (gá»m Transnistria) ngÆ°á»i | ||||
Máºt Äá» | 105 ngÆ°á»i/km² (hạng 101) | ||||
Kinh tế | |||||
GDP (PPP) (2019) | Tá»ng sá»: 27,271 tá»· USD[4] Bình quân Äầu ngÆ°á»i: 13.574 USD [4] | ||||
GDP (danh nghÄ©a) (2019) | Tá»ng sá»: 12,037 tá»· USD[4] Bình quân Äầu ngÆ°á»i: 4.498 USD[4] | ||||
HDI (2019) | 0,711[5] cao (hạng 107) | ||||
HỠsỠGini (2014) | 26,8[6] thấp | ||||
ÄÆ¡n vá» tiá»n tá» | leu Moldova (MDL ) | ||||
Thông tin khác | |||||
Tên miá»n Internet | .md | ||||
Mã Äiá»n thoại | +373 | ||||
Lái xe bên | phải |
Thá»i cá» Äại, lãnh thá» hiá»n nay của nÆ°á»c nà y là má»t phần của Dacia, sau Äó nó rÆ¡i và o vùng ảnh hÆ°á»ng của Äế chế La Mã. Thá»i Trung Cá», Äa phần lãnh thá» hiá»n nay của Moldova là má»t phần của Công quá»c Moldavia. NÄm 1812, vùng phÃa Äông của công quá»c nà y bá» sáp nháºp bá»i Äế chế Nga và Äược gá»i là Bessarabia. Từ nÄm 1856 tá»i nÄm 1878, hai tá»nh phÃa nam quay trá» lại vá»i Moldavia, và và o nÄm 1859 chúng thá»ng nhất vá»i Wallachia Äá» trá» thà nh Romania hiá»n Äại.
Ngay khi Äế chế Nga bá» giải tán nÄm 1917, má»t nhà nÆ°á»c Cá»ng hoà Dân chủ Moldavia, Äầu tiên là tá»± trá», sau Äó là Äá»c láºp Äược thà nh láºp, và gia nháºp Romania nÄm 1918. NÄm 1940, Bessarabia sáp nháºp và o Liên Xô (vá»i sá»± Äá»ng ý của Äức quá»c xã theo Nghá» Äá»nh thÆ° Phụ lục Bà máºt của Hiá»p Æ°á»c Xô-Äức), và bá» phân chia giữa Cá»ng hòa Xã há»i chủ nghÄ©a Xô viết Ukraina và nhà nÆ°á»c Cá»ng hòa Xã há»i chủ nghÄ©a Xô viết Moldavia má»i thà nh láºp.
Sau khi bá» già nh giáºt qua lại trong giai Äoạn 1941 và 1944 trong Thế chiến II, lãnh thá» của quá»c gia Moldova hiá»n Äại sáp nháºp và o Liên Xô cho tá»i khi nó già nh lại Äá»c láºp ngà y 27 tháng 8 nÄm 1991. Moldova Äược chấp nháºn và o Liên Hợp Quá»c tháng 3 nÄm 1992.
Tháng 9 nÄm 1990, má»t chÃnh phủ ly khai Äược thà nh láºp tại Transnistria, dải lãnh thá» Moldova trên bá» Äông sông Dniester. Không quá»c gia thà nh viên Liên hiá»p quá»c nà o công nháºn chÃnh quyá»n nà y.
NÆ°á»c nà y theo chế Äá» dân chủ nghá» viá»n vá»i má»t tá»ng thá»ng là lãnh Äạo quá»c gia và má»t thủ tÆ°á»ng là lãnh Äạo chÃnh phủ. Moldova là má»t quá»c gia thà nh viên của Liên hiá»p quá»c, Há»i Äá»ng châu Ãu, Tá» chức ThÆ°Æ¡ng mại Thế giá»i (WTO), Tá» chức An ninh và Hợp tác châu Ãu (OSCE), GUAM, Cá»ng Äá»ng các quá»c gia Äá»c láºp, Tá» chức Hợp tác Kinh tế biá»n Äen (BSEC) và các tá» chức quá»c tế khác. Moldova hiá»n mong muá»n gia nháºp Liên minh châu Ãu,[7] và Äã thá»±c hiá»n Kế hoạch Hà nh Äá»ng ba nÄm Äầu tiên bên trong khuôn khá» ChÃnh sách Láng giá»ng châu Ãu (ENP).[8]
Äá»a lý sá»a
Phần lá»n nhất của Äất nÆ°á»c nằm giữa hai con sông, Dniester và Prut. Biên giá»i phÃa tây Moldova Äược hình thà nh bá»i sông Prut, nó nháºp và o sông Danube trÆ°á»c khi Äá» ra biá»n Äen. Moldova có Äoạn tiếp cáºn sông Danube chá» dà i khoảng 480m, và GiurgiuleÅti là cảng duy nhất của Moldova trên sông Danube. á» phÃa Äông, Dniester là con sông chÃnh, chảy xuyên quá»c gia từ bắc Äến nam, nháºn nÆ°á»c từ các con sông RÄut, Bâc, Ichel, Botna. Ialpug chảy và o má»t trong các cá»a sông của Danube, trong khi Cogâlnic Äá» và o dãy cá»a sông trên biá»n Äen.
Moldova là quá»c gia nằm kÃn trong lục Äá»a, tháºm chà khi nÆ°á»c nà y á» rất gần biá»n Äen. Tuy hầu hết Äất nÆ°á»c là Äá»i núi, Äá» cao không bao giá» vượt quá 430m â Äiá»m cao nhất là Äá»i BÄlÄneÅti. Các ngá»n Äá»i tại Moldova là má»t phần của Cao nguyên Moldavia, vá» mặt Äá»a lý bắt nguá»n từ dãy Núi Carpathian. Các phần phụ của nó tại Moldova gá»m Äá»i Dniester (Äá»i Bắc Moldavia và Dãy Dniester-RÄut), Äá»ng bằng Moldavia (Thung lÅ©ng Trung Prut và Thảo nguyên BÄlÅ£i), và Cao nguyên Trung Moldavia (Äá»i Ciuluc-SoloneÅ£, Äá»i CorneÅti (Codri Massive) - Codri, có nghÄ©a "rừng" -, Äá»i Hạ Dniester, Thung lÅ©ng Hạ Prut, và Äá»i Tigheci). á» phÃa nam, nÆ°á»c nà y có má»t vùng Äất phẳng nhá», Äá»ng bằng Bugeac. Lãnh thá» Moldova á» phÃa Äông sông Dniester bá» chia tách giữa các phần của Cao nguyên Podolia, và các phần của Thảo nguyên Ãu Ã.
Các thà nh phá» lá»n của nÆ°á»c nà y là thủ Äô ChiÅinÄu, á» trung tâm Äất nÆ°á»c, Tiraspol (á» vùng phÃa Äông Transnistria), BÄlÅ£i (á» phÃa bắc) và Tighina (á» phÃa Äông nam).
Tên gá»i sá»a
Tên Moldova xuất xứ từ tên Sông Moldova; châu thá» của con sông nà y từng là má»t trung tâm chÃnh trá» khi Công quá»c Moldavia Äược thà nh láºp nÄm 1359. Nguá»n gá»c của tên sông vẫn chÆ°a sáng tá» hoà n toà n. Có má»t giải thÃch (má»t truyá»n thuyết) vá» viá»c hoà ng tá» DragoÅ Äặt tên cho con sông sau khi sÄn má»t chú bò rừng châu Ãu: Sau cuá»c Äi sÄn, chú chó sÄn Molda Äã kiá»t sức của ông chết Äuá»i trên sông. Tên của chú chó Äã Äược Äặt cho con sông, và cuá»i cùng là cả Công quá»c, theo Dimitrie Cantemir và Grigore Ureche.[9]
Lá»ch sá» sá»a
Thá»i Cá» Äại lãnh thá» Moldova là nÆ¡i sinh sá»ng của các bá» tá»c Dacian. Giữa thế ká»· thứ I và thế ká»· thứ VII trÆ°á»c Công nguyên, vùng phÃa nam thá»nh thoảng nằm dÆ°á»i quyá»n kiá»m soát của các Äế chế La Mã và sau Äó là Byzantine. Vì vá» trà chiến lược của nó là cầu ná»i giữa châu à và châu Ãu, lãnh thá» Moldova hiá»n Äại nhiá»u lần trong thá»i kỳ cuá»i cá» Äại và Äầu thá»i Trung Cá» Äã bá» ngÆ°á»i Goths, Huns, Avars, Magyars, Pechenegs, Cumans, và Mông Cá» xâm lược. Những cuá»c tấn công của ngÆ°á»i Tatar tiếp tục sau sá»± thà nh láºp Công quá»c Moldavia nÄm 1359, vá»i các biên giá»i là dãy núi Carpathian á» phÃa tây, sông Dniester á» phÃa Äông và sông Danube và biá»n Äen á» phÃa nam. Lãnh thá» của nó gá»m lãnh thá» hiá»n tại của Cá»ng hoà Moldova, tám trong sá» 41 tá»nh á» phÃa Äông Romania, và vùng tá»nh Chernivtsi và Budjak của Ukraina. NhÆ° nÆ°á»c cá»ng hoà hiá»n tại, nó Äược ngÆ°á»i Äá»a phÆ°Æ¡ng gá»i là Moldova. NÄm 1538, công quá»c trá» thà nh má»t chÆ° hầu của Äế chế Ottoman, nhÆ°ng vẫn giữ Äược má»t phần tá»± trá» bên trong và bên ngoà i.
NÄm 1812, theo Hiá»p Æ°á»c Bucharest giữa Äế chế Ottoman (trong Äó Moldavia là má»t chÆ° hầu) và Äế chế Nga, Äế chế Ottoman nhượng ná»a phÃa Äông Công quá»c Moldavia, dá»c Khotyn và Bessarabia cÅ© (Budjak hiá»n Äại), dù có nhiá»u cuá»c phản Äá»i của ngÆ°á»i Moldavia.
Ban Äầu, ngÆ°á»i Nga dùng cái tên "'Oblast' (tá»nh) Moldavia và Bessarabia", cho phép há» có quyá»n tá»± trá» rá»ng lá»n, nhÆ°ng sau nà y (nÄm 1828) ngÆ°ng chÃnh quyá»n tá»± quản và gá»i nó là Guberniya của Bessarabia, hay ÄÆ¡n giản Bessarabia, bắt Äầu quá trình Nga hoá, má»t phần của chÃnh sách nà y tại Bessarabia là bà i trừ yếu tá» Romania bằng cách cấm giáo dục và lá» há»i tôn giáo bằng tiếng România từ sau tháºp niên 1860; háºu quả là má»t tá»· lá» biết chữ cá»±c thấp (nÄm 1897 xấp xá» 18% nam giá»i, xấp xá» 4% nữ giá»i biết chữ).[10] Phần phÃa tây Moldavia (không phải là má»t phần của Moldova hiá»n nay) vẫn là má»t công quá»c tá»± trá», và và o nÄm 1859, thá»ng nhất vá»i Wallachia Äá» hình thà nh VÆ°Æ¡ng quá»c Romania. NÄm 1856, Hiá»p Æ°á»c Paris chứng kiến ba tá»nh của Bessarabia - Cahul, Bolgrad và Ismail - quay trá» lại vá»i Moldavia, nhÆ°ng và o nÄm 1878, Hiá»p Æ°á»c Berlin chứng kiến VÆ°Æ¡ng quá»c Romania trả lại chúng cho Äế chế Nga. Trong thế ká»· XIX, chÃnh quyá»n Nga[11] khuyến khÃch viá»c di cÆ° tá»i các phần của vùng bá»i ngÆ°á»i Ukraina, Lipovan, Cossack, Bulgari,[12] Äức,[13] Gagauz, và cho phép Äá»nh cÆ° thêm nhiá»u ngÆ°á»i Do Thái; tá»· lá» dân cÆ° là ngÆ°á»i gá»c Moldova giảm từ khoảng 86% nÄm 1816[14] xuá»ng khoảng 52% nÄm 1905.[15]
Thế chiến I Äã khiến ngÆ°á»i dân Äá»a phÆ°Æ¡ng nháºn thức cao hÆ¡n vá» chÃnh trá» và vÄn hoá (quá»c gia), có 300,000 ngÆ°á»i Bessarabian ÄÄng ký gia nháºp Há»ng Quân Xô Viết Äược thà nh láºp nÄm 1917; bên trong các ÄÆ¡n vá» lá»n hÆ¡n nhiá»u "Há»i Äá»ng Binh sÄ© Moldavia" Äược thà nh láºp. Từ tháng 11 nÄm 1917 Äến tháng 1 nÄm 1918, công nhân và nông dân thà nh láºp chÃnh quyá»n Xô viết á» Kishinev, Bendery, Tiraspol và các thà nh phá» và phụ cáºn khác quanh Moldavia. Tuy nhiên chÃnh quyá»n Xô viết chá» Äứng vững á» phÃa Äông Moldavia (tả ngạn của Dniester). Vùng phÃa tây của Äất nÆ°á»c là Bessarabia vá»n nằm giữa Prut và Dniester không nằm trong quyá»n lá»±c của Xô viết. Tại Äây, má»t nghá» viá»n Bessarabia, Sfatul Å¢Ärii, Äược bầu và o tháng 10 tháng 11 nÄm 1917 và khai mạc ngà y 3 tháng 12 nÄm 1917 (21 tháng 11 nÄm 1917 theo lá»ch cÅ©), tuyên bá» nhà nÆ°á»c Cá»ng hoà Dân chủ Moldavia (15 tháng 12, hay 2 tháng 12 nÄm 1917 theo lá»ch cÅ©) bên trong nhà nÆ°á»c liên bang Nga, và thà nh láºp chÃnh phủ của há» (21 tháng 12 hay 8 tháng 12 nÄm 1917). Bessarabia tuyên bá» Äá»c láºp khá»i Nga (6 tháng 2 hay 24 tháng 1 nÄm 1918), và o ngà y 9 tháng 4 (27 tháng 3 nÄm 1918). Ngay sau Äó, Quân Äá»i Romania tiến và o trong vùng nhằm Äá»i phó vá»i má»t ná» lá»±c phản kháng của ngÆ°á»i dân Äá»a phÆ°Æ¡ng vá»i sá»± lãnh Äạo của Bolshevik. Khi Äó chÃnh quyá»n Nga Xô viết Äang báºn Äá»i phó vá»i các lá»±c lượng Bạch vá» trong Ná»i chiến Nga nên không thá» Äem quân bảo vá» Bessarabia. Khi biết sẽ không nháºn Äược sá»± há» trợ, Äầu tháng 1, Sfatul Å¢Ärii quyết Äá»nh vá»i 86 phiếu thuáºn và 3 phiếu chá»ng và 36 phiếu trắng, sáp nháºp Bessarabia và o VÆ°Æ¡ng quá»c Romania, vá»i Äiá»u kiá»n thá»±c hiá»n cải ruá»ng Äất, tá»± trá» Äá»a phÆ°Æ¡ng, và tôn trá»ng các quyá»n tÃn ngưỡng. Các Äiá»u kiá»n bá» huá»· bá» sau khi Bukovina và Transilvania cÅ©ng gia nháºp VÆ°Æ¡ng quá»c Romania.[16][17][18][19][20] Liên minh nà y Äược các quá»c gia Äá»ng Minh công nháºn trong Hiá»p Æ°á»c Paris (1920).[21] Tuy nhiên, nÆ°á»c Nga Xô viết má»i Äược thà nh láºp, không công nháºn quyá»n cai quản của Romania vá»i Bessarabia. Liên Xô coi vùng nà y là lãnh thá» Liên Xô nằm dÆ°á»i sá»± chiếm Äóng của Romania.[22]
Sau thất bại của cuá»c Ná»i dáºy Tatarbunary nÄm 1924, vùng Transnistria láng giá»ng, má»t phần của Cá»ng hoà Xã há»i chủ nghÄ©a Ukraina thá»i ấy, Äược thà nh láºp thà nh CHXHCNXV Moldavia. Tháng 8 nÄm 1939, Hiá»p Æ°á»c Molotov-Ribbentrop và nghá» Äá»nh bà máºt thèm và o của nó Äược ký kết, theo Äó Phát xÃt Äức công nháºn Bessarabia thuá»c vùng ảnh hÆ°á»ng của Liên Xô, Äiá»u nà y giúp Liên Xô mạnh mẽ khôi phục tuyên bá» chủ quyá»n vá»i vùng Äất nà y.[23] Dù Liên Xô và Romania Äá»ng ý nguyên tắc giải pháp phi bạo lá»±c cho những tranh chấp lãnh thá» trong Hiá»p Æ°á»c Kellogg-Briand nÄm 1928 và Hiá»p Æ°á»c London tháng 7 nÄm 1933, ngà y 28 tháng 6 nÄm 1940, sau khi ra má»t tá»i háºu thÆ° vá»i Romania, Liên Xô, vá»i sá»± cam kết không can thiá»p của Äức, tiến quân và o Bessarabia và phần phÃa bắc của Bukovina. Há»ng quân nháºn Äược sá»± chà o Äón của dân Äá»a phÆ°Æ¡ng và chá» gặp Ãt kháng cá»±. Há» thà nh láºp Cá»ng hoà Xã há»i chủ nghÄ©a Moldavia, gá»m khoảng 70% của Bessarabia, và 50% của Moldavian ASSR hiá»n Äã giải tán.[23]
Sá»± kiá»n nà y dẫn tá»i sá»± thay Äá»i chÃnh trá» lá»n tại Romania, nÆ°á»c nà y huá»· bá» hiá»p Æ°á»c liên minh vá»i Pháp và Anh và quay sang thân cáºn vá»i Äức và cuá»i cùng là sá»± thà nh láºp các chÃnh phủ ủng há» Phát xÃt. Bằng cách tham gia và o cuá»c xâm lược của phe Trục và o Liên Xô nÄm 1941, Romania chiếm lại các lãnh thá» Bessarabia Äã mất, và bắc Bukovina, nhÆ°ng chÃnh quyá»n quân sá»± của nó cÅ©ng tiếp tục chiến tranh sâu và o trong lãnh thá» Liên Xô. Tại Transnistria bá» chiếm Äóng, các lá»±c lượng Romania, cùng vá»i ngÆ°á»i Äức, Äã trục xuất hay tiêu diá»t khoảng 300,000 ngÆ°á»i Do Thái, gá»m 147,000 ngÆ°á»i từ Bessarabia và Bukovina (trong con sá» sau nà y, xấp xá» 90,000 ngÆ°á»i thiá»t mạng).[24] Quân Äá»i Liên Xô tái chiêm vùng nà y trong thá»i gian từ tháng 2 tá»i tháng 4 nÄm 1944, và tái láºp nÆ°á»c Cá»ng hoà Xã há»i chủ nghÄ©a Moldavia. Khoảng 150,000 lÃnh Moldova Äã thiá»t mạng trong Thế chiến II, gá»m khoảng 50,000 ngÆ°á»i thuá»c quân Äá»i Romania (gá»m cả tù binh chiến tranh), và khoảng 100,000 trong quân Äá»i Liên Xô.
Trong giai Äoạn cầm quyá»n của Stalin (1940-1941, 1944-1953), Tù Äà y Liên Xô từ Bessarabia và Bắc Bukovina tá»i Bắc Urals, Siberia, và Bắc Kazakhstan Äã diá» n ra thÆ°á»ng xuyên, những cuá»c trục xuất lá»n nhất diá» n ra ngà y 12â13 tháng 6 nÄm 1941, và 5-6 tháng 7 nÄm 1949, chá» riêng tại nhà nÆ°á»c Cá»ng hoà Xã há»i chủ nghÄ©a Moldova Äã là 18.392 ngÆ°á»i[25] và 35,796 ngÆ°á»i.[26] Các hình thức khác gá»m 32.433 vụ bắt giữ nghi phạm chÃnh trá», tiếp Äó là ÄÆ°a và o Trại cải tạo lao Äá»ng (trong 8.360 trÆ°á»ng hợp), táºp thá» hoá, loại bá» kinh tế tÆ° nhân, và hạ tầng (chủ yếu trong cuá»c rút lui nÄm 1941). NÄm 1946, do háºu quả của nhiá»u cuá»c hạn hán nghiêm trá»ng cá»ng vá»i những hạn mức Äóng góp bắt buá»c do chÃnh phủ Liên Xô, vùng tây nam Liên Xô gặp nạn Äói nghiêm trá»ng.[27] NÄm 1946-1947, Ãt nhất 216.000 ngÆ°á»i chết hoặc bá» hÆ° thai, và khoảng 350,000 trÆ°á»ng hợp loạn dưỡng Äã Äược các nhà sá» há»c xác minh chá» riêng tại Cá»ng hoà Xã há»i chủ nghÄ©a Moldavia.[26] Những sá»± kiá»n tÆ°Æ¡ng tá»± diá» n ra trong tháºp niên 1930 tại Moldavian ASSR.[26] NÄm 1944-53, có nhiá»u nhóm vÅ© trang chá»ng Äá»i Liên Xô tại Moldova; tuy nhiên NKVD và sau nà y là MGB Äã tìm cách bắt giữ, hà nh quyết hoặc trục xuất các thà nh viên của chúng.[26]
Giai Äoạn háºu chiến chứng kiến sá»± di cÆ° á» tầm rá»ng lá»n của các sắc tá»c Nga, Ukraina, và các nhóm sắc tá»c khác và o trong nhà nÆ°á»c cá»ng hoà Xô viết má»i, Äặc biá»t là và o các vùng Äô thá», má»t phần Äá» bù cho những thiếu hụt nhân khẩu do các cuá»c di cÆ° nÄm 1940 và 1944 gây ra.[28] ChÃnh phủ Liên Xô tiến hà nh má»t chiến dá»ch khuyến khÃch bản sắc dân tá»c Moldova, tách biá»t nó khá»i bản sắc Romania, dá»±a trên má»t lý thuyết Äược phát triá»n trong thá»i nhà nÆ°á»c Moldavian ASSR (1924-1940) còn tá»n tại. ChÃnh sách chÃnh thức của Liên Xô xác nháºn rằng ngôn ngữ Äược ngÆ°á»i Moldova sá» dụng khác biá»t vá»i tiếng România (xem Chủ nghÄ©a Moldova). Äá» phân biá»t hai loại tiếng nà y, trong thá»i Liên Xô, tiếng Moldova Äược viết theo ký tá»± Kirin, trái vá»i tiếng România, từ nÄm 1860 Äã Äược viết theo ký tá»± Latinh.
HÆ¡n nữa, trong tháºp niên 1970 và 1980, Cá»ng hoà Xã há»i chủ nghÄ©a Moldavia nháºn Äược các khoản trợ cấp lá»n từ ngân sách Liên Xô Äá» phát triá»n các cÆ¡ sá» công nghiá»p và khoa há»c cÅ©ng nhÆ° nhà á». NÄm 1971, Há»i Äá»ng Bá» trÆ°á»ng Liên Xô thông qua má»t quyết Äá»nh "Vá» các biá»n pháp pháp triá»n hÆ¡n nữa thà nh phá» Kishinev" (ChiÅinÄu hiá»n Äại), cung cấp hÆ¡n má»t tá»· ruble từ ngân sách Liên Xô cho các dá»± án xây dá»±ng;[29] các quyết Äá»nh sau Äó cÅ©ng cung cấp các khoản tiá»n lá»n và gá»i các chuyên gia từ các vùng khác của Liên Xô tá»i giúp phát triá»n ngà nh công nghiá»p Moldova.
Trong các Äiá»u kiá»n chÃnh trá» má»i Äược tạo láºp sau nÄm 1985 từ chÃnh sách glasnost do Mikhail Gorbachev Äá» xÆ°á»ng nÄm 1986, Äá» há» trợ perestroika (tái cÆ¡ cấu), má»t Phong trà o Dân chủ Moldova (tiếng Romania: MiÅcarea DemocraticÄ din Moldova) Äược hình thà nh, và và o nÄm 1989 bắt Äầu Äược gá»i là Mặt tráºn Nhân dân Moldova (FPM; tiếng Romania: Frontul Popular din Moldova),[30][31] tÆ° tÆ°á»ng của nó dá»±a trên chủ nghÄ©a quá»c gia lãng mạn. Cùng vá»i nhiá»u nÆ°á»c cá»ng hoà thuá»c Liên Xô khác, từ nÄm 1988 trá» vá» sau, Moldova bắt Äầu chuyá»n sang khuynh hÆ°á»ng Äá»c láºp. Ngà y 27 tháng 8 nÄm 1989, FPM tá» chức má»t cuá»c tuần hà nh nhân dân lá»n tại ChiÅinÄu, Äược gá»i là Äại Quá»c há»i (tiếng Romania: Marea Adunare NaÅ£ionalÄ), gây áp lá»±c vá»i chÃnh quyá»n Cá»ng hoà Xã há»i chủ nghÄ©a Xô viết Moldavia thông qua má»t luáºt ngôn ngữ ngà y 31 tháng 8 nÄm 1989 tuyên bá» tiếng Moldova Äược viết bằng ký tá»± Latinh là ngôn ngữ của nhà nÆ°á»c. Sá»± tÆ°Æ¡ng Äá»ng của nó vá»i tiếng România cÅ©ng Äược tái láºp.[30][32]
Cuá»c bầu cá» nghá» viá»n Äá»a phÆ°Æ¡ng dân chủ Äầu tiên Äược tá» chức và o tháng 2 và tháng 3 nÄm 1990. Mircea Snegur Äược bầu là m NgÆ°á»i phát ngôn Nghá» viá»n, và Mircea Druc là m Thủ tÆ°á»ng. Ngà y 23 tháng 6 nÄm 1990, Nghá» viá»n thông qua Tuyên bá» vá» Chủ quyá»n của "Cá»ng hoà Xã há»i Chủ nghÄ©a Xô viết Moldova", tuyên bá», cùng vá»i những thứ khác, quy Äá»nh sá»± Æ°u tiên của luáºt pháp Moldova so vá»i luáºt pháp của Liên Xô.[30] Sau thất bại của cuá»c Äảo chÃnh Liên Xô nÄm 1991, ngà y 27 tháng 8 nÄm 1991, Moldova tuyên bá» Äá»c láºp. Ngà y 21 tháng 12 cùng nÄm, Moldova, cùng vá»i hầu hết các nÆ°á»c cá»ng hoà cÅ© của Liên Xô, ký Äạo luáºt cÆ¡ bản hình thà nh Cá»ng Äá»ng các quá»c gia Äá»c láºp (CIS) háºu Xô viết. Tá»± tuyên bá» mình là má»t nhà nÆ°á»c trung láºp, không gia nháºp phái quân sá»± của CIS. Ba tháng sau, ngà y 2 tháng 3 nÄm 1992, nÆ°á»c nà y Äược Liên hiá»p quá»c công nháºn chÃnh thức là má»t quá»c gia Äá»c láºp. NÄm 1994, Moldova trá» thà nh má»t Äá»i tác vì Hoà bình của NATO và cÅ©ng là má»t thà nh viên của Há»i Äá»ng châu Ãu ngà y 29 tháng 6 nÄm 1995.[30]
Tại vùng phÃa Äông sông Dniester, Transnistria, gá»m má»t tá»· lá» lá»n ngÆ°á»i sắc tá»c Nga và Ukraina ủng há» Nga (51%, nÄm 1989, ngÆ°á»i Moldova chiếm 40%), và là nÆ¡i có sá» chá» huy nhiá»u ÄÆ¡n vá» thuá»c Quân Äoà n Bảo vá» Xô viết sá» 14 Äóng quân, má»t nhà nÆ°á»c "Cá»ng hòa Xã há»i chủ nghÄ©a Xô viết Moldavia Pridnestrovia" Äược tuyên bá» thà nh láºp ngà y 16 tháng 8 nÄm 1990, vá»i thủ Äô Äặt tại Tiraspol.[30] Äá»ng cÆ¡ phÃa sau hà nh Äá»ng nà y là má»i lo ngại sá»± trá»i dáºy của chủ nghÄ©a quá»c gia tại Moldova và dá»± Äá»nh thá»ng nhất vá»i România ngay sau khi ly khai khá»i Liên Xô. Và o mùa Äông nÄm 1991-1992 những cuá»c Äụng Äá» Äã xảy ra giữa các lá»±c lượng Transnistria, Äược các lá»±c lượng bên trong Quân Äoà n 14 ủng há», và cảnh sát Moldova. Từ mùng 2 tháng 3 tá»i 26 tháng 7 nÄm 1992, cuá»c xung Äá»t leo thang trá» thà nh má»t cuá»c xung Äá»t quân sá»±.
Ngà y 2 tháng 1 nÄm 1992, Moldova thiết láºp má»t ná»n kinh tế thá» trÆ°á»ng, tá»± do hoá giá cả, dẫn tá»i tình trạng lạm phát tÄng cao. Từ nÄm 1992 tá»i nÄm 2001, Äất nÆ°á»c non trẻ phải chá»u má»t cuá»c khủng hoảng kinh tế nghiêm trá»ng, khiến hầu hết dân cÆ° phải sá»ng dÆ°á»i mức nghèo khá». NÄm 1993, má»t Äá»ng tiá»n tá» quá»c gia, Äông leu Moldova, ra Äá»i Äá» thay thế Äá»ng rúp Liên Xô. Tình hình kinh tế Moldova bắt Äầu biến chuyá»n nÄm 2001; và tá»i nÄm 2008 nÆ°á»c nà y Äã có mức tÄng trÆ°á»ng á»n Äá»nh hà ng nÄm trong khoảng 5% Äến 10%. Äầu tháºp niên 2000 cÅ©ng chứng kiến sá»± tÄng trÆ°á»ng di cÆ° lá»n của những ngÆ°á»i Moldova tìm kiếm viá»c là m (chủ yếu bất hợp pháp) và o Nga (Äặc biá»t là vùng Moskva), Italia, Bá» Äà o Nha, Tây Ban Nha, Hy Lạp, SÃp, Thá» NhÄ© Kỳ, và các quá»c gia khác; các khoản tiá»n gá»i vá» từ những ngÆ°á»i Moldova á» nÆ°á»c ngoà i chiếm tá»i 38% GDP quá»c gia, tá»· lá» cao thứ hai thế giá»i và o nÄm 2008.[33]
Cuá»c bầu cá» nghá» viá»n nÄm 1994 chứng kiến thà nh công của Äảng Dân chủ Ruá»ng Äất Moldova vá»i Äa sá» ghế, tạo ra má»t Äiá»m thay Äá»i quan trá»ng trong chÃnh trá» Moldova. Mặt tráºn Nhân dân quá»c gia từ thá»i Äiá»m Äó chá» còn là nhóm thiá»u sá» trong nghá» viá»n, các biá»n pháp má»i nhằm giảm cÄng thẳng sắc tá»c trong nÆ°á»c có thá» Äược thông qua. Những kế hoạch vá» má»t liên minh vá»i Romania Äã bá» huá»· bá»,[30] và hiến pháp má»i trao quyá»n tá»± trá» cho hai vùng Äất ly khai Transnistria và Gagauzia. Ngà y 23 tháng 12 nÄm 1994, Nghá» viá»n Moldova thông qua má»t "Luáºt vá» Vá» thế Pháp lý Äặc biá»t của Gagauzia", và và o nÄm 1995 nó Äã Äược pháp hoá.
Sau khi già nh thắng lợi trong cuá»c bầu cá» tá»ng thá»ng nÄm 1996, ngà y 15 tháng 1 nÄm 1997, Petru Lucinschi, cá»±u ThÆ° ký thứ nhất của Äảng Cá»ng sản Moldova giai Äoạn 1989-91, trá» thà nh tá»ng thá»ng thứ hai của Äất nÆ°á»c (1997-2001), thay thế Mircea Snegur (1991-1996). NÄm 2000, Hiến pháp Äược sá»a Äá»i, ÄÆ°a Moldova thà nh má»t nhà nÆ°á»c cá»ng hoà nghá» viên, vá»i tá»ng thá»ng Äược lá»±a chá»n thông qua bầu cá» gián tiếp chứ không phải trá»±c tiếp do nhân dân.
Già nh 49.9% sá» phiếu, Äảng Cá»ng sản Cá»ng hoà Moldova (tái láºp nÄm 1993 sau khi Äã bá» Äặt ra ngoà i vòng pháp luáºt nÄm 1991), già nh Äược 71 trên 101 ghế quá»c há»i, và và o ngà y 4 tháng 4 nÄm 2001, bầu Vladimir Voronin là m tá»ng thá»ng thứ ba của nÆ°á»c nà y (tái cá» nÄm 2005, và hiá»n Äang giữ chức). NÆ°á»c nà y trá» thà nh nhà nÆ°á»c háºu Xô viết Äầu tiên vá»i má»t Äảng Cá»ng sản không cải cách quay trá» lại nắm quyá»n.[30] ChÃnh phủ má»i Äược Vasile Tarlev thà nh láºp (19 tháng 4 nÄm 2001 - 31 tháng 3 nÄm 2008), và Zinaida Greceanîi (31 tháng 3 nÄm 2008 - hiá»n tại). Giai Äoạn 2001-2003 quan há» giữa Moldova và Nga Äã Äược cải thiá»n, nhÆ°ng Äã tạm thá»i sút giảm trong giai Äoạn 2003-2006, vá»i sá»± thất bại của cuá»c trÆ°ng cầu dân ý Kozak, Äá»nh Äiá»m là cuá»c khủng hoảng xuất khẩu rượu nÄm 2006.
Sau cuá»c bầu cá» nghá» viá»n ngà y 5 tháng 4 nÄm 2009, Äảng Cá»ng sản già nh 49.48% sá» phiếu, tiếp theo là Äảng Tá»± do vá»i 13.14% phiếu, Äảng Dân chủ Tá»± do già nh 12.43%, và Liên minh "Moldova NoastrÄ" vá»i 9.77%. Các lãnh Äạo Äá»i láºp Äã tuần hà nh phản Äá»i kết quả bầu cá» gá»i nó là gian láºn và yêu cầu má»t cuá»c bầu cá» thay thế. Ngà y 6 thág 4 nÄm 2009, nhiá»u tá» chức phi chÃnh phủ và các Äảng Äá»i láºp Äã tá» chức má»t cuá»c tuần hà nh hoà bình tại ChiÅinÄu, vá»i sá» ngÆ°á»i tham gia lên tá»i khoảng 15,000 ngÆ°á»i cùng sá»± trợ giúp của các trang mạng xã há»i nhÆ° Twitter và Facebook. Các biá»u ngữ phản Äá»i Äảng cá»ng sản và ủng há» Romania xuất hiá»n nhiá»u. Cuá»c tuần hà nh Äã vượt qua tầm kiá»m soát ngà y 7 tháng 4 và trá» thà nh má»t cuá»c bạo loạn khi má»t phần Äám Äông tấn công các vÄn phòng tá»ng thá»ng và trà n và o toà nhà nghá» viá»n, cÆ°á»p phá và châm lá»a Äá»t nhiá»u tầng nhà .[34][35] Cảnh sát Äã tái láºp sá»± kiá»m soát trong Äêm ngà y 7-8 tháng 4, giam giữ hà ng trÄm ngÆ°á»i biá»u tình. Nhiá»u ngÆ°á»i bá» giam giữ Äã thông báo bá» cảnh sát Äánh Äáºp khi Äược thả.[35][36] Ba thanh niên Äã chết trong ngà y diá» n ra cuá»c bạo loạn. Phe Äá»i láºp buá»c tá»i cảnh sát vá» những cái chết nà y, trong khi chÃnh phủ tuyên bá» rằng há» hoặc không liên quan tá»i những ngÆ°á»i biá»u tình, hay là do tai nạn. Các quan chức chÃnh phủ, gá»m cả Tá»ng thá»ng Vladimir Voronin, Äã gá»i cuá»c biá»u tình là má»t âm mÆ°u Äảo chÃnh và Äã buá»c tá»i Romania tá» chức nó.[37] Phe Äá»i láºp buá»c tá»i chÃnh phủ tá» chức các cuá»c bạo loạn bằng cách ÄÆ°a nhân viên máºt và o trong những ngÆ°á»i biá»u tình.
Sau khi nghá» viá»n không thá» bầu ra má»t tá»ng thá»ng má»i,[38] nó bá» giải tán và cuá»c bầu cá» má»i Äược tá» chức ngà y 29 tháng 7 nÄm 2009, và những ngÆ°á»i Cá»ng sản má»t lần nữa già nh Äược Äa sá», dù mong manh cả vá» sá» phiếu phá» thông cả vá» sá» ghế trong nghá» viá»n: 48 trong sá» 101 ghế cho Äảng Cá»ng sản, 18 ghế cho Äảng Dân chủ Tá»± do, 15 ghế cho Äảng Tá»± do, 13 ghế cho Äảng Dân chủ, và 7 ghế cho Liên minh Moldova của chúng ta.
ChÃnh phủ và chÃnh trá» sá»a
Moldova là má»t nhà nÆ°á»c ÄÆ¡n nhất nghá» viá»n Äại diá»n dân chủ cá»ng hoà . hiến pháp Moldova, Äược thông qua nÄm 1994, Äặt ra khuôn khá» cho chÃnh phủ Äất nÆ°á»c. Má»t nghá» viá»n Äa sá» Ãt nhất hai phần ba cần thiết Äá» sá»a Äá»i hiến pháp Moldova, hiến pháp không thá» Äược sá»a Äá»i trong thá»i gian chiến tranh hay tình trạng khẩn cấp quá»c gia. Những sá»a Äá»i hiến pháp ảnh hÆ°á»ng tá»i chủ quyá»n, Äá»c láºp hay sá»± thá»ng nhất quá»c gia chá» có thá» Äược thá»±c hiá»n sau khi Äa sá» ngÆ°á»i dân Äá»ng ý thông qua trÆ°ng cầu dân ý. HÆ¡n nữa, không sá»a Äá»i nà o Äược tiến hà nh Äá» hạn chế các quyá»n cÄn bản của ngÆ°á»i dân Äược quy Äá»nh trong hiến pháp.[39]
CÆ¡ quan láºp pháp trung Æ°Æ¡ng của Äất nÆ°á»c là má»t Nghá» viá»n Moldova lưỡng viá»n (Parlament), vá»i 101 ghế, và các thà nh viên của nó Äược dân chúng bầu ra dá»±a trên các danh sách ứng cá» viên của các Äảng má»i bá»n nÄm.
Nguyên thủ quá»c gia là Tá»ng thá»ng Moldova, tá»ng thá»ng Äược Nghá» viá»n Moldova bầu, và phải Äược sá»± ủng há» của ba phần nÄm sá» Äại biá»u (Ãt nhất 61 phiếu). Tá»ng thá»ng chá» Äá»nh thủ tÆ°á»ng ngÆ°á»i chá»u trách nhiá»m lãnh Äạo chÃnh phủ, và tá» chức má»t ná»i các, cả thủ tÆ°á»ng và ná»i các Äá»u phải Äược nghá» viá»n phê chuẩn.
Hiến pháp cÅ©ng thiết láºp má»t Toà án Hiến pháp Äá»c láºp, gá»m sáu thẩm phán (hai do Tá»ng thá»ng chá» Äá»nh, hai do Nghá» viá»n, và hai do Há»i Äá»ng Tá»i cao thẩm phán), phục vụ vá»i nhiá»m kỳ sáu nÄm, trong thá»i hạn Äó há» không thá» bá» thay thế và không nằm dÆ°á»i sá»± Äiá»u khiá»n của bất cứ quyá»n lá»±c nà o. Toà án Äược trao quyá»n tái xem xét má»i Äạo luáºt của nghá» viá»n, các nghá» Äá»nh của tá»ng thá»ng, các hiá»p Æ°á»c quá»c tế do nhà nÆ°á»c ký kết.[39]
Trong các cuá»c bầu cá» nghá» viá»n nÄm 1998, bầu cá» nghá» viá»n nÄm 2001, bầu cá» nghá» viá»n nÄm 2005, bầu cá» nghá» viá»n tháng 4 nÄm 2009, và bầu cá» nghá» viá»n tháng 7 nÄm 2009 Äảng Cá»ng sản Cá»ng hoà Moldova Äá»u già nh chiến thắng vá»i Äa sá» ghế.
Sau cuá»c bầu cá» nghá» viá»n nÄm 2005, các Äảng khác có Äại diá»n trong Nghá» viá»n gá»m Liên minh Moldova của Chúng ta (13 ghế), Äảng Dân chủ (Moldova) (11 ghế), Äảng Dân chủ Thiên chúa giáo Nhân dân (7 ghế), vá»i 15 thà nh viên không Äảng phái của nghá» viá»n.[40] Tại cuá»c bầu cá» nghá» viá»n tháng 4 nÄm 2009, Äảng Cá»ng sản cÅ©ng già nh thắng lợi vá»i 60 ghế. Vá»i Äa sá» ghế trong tay Äảng Cá»ng sản khiến nÆ°á»c nà y trá» thà nh má»t trong ba quá»c gia duy nhất có các nhà lãnh Äạo cá»ng sản Äược bầu dân chủ, hai nÆ°á»c kia là Cá»ng hòa SÃp và Nepal. Phe Äá»i láºp gá»m Äảng Tá»± do (PL, 15 ghế), Äảng Dân chủ Tá»± do Moldova (PLDM, 15 ghế) và Äảng Liên minh Moldova của Chúng ta (AMN, 11 ghế).
Tá»ng thá»ng Moldova là Vladimir Voronin, ông giữ chức vụ nà y từ nÄm 2001.
Ngà y 8 tháng 8 nÄm 2009, bá»n Äảng chÃnh trá» Moldova â Äảng Dân chủ Tá»± do, Äảng Tá»± do, Äảng Dân chủ, và Liên minh Moldova của Chúng ta â Äá»ng ý thà nh láºp má»t liên minh (Liên minh vì liên kết châu Ãu) sẽ biến Äảng Cá»ng sản thà nh Äá»i láºp
Ngà y 28 tháng 8 nÄm 2009, liên minh ủng há» phÆ°Æ¡ng Tây của Moldova Äã lá»±a chá»n má»t ngÆ°á»i phát ngôn má»i (tên là Mihai Ghimpu) trong má»t cuá»c bá» phiếu bá» các Äại diá»n Cá»ng sản tẩy chay.
Bản mẫu:Liên minh và Cá»ng sản sau cuá»c bá» phiếu tháng 7 nÄm 2009 tại Moldova
Quan há» nÆ°á»c ngoà i sá»a
Sau khi già nh lại Äá»c láºp từ Liên bang Xô viết, Moldova Äã thiết láºp quan há» vá»i các nÆ°á»c châu Ãu khác. Má»t tiến trình há»i nháºp Liên minh châu Ãu và theo mục tiêu trung láºp của chÃnh sách Äá»i ngoại quá»c gia Äược triá»n khai. NÄm 1995 nÆ°á»c nà y trá» thà nh nhà nÆ°á»c háºu Xô viết Äầu tiên Äược chấp nháºn và o Há»i Äá»ng Châu Ãu. Ngoà i sá»± viá»c tham gia và o chÆ°Æ¡ng trình Äá»i tác vì hoà bình của NATO, Moldova cÅ©ng là má»t nhà nÆ°á»c thà nh viên Liên hiá»p quá»c, OSCE, Há»i Äá»ng Hợp tác Bắc Äại Tây DÆ°Æ¡ng, Tá» chức ThÆ°Æ¡ng mại Thế giá»i, Quỹ Tiá»n tá» Quá»c tế, Ngân hà ng Thế giá»i, Cá»ng Äá»ng Pháp ngữ và Ngân hà ng Tái thiết và Phát triá»n châu Ãu.
NÄm 2005, Moldova và EU thiết láºp má»t kế hoạch hà nh Äá»ng nhằm tìm cách cải thiá»n má»i quan há» giữa hai cÆ¡ cấu cạnh nhau. Tháng 6 nÄm 2007, Phó chủ tá»ch Nghá» viá»n Moldova Iurie RoÅca Äã ký má»t thoả thuáºn song phÆ°Æ¡ng vá»i Nghá» viá»n Quá»c tế vì An toà n và Hoà bình, má»t tá» chức liên chÃnh phủ Äá» thúc Äẩy hoà bình thế giá»i, có trụ sá» tại Italia.[cần dẫn nguá»n] Sau cuá»c Chiến tranh Transnistria, Moldova Äã tìm kiếm má»t giải pháp hoà bình cho cuá»c xung Äá»t tại vùng Transnistria bằng cách là m viá»c vá»i România, Ukraina, và Nga, kêu gá»i sá»± trung gian quá»c tế, và hợp tác vá»i các phái bá» quan sát và tìm kiếm sá»± tháºt của OSCE và Liên hiá»p quá»c. Bá» trÆ°á»ng Ngoại giao Moldova, Andrei Stratan, Äã nhiá»u lần nói rằng quân Äá»i Nga Äá»n trú tại vùng ly khai Äang á» Äó trái vá»i nguyá»n vá»ng của ChÃnh phủ Moldova và kêu gá»i há» rá»i Äi "toà n bá» và vô Äiá»u kiá»n."[41]
Quân Äá»i sá»a
Các lá»±c lượng vÅ© trang Moldova gá»m Các lá»±c lượng lục quân và Các lá»±c lượng không quân. Moldova Äã chấp nháºn má»i quy Äá»nh kiá»m soát vÅ© khà có liên quan của Liên Xô cÅ©. Ngà y 30 tháng 10 nÄm 1992, Moldova Äã phê chuẩn Hiá»p Æ°á»c vá» các Lá»±c lượng VÅ© trang Thông thÆ°á»ng á» châu Ãu, thiết láºp các giá»i hạn toà n diá»n vá» các tÃnh chất then chá»t của trang bá» quân sá»± thông thÆ°á»ng và phá huá»· những vÅ© khà vượt ngoà i các giá»i hạn. NÆ°á»c nà y tán thà nh các Äiá»u khoản của Hiá»p Æ°á»c Không Phá» biến VÅ© khà Hạt nhân tháng 10 nÄm 1994 tại Washington, DC. Moldova không sá» hữu các vÅ© khà hạt nhân, sinh há»c hay hoá há»c. Moldova Äã tham gia chÆ°Æ¡ng trình Äá»i tác vì hoà bình của Tá» chức Hiá»p Æ°á»c Bắc Äại Tây DÆ°Æ¡ng ngà y 16 tháng 3 nÄm 1994.
Phân chia hà nh chÃnh sá»a
Moldova Äược chia thà nh ba mÆ°Æ¡i hai khu (raioane, sá» Ãt raion); ba thà nh phá» tá»± trá» (BÄlÅ£i, ChiÅinÄu, Bender); và hai vùng tá»± trá» (GÄgÄuzia và Transnistria). Các thà nh phá» Comrat và Tiraspol, thủ phủ hà nh chÃnh của hai lãnh thá» tá»± trá» cÅ©ng có vá» thế Äô thá» tá»± trá». 32 khu gá»m:
Vá» thế cuá»i cùng của Transnistria vẫn Äang bá» tranh cãi, bá»i chÃnh phủ trung Æ°Æ¡ng không kiá»m soát lãnh thá» nà y.
Moldova có 65 thà nh phá» (thá» trấn), gá»m 5 thà nh phá» có vá» thế Äô thá» tá»± trá», và 917 xã. Khoảng 699 là ng quá nhá» Äá» có má»t bá» máy hà nh chÃnh riêng biá»t, và vá» mặt hà nh chÃnh là má»t phần của các thà nh phá» (40 trong sá» chúng) hay các là ng (659). Äiá»u nà y khiến có tá»ng cá»ng 1,681 Äá»a Äiá»m tại Moldova, tất cả, trừ hai nÆ¡i, Äá»u có ngÆ°á»i á».
Thà nh phá» lá»n nhất và dân sá» | |||
---|---|---|---|
# | Thà nh phá» | vá»i ngoại ô | không ngoại ô |
1. | ChiÅinÄu[42] | 647,513 (2005) | 712,218 (2004) |
2. | Tiraspol[43] | 159,163 (2004) | 159,163 (2004) |
3. | BÄlÅ£i | 122,778 (2005) | 127,561 (2004) |
4. | Bender | 97,027 (2004) | 100,000 (2004) |
5. | Rîbniţa | 53,648 (2004) | 53,648 (2004) |
6. | Cahul | 35,488 (2004) | 35,488 (2004) |
7. | Ungheni | 32,530 (2004) | 32,530 (2004) |
8. | Soroca | 28,362 (2004) | 28,362 (2004) |
9. | Orhei | 25,641 (2004) | 25,641 (2004) |
10. | DubÄsari | 23,650 (2004) | 23,650 (2004) |
11. | Comrat | 23,327 (2004) | 23,327 (2004) |
12. | Ceadîr-Lunga | 19,401 (2004) | 19,401 (2004) |
13. | StrÄÅeni | 18,320 (2004) | 19,090 (2004) |
14. | CÄuÅeni | 17,757 (2004) | 17,757 (2004) |
15. | Drochia | 16,606 (2004) | 16,606 (2004) |
16. | Edineţ | 15,624 (2004) | 17,292 (2004) |
Kinh tế sá»a
Moldova có khà háºu thÃch hợp cho nông nghiá»p nhÆ°ng không có các trữ lượng khoáng sản chÃnh. Vì thế, ná»n kinh tế nÆ°á»c nà y phụ thuá»c nhiá»u và o nông nghiá»p, vá»i các sản phẩm trái cây, rau, rượu, và thuá»c lá. Kinh tế Moldova Äã sa sút nhiá»u sau sá»± sụp Äá» của Liên Xô. Hiá»n tại, Moldova là nÆ°á»c nghèo nhất châu Ãu.[44] TÃnh Äến nÄm 2016, GDP của Moldova Äạt 6.650 USD, Äứng thứ 145 thế giá»i và Äứng thứ 43 châu Ãu.
NÄng lượng sá»a
Moldova phải nháºp khẩu toà n bá» dầu má», than, và khà tá»± nhiên, phần lá»n từ Nga. Moldova là má»t quá»c gia Äá»i tác của chÆ°Æ¡ng trình nÄng lượng INOGATE EU, vá»i bá»n mục tiêu chÃnh: tÄng cÆ°á»ng an ninh nÄng lượng, há»i tụ các thá» trÆ°á»ng nÄng lượng của các quá»c gia thà nh viên trên cÆ¡ sá» các nguyên tắc của thá» trÆ°á»ng nÄng lượng ná»i bá» EU, há» trợ phát triá»n nÄng lượng bá»n vững, và thu hút Äầu tÆ° và o các dá»± án nÄng lượng vì lợi Ãch chung và lợi Ãch khu vá»±c.[45]
Cải cách kinh tế sá»a
Sau sá»± tan rã của Liên bang Xô viết nÄm 1991, sá»± thiếu hụt nhiên liá»u Äã dẫn tá»i tình trạng tụt giảm mạnh sản xuất. NhÆ° má»t phần của ná» lá»±c tá»± do hoá kinh tế Äầy tham vá»ng, Moldova Äã ÄÆ°a ra má»t Äá»ng tiá»n tá» có thá» chuyá»n Äá»i, tá»± do hoá giá cả, ngừng các khoản trợ cấp cho các doanh nghiá»p nhà nÆ°á»c, há» trợ tÆ° nhân hoá Äất Äai, bãi bá» các biá»n pháp quản lý xuất khẩu và tá»± do hoá lãi suất. ChÃnh phủ Äã tham gia các thoả thuáºn vá»i Ngân hà ng Thế giá»i và Quỹ Tiá»n tá» Quá»c tế Äá» khuyến khÃch tÄng trÆ°á»ng. Những khuynh hÆ°á»ng gần Äây cho thấy chÃnh phủ Cá»ng sản muá»n Äảo ngược má»t sá» chÃnh sách trong sá» Äó, và tái táºp thá» hoá Äất Äai trong khi tÄng cÆ°á»ng giá»i hạn vá»i lÄ©nh vá»±c kinh tế tÆ° nhân. Ná»n kinh tế Äã có mức tÄng trÆ°á»ng dÆ°Æ¡ng, 2.1% nÄm 2000 và 6.1% nÄm 2001. TÄng trÆ°á»ng vẫn á» mức khá nÄm 2007 (6%), má»t phần nhá» những cuá»c cải cách và bá»i sá»± bắt Äầu từ má»t cÆ¡ sá» nhá». Ná»n kinh tế vẫn dá» bá» tá»n thÆ°Æ¡ng bá»i giá nhiên liá»u cao, thá»i tiết bất thÆ°á»ng, và sá»± hoà i nghi của những nhà Äầu tÆ° nÆ°á»c ngoà i.
Sau cuá»c khủng hoảng tà i chÃnh khu vá»±c nÄm 1998, Moldova Äã có bÆ°á»c tiến lá»n trong viá»c thá»±c hiá»n và duy trì sá»± á»n Äá»nh kinh tế vi mô và tà i chÃnh. HÆ¡n nữa, há» Äã thá»±c hiá»n nhiá»u cuá»c cải cách cÆ¡ cấu và thá» chế cần thiết cho sá»± hoạt Äá»ng hiá»u quả của má»t ná»n kinh tế thá» trÆ°á»ng. Những ná» lá»±c Äó Äã giúp duy trì sá»± á»n Äá»nh kinh tế vi mô và tà i chÃnh dÆ°á»i các Äiá»u kiá»n khó khÄn từ bên ngoà i, cho phép tái tÄng trÆ°á»ng kinh tế và Äóng góp và o viá»c tạo dá»±ng má»t môi trÆ°á»ng Äá»nh hÆ°á»ng cho ná»n kinh tế trong tÆ°Æ¡ng lai và phát triá»n trong trung hạn. Dù có những ná» lá»±c Äó, và dù kinh tế Äã tÄng trÆ°á»ng trá» lại, Moldova vẫn xếp hạng thấp vá» tiêu chuẩn sá»ng và các chá» sá» phát triá»n con ngÆ°á»i so vá»i các ná»n kinh tế Äang chuyá»n tiếp khác. Dù ná»n kinh tế Äã tÄng trÆ°á»ng liên tục sau nÄm 2000: vá»i 2.1%, 6.1%, 7.8% và 6.3% giai Äoạn 2000 và 2003 (vá»i mức tÄng trÆ°á»ng dá»± báo 8% nÄm 2004), má»i ngÆ°á»i có thá» thấy rằng những con sá» Äó còn lâu má»i Äạt mức nÄm 1994, vá»i tÄng trÆ°á»ng gần 40% GDP nÄm 1990. Vì thế, trong tháºp ká»· vừa qua Ãt hà nh Äá»ng Äã Äược thá»±c hiá»n nhằm giảm bá»t sá»± dá» bá» tá»n thÆ°Æ¡ng của ná»n kinh tế quá»c gia, Sau má»t sá»± suy giảm kinh tế nghiêm trá»ng, những thách thức kinh tế và xã há»i, sá»± phụ thuá»c và o nÄng lượng từ bên ngoà i, Moldova tiếp tục Äứng á» má»t trong những mức thấp nhất châu Ãu vá» thu nháºp trên Äầu ngÆ°á»i.
NÄm 2005 (Báo cáo Phát triá»n Con ngÆ°á»i 2008), GDP trên Äầu ngÆ°á»i Äược ghi nháºn á» mức US $ 4,100 theo PPP, thấp hÆ¡n 2.32 lần so vá»i mức trung bình của thế giá»i (US $ 9,543). HÆ¡n nữa, GDP trên Äầu ngÆ°á»i cÅ©ng á» dÆ°á»i mức trung bình của vùng (US $ 9,527 PPP). NÄm 2005, khoảng 20.8% dân sá» sá»ng dÆ°á»i mức nghèo khá» và có mức thu nháºp thấp hÆ¡n US $ 2.15 (PPP) má»i ngà y. Moldova Äược xếp hạng trung bình vá» phát triá»n con ngÆ°á»i và Ỡmức 111 trên 177 nÆ°á»c. Chá» sá» Phát triá»n Con ngÆ°á»i Äạt 0.708 thấp hÆ¡n mức trung bình thế giá»i. Moldova vẫn là nÆ°á»c nghèo nhất châu Ãu vá» GDP trên Äầu ngÆ°á»i chÃnh thức (không tÃnh kinh tế ngầm) hiá»n á» mức $1,808.729[46]
GDP nÄm 2007 là $4.104 tá»·.[47] TÄng 3% so vá»i nÄm 2006.
Viá» n thông tại Moldova sá»a
Tháng 9 nÄm 2005 Äã có 1 triá»u ngÆ°á»i sá» dụng Äiá»n thoại di Äá»ng tại Moldova. Sá» ngÆ°á»i sá» dụng Äiá»n thoại di Äá»ng Äã tÄng 47.3% trong quý Äầu nÄm 2008 so vá»i nÄm trÆ°á»c và Äạt con sá» 2.886.000[48].
Cuá»i nÄm 2008 có 1.151.000 ngÆ°á»i sá» dụng Internet tại Moldova vá»i sá» truy cáºp internet tá»ng thá» Äạt 30,1%.[49]
Nông nghiá»p sá»a
Äất Äai mà u mỡ và khà háºu lục Äá»a ôn hoà của Moldova (vá»i mùa hè ấm và mùa Äông dá»u) khiến nÆ°á»c nà y là má»t trong những vùng nông nghiá»p trù phú nhất từ thá»i cá» Äại, và là nguá»n cung cấp các sản phẩm nông nghiá»p chÃnh cho Äông nam Ãu.
Trong nông nghiá»p, cải cách kinh tế bắt Äầu vá»i cải cách Äất Äai.
Công nghiá»p rượu sá»a
Moldova ná»i tiếng vá» các sản phẩm rượu. Trong nhiá»u nÄm nghá» trá»ng nho và sản xuất rượu tại Moldova là công viá»c chÃnh của ngÆ°á»i dân. Bằng chứng vá» Äiá»u nà y có trong các công trình tÆ°á»ng niá»m lá»ch sá», tà i liá»u, vÄn hoá dân gian và trong ngôn ngữ nói của ngÆ°á»i dân Moldova.
NÆ°á»c nà y có má»t ngà nh công nghiá»p rượu vá»i cÆ¡ sá» hạ tầng tá»t. Diá»n tÃch các vÆ°á»n nho là 147,000ha, trong sá» Äó 102,500ha hiá»n Äược sá» dụng cho sản xuất thÆ°Æ¡ng mại. Äa phần sản xuất rượu của Moldova dà nh cho xuất khẩu. Nhiá»u gia Äình có công thức và cách chế biến nho riêng Äã Äược truyá»n qua nhiá»u thế há».
Váºn tải sá»a
Các phÆ°Æ¡ng tiá»n váºn tải chÃnh tại Moldova là ÄÆ°á»ng sắt (1,138 km/707 mi) và má»t há» thá»ng ÄÆ°á»ng cao tá»c (12,730 km/7,910 dặm, gá»m 10,973 km/6,818 dặm Äã trải nhá»±a).
Nhân khẩu sá»a
VÄn hoá và thà nh phần sắc tá»c sá»a
Dữ liá»u tham khảo cuá»i cùng là cuá»c Äiá»u tra dân sá» Moldova nÄm 2004 (các vùng do chÃnh phủ trung Æ°Æ¡ng quản lý), và cuá»c Äiá»u tra dân sá» tại Transnistria nÄm 2004 (các vùng do chÃnh quyá»n ly khai quản lý, gá»m Transnistria, Bender/Tighina, và bá»n là ng lân cáºn):
Tá»± xác Äá»nh | Äiá»u tra dân sá» Moldova |
% Core Moldova |
Transnistrian census |
% Transnistria + Bender |
Tá»ng cá»ng | % |
---|---|---|---|---|---|---|
NgÆ°á»i Moldova1 | 2.564.849 | 75.81% | 177,382 | 31.94% | 2.742.231 | 69.62% |
NgÆ°á»i Ukraina | 282,406 | 8.35% | 160,069 | 28.82% | 442,475 | 11.23% |
NgÆ°á»i Nga | 201,218 | 5.95% | 168,678 | 30.37% | 369,896 | 9.39% |
Gagauz | 147,500 | 4.36% | 4,096 | 0.74% | 151,596 | 3.85% |
NgÆ°á»i Romania1 | 73,276 | 2.17% | 253 | 0.05% | 73,529 | 1.87% |
NgÆ°á»i Bulgaria | 65,662 | 1.94% | 13,858 | 2.50% | 79,520 | 2.02% |
Roma | 12,271 | 0.36% | 507 | 0.09% | 12,778 | 0.32% |
Do Thái2 | 3,608 | 0.11% | 1,259 | 0.23% | 4,867 | 0.12% |
NgÆ°á»i Ba Lan | 2,383 | 0.07% | 1,791 | 0.32% | 4,174 | 0.11% |
Khác/không khai | 30,159 | 0.89% | 27,454 | 4.94% | 57,613 | 1.46% |
Tá»NG |   3.383.332 |   100% |   555,347 |   100% |   3.938.679 |   100% |
1Có má»t cuá»c tranh cãi Äang diá» n ra vá» viá»c liá»u ngÆ°á»i Romania và ngÆ°á»i Moldova có cùng là má»t nhóm sắc tá»c hay không, nói chÃnh xác là liá»u sá»± tá»± xác Äá»nh là ngÆ°á»i Moldova có tạo nên má»t nhóm sắc tá»c khác biá»t vá»i nhóm sắc tá»c Romania không hay chá» là má»t táºp hợp con của nó. Tại cuá»c Äiá»u tra dân sá», các công dân có thá» tuyên bá» chá» má»t quá»c tá»ch. Vì thế, má»t ngÆ°á»i không thá» tuyên bá» mình vừa là ngÆ°á»i Moldova vừa là ngÆ°á»i Romania.
2Cá»ng Äá»ng thiá»u sá» Do thái rất Äông Äảo trong quá khứ (có 225,637 ngÆ°á»i Do Thái tại Bessarabia nÄm 1897, hay 11.65% của tá»ng dân sá»).[50]
Ngôn ngữ sá»a
Hiến pháp nÄm 1994 quy Äá»nh rằng "ngôn ngữ quá»c gia của Cá»ng hoà Moldova là tiếng Moldava, và nó Äược viết theo ký tá»± Latinh," [51] tuy Tuyên ngôn Äá»c láºp nÄm 1991 nói ngôn ngữ chÃnh thức là tiếng România.[52][53] Luáºt Ngôn ngữ Nhà nÆ°á»c nÄm 1989 có Äá» cáºp tá»i má»t sá»± Äá»ng nhất ngôn ngữ Moldova-Romania.
Có má»t cuá»c tranh cãi chÃnh trá» vá» tÃnh cách sắc tá»c của Cá»ng hoà Moldova. NÄm 2003, ChÃnh phủ Cá»ng sản Äã thông qua má»t nguyên tắc chÃnh trá» quá»c gia cho rằng má»t trong những Æ°u tiên của chÃnh trá» quá»c gia Cá»ng hoà Moldova là Äảm bảo sá»± tá»n tại của má»t ngôn ngữ Moldova.[54][55] Các há»c giả Äá»ng ý rằng tiếng Moldova và tiếng România là má»t ngôn ngữ, vá»i tên gá»i dân cÆ° "Moldovan" Äược sá» dụng trong má»t sá» bá»i cảnh chÃnh trá». Quan Äiá»m nà y cÅ©ng Äược nhiá»u chÃnh trá» gia Moldova chia sẻ.[56]
Tiếng Nga Äược coi là má»t "ngôn ngữ giao tiếp giữa các sắc tá»c" (cùng vá»i ngôn ngữ chÃnh thức), và trên thá»±c tế vẫn Äược sá» dụng rá»ng rãi á» má»i cấp Äá» xã há»i và nhà nÆ°á»c. à tÆ°á»ng chÃnh trá» quá»c gia Äược Äá» cáºp á» trên cÅ©ng nói rằng sá»± cùng tá»n tại tiếng Nga-Moldova là Äặc trÆ°ng của Moldova.[55]
Tiếng Gagauz và tiếng Ukraina cÅ©ng có khá nhiá»u ngÆ°á»i sá» dụng tại các vùng và cÅ©ng Äược trao vá» thế chÃnh thức cùng vá»i tiếng Nga tại Gagauzia và Transnistria respectively.
Dân sỠMoldova | Tiếng Moldova (Romana) | Tiếng Nga | Tiếng Ukraina | Tiếng Gagauz | Tiếng Bulgari | Các ngôn ngữ khác, không tuyên bỠ|
theo tiếng mẹ Äẻ | 2.588.355 76.51% |
380,796 11.26% |
186,394 5.51% |
137,774 4.07% |
54,401 1.61% |
35,612 1.04% |
theo tiếng sá» dụng Äầu tiên | 2.543.354 75.17% |
540,990 15.99% |
130,114 3.85% |
104,890 3.10% |
38,565 1.14% |
25,419 0.75% |
Tôn giáo sá»a
Trong cuá»c Äiá»u tra dân sá» nÄm 2004, các tÃn Äá» ChÃnh Thá»ng giáo Äông phÆ°Æ¡ng chiếm tá»i hÆ¡n 90% dân sá» Moldova, không bá» yêu cầu phải tuyên bá» rõ há» thuá»c má»t trong hai nhà thá» chÃnh nà o. Nhà thá» ChÃnh thá»ng Moldova, tá»± trá» và trá»±c thuá»c Nhà thá» ChÃnh thá»ng Nga, và Nhà thá» ChÃnh thá»ng Bessarabia, tá»± trá» và trá»±c thuá»c Nhà thá» ChÃnh thá»ng Romania, cả hai Äá»u tuyên bá» mình là nhà thá» quá»c gia của Äất nÆ°á»c.
Giáo dục tại Moldova sá»a
Tá»i phạm sá»a
CIA World Factbook liá»t kê tình trạng tá»i phạm lan rá»ng và hoạt Äá»ng kinh tế ngầm là má»t trong những vấn Äá» lá»n vá» tình trạng tá»i phạm á» Moldova.[57]
VÄn hoá sá»a
Vá» mặt Äá»a lý nằm trên ngã tÆ° ÄÆ°á»ng của Latinh, SlavÆ¡ và các ná»n vÄn hoá khác, Moldova Äã là m già u thêm ná»n vÄn hoá của mình bằng cách chấp nháºn và duy trì má»t sá» truyá»n thá»ng của các nÆ°á»c láng giá»ng và các nguá»n ảnh hÆ°á»ng khác.
Di sản vÄn hoá của nÆ°á»c nà y Äáng chú ý á» sá» lượng nhiá»u nhà thá» và tu viá»n Äược nhà cai trá» Moldova Ètefan VÄ© Äại xây dá»±ng há»i thế ká»· XV, và bá»i các tác phẩm của những tác gia thá»i phục hÆ°ng nhÆ° Varlaam và Dosoftei, và của các há»c giả sau nà y nhÆ° Grigore Ureche, Miron Costin, Nicolae Milescu, Dimitrie Cantemir,[58] Ion Neculce. á» thế ká»· XIX, ngÆ°á»i Moldavia từ các vùng Äất thuá»c Công quá»c Moldavia thá»i Trung cá», sau Äó chia rẽ giữa Ão, Nga và má»t chÆ° hầu Ottoman Moldavia (sau nÄm 1859, România), tạo ra sá»± Äóng góp lá»n nhất và o sá»± thà nh láºp vÄn hoá Romania hiá»n Äại. Trong sá» nà y có nhiá»u ngÆ°á»i Bessarabia, nhÆ° Alexandru Donici, Alexandru Hâjdeu, Bogdan Petriceicu Hasdeu, Constantin Stamati, Constantin Stamati-Ciurea, Costache Negruzzi, Alecu Russo, Constantin Stere.
Mihai Eminescu, má»t nhà thÆ¡ cuá»i thá»i kỳ lãng mạn, và Ion CreangÄ, má»t tác gia là những nghá» sÄ© có nhiá»u ảnh hÆ°á»ng nhất vá»i các sáng tác bằng tiếng România, Äược coi là các tác gia quá»c gia của cả Romania và Moldova.
Sắc tá»c Moldova, 78.3% dân sá», là những ngÆ°á»i nói tiếng Romani và có chung vÄn hoá Romania. VÄn hoá của há» Äã bỠảnh hÆ°á»ng (qua ChÃnh thá»ng giáo phÃa Äông) bá»i vÄn hoá Byzantine.
NÆ°á»c nà y cÅ©ng có các cá»ng Äá»ng sắc tá»c thiá»u sá» quan trá»ng. NgÆ°á»i Gagauz, 4.4% dân sá», là sắc tá»c Turkic Thiên chúa giáo duy nhất. NgÆ°á»i Hy Lạp, ngÆ°á»i Armenia, ngÆ°á»i Ba Lan, ngÆ°á»i Do Thái, ngÆ°á»i Ukraina, dù không Äông, Äã hiá»n diá»n á» Äây ngay từ thế ká»· XVII, và Äá» lại nhiá»u dấu ấn vÄn hoá. Thế ká»· XIX chứng kiá»n sá»± xuất hiá»n của nhiá»u ngÆ°á»i Ukraina và Do Thái nữa Äến từ Podolia và Galicia, cÅ©ng nhÆ° các cá»ng Äá»ng má»i nhÆ° ngÆ°á»i Lipovan, ngÆ°á»i Bulgaria và ngÆ°á»i Äức.
Ná»a sau thế ká»· XX, Moldova chứng kiến má»t là n sóng nháºp cÆ° Xô viết lá»n, ÄÆ°a Äến nhiá»u yếu tá» vÄn hoá Xô viết. NÆ°á»c nà y hiá»n có sá» dân là ngÆ°á»i Nga (6%) và ngÆ°á»i Ukraina (8.4%) khá quan trá»ng. 50% sắc tá»c Ukraina, 27% của Gagauzia, 35% của Bulgari, và 54% các nhóm sắc tá»c nhá» hÆ¡n khác nói tiếng Nga nhÆ° ngôn ngữ Äầu tiên. Tá»ng cá»ng, có 541,000 ngÆ°á»i (hay 16% dân sá») Moldova sá» dụng tiếng Nga nhÆ° ngôn ngữ Äầu tiên, gá»m 130,000 ngÆ°á»i sắc tá»c Moldova. Trái lại, chá» 47,000 ngÆ°á»i sắc tá»c thiá»u sá» sá» dụng tiếng România nhÆ° ngôn ngữ Äầu tiên.
VÄn hoá Moldova có má»t sỠảnh hÆ°á»ng từ các cá»ng Äá»ng thiá»u sá» lá»ch sá», và ngược lại cÅ©ng có ảnh hÆ°á»ng trên vÄn hoá của các nhóm sắc tá»c nháºp cÆ°, nhÆ° ngÆ°á»i Äức Bessarabia và ngÆ°á»i Do Thái Bessarabia.
Truyá»n thông Äại chúng sá»a
Truyá»n hình tại Moldova xuất hiá»n nÄm 1956. Moldova có nhiá»u kênh truyá»n hình chung vá»i România. Ngoà i ra có má»t sá» kênh Äến từ nÆ°á»c Nga chủ yếu phát sóng bằng hai ngôn ngữ là Tiếng Nga và Tiếng România.
Thức Än và Äá» uá»ng sá»a
Ẩm thá»±c Moldova gá»m chủ yếu các loại thá»±c phẩm truyá»n thá»ng châu âu, nhÆ° thá»t bò, thá»t lợn, khoai tây, cải bắp, và nhiá»u loại ngÅ© cá»c. Các Äá» uá»ng có cá»n phá» biến là divin (rượu mạnh Moldova), vodka, và Äặc biá»t là các loại rượu Äá»a phÆ°Æ¡ng.
Ãm nhạc sá»a
Moldova Äã có những nghá» sÄ© vá»i các tác phẩm Äược công nháºn trên toà n thế giá»i: các nhà soạn nhạc (Gavriil Musicescu, Åtefan Neaga, Eugen Doga), sculptors (Alexandru PlÄmÄdealÄ), và các kiến trúc sÆ° (Alexey Shchusev, má»t kiến trúc sÆ° ngÆ°á»i Nga sinh tại Moldova).
Trong lÄ©nh vá»±c âm nhạc Äại chúng, Moldova Äã có ban nhạc O-Zone, trá» nên ná»i tiếng nÄm 2004, vá»i bà i hát Dragostea Din Tei, cÅ©ng Äược gá»i là "The Numa Numa Song".
Thá» thao sá»a
Xem thêm sá»a
Tham khảo sá»a
- ^ âPopulaÅ£ia cu reÈedinÈÄ obiÈnuitÄ, la 1 ianuarie 2021 (pg.12)â (PDF). Statistica.gov.md. BNS Rep.Moldova.
- ^ âNational Bureau of Statistics of Moldovaâ (bằng tiếng Romania). Truy cáºp ngà y 9 tháng 10 nÄm 2013.
- ^ â2004 census in Transnistriaâ (bằng tiếng Nga). www.languages-study.com. Truy cáºp ngà y 9 tháng 10 nÄm 2013.
- ^ a b c d https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.PP.CD?locations=MD.
|title=
trá»ng hay bá» thiếu (trợ giúp) - ^ âBản sao Äã lÆ°u trữâ. United Nations Development Programme. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 19 tháng 5 nÄm 2020. Truy cáºp ngà y 27 tháng 9 nÄm 2020.
- ^ âGINI index (World Bank estimate)â. The World Bank. Truy cáºp ngà y 9 tháng 11 nÄm 2016.
- ^ âMoldova will prove that it can and has chances to become EU member,â. Moldpress News Agency. ngà y 19 tháng 6 nÄm 2007.
- ^ âMoldova-EU Action Plan Approved by European Commissionâ. moldova.org. 14 tháng 12 nÄm 2004. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 13 tháng 1 nÄm 2009. Truy cáºp 2 tháng 7 nÄm 2007.
- ^ âWhere did the name Moldova come from?â. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 27 tháng 1 nÄm 2010. Truy cáºp ngà y 9 tháng 9 nÄm 2009.
- ^ Bessarabia của Charles Upson Clark, 1927, chương 10 Lưu trữ 2012-12-09 tại Wayback Machine: "Naturally, this system resulted not in acquisition of Russian by the Moldavians, but in their almost complete illiteracy in any language."]
- ^ In the 1770s and 1780s, during Russo-Ottoman Wars, Catherine the Great removed a large Nogai Tatar population from southern Bessarabia, see Mennonite-Nogai Economic Relations, 1825-1860
- ^ Bessarabia by Charles Upson Clark, 1927, chapter 8 Lưu trữ 2012-12-12 tại Wayback Machine: "Today, the Bulgarians form one of the most solid elements in Southern Bessarabia, numbering (with the Gagauzes, i.e. Turkish-speaking Christians also from the Dobrudja) nearly 150,000. Colonization brought in numerous Great Russian peasants, and the Russian bureaucracy imported Russian office-holders and professional men; according to the Romanian estimate of 1920, the Great Russians were about 75,000 in number (2.9%), and the Lipovans and Cossacks 59,000 (2.2%); the Little Russians (Ukrainians) came to 254,000 (9.6%). That, plus about 10,000 Poles, brings the total number of Slavs to 545,000 in a population of 2.631.000, or about one-fifth"
- ^ A 1940 Nazi-Soviet agreement resulted in almost all Bessarabian Germans (93,000 in 1940) being resettled to Nazi-occupied Poland in September-tháng 11 nÄm 1940, see The Germans from Bessarabia LÆ°u trữ 2011-05-13 tại Wayback Machine
- ^ Ion Nistor, Istoria Bassarabiei, CernÄuÅ£i, 1921
- ^ (tiếng Äức) Flavius Solomon, Die Republik Moldau und ihre Minderheiten (Länderlexikon), in: Ethnodoc-Datenbank für Minderheitenforschung in Südostosteuropa, p. 52
- ^ (tiếng România)prm.md: Lưu trữ 2007-12-04 tại Wayback Machine"Sfatul Tarii... proclaimed the Moldavian Democratic Republic"
- ^ Charles Upson Clark (1927). â24:The Decay of Russian Setimentâ. Bessarabia: Russia and Romania on the Black Sea - View Across Dniester From Hotin Castle. New York: Dodd, Mead & Company.
- ^ Pelivan (Chronology)
- ^ Cazacu (Moldova, pp. 240-245).
- ^ Cristina Petrescu, "Contrasting/Conflicting Identities:Bessarabians, Romanians, Moldovans" in Nation-Building and Contested Identities, Polirom, 2001, pg. 156
- ^ Malbone W. Graham (1944). âThe Legal Status of the Bukovina and Bessarabiaâ (â Scholar search). The American Journal of International Law. American Society of International Law. 38 (4). Truy cáºp ngà y 8 tháng 12 nÄm 2007.[liên kết há»ng]
- ^ Wayne S Vucinich, Bessarabia In: Collier's Encyclopedia (Crowell Collier and MacMillan Inc., 1967) vol. 4, p. 103
- ^ a b Olson, James (1994). An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires. tr. 483.
- ^ TismÄneanu Report, page 748-749
- ^ Note: Further 11,844 were deported on 12â13 tháng 6 nÄm 1941 from other Romanian territories occupied by the USSR a year earlier.
- ^ a b c d (tiếng România) TismÄneanu Report, pages 747 and 752
- ^ Michael Ellman Lưu trữ 2007-10-14 tại Wayback Machine, The 1947 Soviet Famine and the Entitlement Approach to Famines Lưu trữ 2009-03-25 tại Wayback Machine Cambridge Journal of Economics 24 (2000): 603-630.
- ^ Pal Kolsto, National Integration and Violent Conflict in Post-Soviet Societies: The Cases of Estonia and Moldova, Rowman & Littlefield, 2002, ISBN 0-7425-1888-4, pg. 202
- ^ âArchitecture of ChiÅinÄuâ. on Kishinev.info. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 13 tháng 5 nÄm 2010. Truy cáºp ngà y 12 tháng 10 nÄm 2008.
- ^ a b c d e f g Bản mẫu:Ro Horia C. Matei, "State lumii. Enciclopedie de istorie." Meronia, BucureÅti, 2006, p. 292-294 Lá»i chú thÃch: Thẻ
không hợp lá»: tên âlang mateiâ Äược Äá»nh rõ nhiá»u lần, má»i lần có ná»i dung khác
- ^ "Romanian Nationalism in the Republic of Moldova Lưu trữ 2007-09-27 tại Wayback Machine" by Andrei Panici, American University in Bulgaria, 2002; pages 40 and 41
- ^ Legea cu privire la functionarea limbilor vorbite pe teritoriul RSS Moldovenesti Nr.3465-XI din 01.09.89 Vestile nr.9/217, 1989 LÆ°u trữ 2006-02-19 tại Wayback Machine (Law regarding the usage of languages spoken on the territory of the Republic of Moldova): "Moldavian SSR supports the desire of the Moldovans that live across the borders of the Republic, and considering the existing linguistic Moldo-Romanian identity â of the Romanians that live on the territory of the USSR, of doing their studies and satisfying their cultural needs in their native language."
- ^ âMoldova: Information Campaign to Increase the Efficiency of Remittance Flowsâ. International Organization for Migration. 10 tháng 12 nÄm 2008.[liên kết há»ng]
- ^ SevenTimes.ro: "Supporting actions for Moldova's riot", 08 tháng 4 nÄm 2009
- ^ a b "The protest initiative group: LDPM is the guilty one for the devastations in the ChiÅinÄu downtown[liên kết há»ng]", 08 tháng 4 nÄm 2009
- ^ Al Jazeera English: "Violent protests after Moldova poll", 7 tháng 4 nÄm 2009.
- ^ BBC: "Romania blamed over Moldova riots", 8 tháng 4 nÄm 2009
- ^ âMoldova parliament fails to elect president, crisis deepensâ. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 5 tháng 9 nÄm 2012. Truy cáºp ngà y 9 tháng 9 nÄm 2009.
- ^ a b Parliament of the Republic of Moldova. The Constitution of the Republic of Moldova LÆ°u trữ 2008-05-01 tại Wayback Machine 2000. Truy cáºp 11-14, 2007
- ^ Parliament of the Republic of Moldova. Parliamentary Factions LÆ°u trữ 2009-04-03 tại Wayback Machine Truy cáºp 11-14, 2007
- ^ âMoldova Calls On Russian Troops To Leave Transdniestrâ.[liên kết há»ng]
- ^ World Gazetteer. Moldova: largest cities 2004. Truy cáºp 11-14, 2007
- ^ Pridnestrovie.net 2004 Census LÆ°u trữ 2007-02-17 tại Wayback Machine 2004. Truy cáºp 11-14, 2007
- ^ âBản sao Äã lÆ°u trữâ. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 21 tháng 8 nÄm 2009. Truy cáºp ngà y 9 tháng 9 nÄm 2009.
- ^ âINOGATE websiteâ. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 18 tháng 11 nÄm 2019. Truy cáºp ngà y 9 tháng 9 nÄm 2009.
- ^ World Economic Outlook Database, tháng 4 nÄm 2009
- ^ â2007 evaluationâ (PDF). Bản gá»c (PDF) lÆ°u trữ ngà y 14 tháng 5 nÄm 2011. Truy cáºp ngà y 9 tháng 9 nÄm 2009.
- ^ Bản mẫu:Ro R. Moldova are deja peste douÄ milioane de utilizatori ai serviciilor de telefonie mobilÄ - AgenÅ£ia NaÅ£ionala pentru Reglementare în ComunicaÅ£ii Electronice Åi Tehnologia InformaÅ£iei (ANRCETI)
- ^ ITU and ANRCETI (National Regulatory Agency for Electronic Communications and Information Technology of the Republic of Moldova)
- ^ "Moldova". Jewish Virtual Library.
- ^ âArticle 13, line 1 - of Constitution of Republic of Moldovaâ. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 1 tháng 5 nÄm 2008. Truy cáºp ngà y 9 tháng 9 nÄm 2009.
- ^ Bản mẫu:Ro DeclaraÅ£ia de independenÅ£a a Republicii Moldova, Moldova SuveranÄ
- ^ A Field Guide to the Main Languages of Europe - Spot that language and how to tell them apart, on the website of the European Commission
- ^ The law regarding approval of the National Political Conception of the Republic of Moldova stipulates that "The conception is rooted in the historically established truth and confirmed by the common literary treasure: Moldovan nation and Romanian nation use a common literary form "which is based on the live spring of the popular talk from Moldova" - a reality which impregnates the national Moldovan language with a specific peculiar pronunciation, a certain well known and appreciated charm. Having the common origin; common basic lexical vocabulary, the national Moldovan language and national Romanian language keep each their lingvonim/glotonim as the identification sign of each nation: Moldovan and Romanian."
- ^ a b (tiếng România) "Concepţia politicii naţionale a Republicii Moldova Lưu trữ 2004-05-20 tại Wayback Machine" Moldovan Parliament
- ^ âBản sao Äã lÆ°u trữâ. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 22 tháng 12 nÄm 2015. Truy cáºp ngà y 9 tháng 9 nÄm 2009.
- ^ âMoldovaâ. Bản gá»c lÆ°u trữ ngà y 13 tháng 5 nÄm 2009. Truy cáºp ngà y 9 tháng 9 nÄm 2009.
- ^ Prince Dimitrie Cantemir was one of the most important figures of Moldavian culture of the 18th century. He wrote the first geographical, ethnographic and economic description of the country. (tiếng Latinh) Descriptio Moldaviae, (Berlin, 1714), at Latin Wikisource
Liên kết ngoà i sá»a
ChÃnh phủ sá»a
- Official site Lưu trữ 2008-02-01 tại Wayback Machine
- Official governmental site Lưu trữ 2009-12-23 tại Wayback Machine
- Official web site of the Parliament Lưu trữ 2008-12-18 tại Wayback Machine
- Chief of State and Cabinet Members Lưu trữ 2009-10-26 tại Wayback Machine
- The Ministry of Foreign Affairs Lưu trữ 2008-10-05 tại Wayback Machine
- Embassy of the Republic of Moldova in the United States of America Lưu trữ 2009-08-27 tại Wayback Machine
Thông tin chung sá»a
Từ Äiá»n từ Wiktionary | |
Táºp tin phÆ°Æ¡ng tiá»n từ Commons | |
Tin tức từ Wikinews | |
Danh ngôn từ Wikiquote | |
VÄn kiá»n từ Wikisource | |
Tủ sách giáo khoa từ Wikibooks | |
Tà i nguyên há»c táºp từ Wikiversity |
- Mục âMoldovaâ trên trang của CIA World Factbook.
- Best gateway to discover Moldova
- Country information from the United States Department of State
- Travel information Lưu trữ 2008-02-16 tại Wayback Machine from the United States Department of State
- Portals to the World from the United States Library of Congress
- Moldova Lưu trữ 2012-10-02 tại Wayback Machine at UCB Libraries GovPubs
- Moldova trên DMOZ
- Wikimedia Atlas của Moldova
Xếp hạng quá»c tế sá»a
- Bertelsmann: Bertelsmann Transformation Index 2006 Lưu trữ 2012-02-04 tại Wayback Machine, ranked 75th out of 119 countries
- Reporters without borders: Annual worldwide press freedom index (2005), ranked 74th out of 167 countries
- The Wall Street Journal: 2005 Lưu trữ 2008-02-04 tại Wayback Machine Index of Economic Freedom, ranked 77th out of 155 countries
- The Economist: The World in 2005 - Worldwide quality-of-life index, 2005, ranked 99th out of 111 countries
- Transparency International: Corruption Perceptions Index 2005 Lưu trữ 2007-06-21 tại Wayback Machine, ranked 88th out of 158 countries
- United Nations Development Programme: Human Development Index 2005, ranked 116th out of 177 countries
- World Economic Forum: Global Competitiveness Report 2005-2006 - Growth Competitiveness Index Ranking, ranked 82nd out of 117 countries
- World Bank: Doing Business 2006, ranked 83rd out of 155
- World Bank: Ease of Starting a Business 2006, ranked 69th out of 155
- United Nations Conference on Trade and Development: Foreign Direct Investment Performance Index 2004 Lưu trữ 2009-09-30 tại Wayback Machine, ranked 35th out of 140
Tin tức sá»a
- Moldova In The World - online journal Lưu trữ 2017-09-11 tại Wayback Machine
- Moldpres - state owned news agency
- Stiri.md - News Aggregator for all online news agencies
- StireaZilei.md - News in Moldova Lưu trữ 2013-08-31 tại Wayback Machine
Khác sá»a
- Tourism in Moldova Lưu trữ 2009-12-13 tại Wayback Machine
- Guide to Moldova's Hotels Lưu trữ 2009-09-05 tại Wayback Machine
- Travel to Moldova
- Sport in Moldova
- Igor Pivovarâs Blog: Interethnic relations in Moldova LÆ°u trữ 2012-01-19 tại Wayback Machine
- ECMI Moldova Lưu trữ 2018-12-29 tại Wayback Machine, European Centre for Minority Issues (ECMI) (Information about Minority Issues in Moldova)
- Dimitrie Cantemir-Descrierea Moldovei Lưu trữ 2007-10-18 tại Wayback Machine
- "Moldova 2006 Investment Climate Statement LÆ°u trữ 2006-05-28 tại Wayback Machine", Iulian Bogasieru, Business Information Service For The Newly Independent States (BISNIS) Representative (tháng 1 nÄm 2006).
- "Moldova: Young Women From Rural Areas Vulnerable To Human Trafficking", Radio Free Europe/Radio Liberty (6 tháng 10 nÄm 2004).
- Country population portal
- OurNet â Moldova Internet Resources
- Business.md - National Business Portal Lưu trữ 2009-08-30 tại Wayback Machine
- Moldova, allcountries.eu (Information about Moldova)
- Various panoramas of Chisinau and Moldova, panorama.md