Wikipedia:Thông tin kiá»m chứng Äược
![]() | Trang nà y giải thÃch má»t quy Äá»nh chÃnh thức của Wikipedia tiếng Viá»t. Nó Äược Äa sá» các thà nh viên chấp nháºn và Äược xem là chuẩn má»±c mà tất cả các thà nh viên nên tuân thủ. Xin Äừng sá»a Äá»i trang nà y trừ khi sá»a Äá»i của bạn Äã Äược sá»± Äá»ng thuáºn. Nếu bạn muá»n Äá» nghá» những sá»a Äá»i hoặc hoà i nghi vá» quy Äá»nh nà o Äó, xin hãy sá» dụng trang thảo luáºn. |
![]() | Tóm tắt trang nà y: Wikipedia là má»t bách khoa toà n thÆ° tá»ng hợp ná»i dung từ các nguá»n tham khảo Äáng tin cáºy Äã Äược xuất bản. Các Äá»c giả phải Äược quyá»n kiá»m tra xem liá»u các thông tin trên Wikipedia có phải là bá»a ra hay không. Những ná»i dung bá» nghi ngá» hoặc có thá» bá» nghi ngá» phải Äược há» trợ bằng các chú thÃch trong hà ng. |
Quy Äá»nh cá»t lõi vá» ná»i dung |
---|
Quy Äá»nh khác vá» ná»i dung |
Wikipedia tiếng Viá»t là má»t bách khoa toà n thÆ° má» hoạt Äá»ng dá»±a trên nguyên tắc "nói có sách, mách có chứng". Wikipedia không ÄÄng nghiên cứu má»i, ý tÆ°á»ng má»i, giả thuyết má»i, hay suy luáºn cá nhân. Nhiá»m vụ của Wikipedia là phản ánh Äúng những thông tin Äã Äược xuất bản, chứ không phản ánh suy nghÄ©, kiến thức, hay trải nghiá»m cá nhân của ngÆ°á»i viết. Äá» Äược ÄÆ°a và o Wikipedia thì thông tin Äó phải có khả nÄng kiá»m chứng Äược, chứ không nhất thiết phải Äúng. Dù bạn có chắc chắn má»t thông tin nà o Äó là Äúng, bạn hãy tìm má»t nguá»n tham khảo Äáng tin cáºy chứng minh cho thông tin Äó rá»i hẵng ÄÆ°a nó và o bà i.[a]
Tất cả ná»i dung trong không gian chÃnh của Wikipedia (bao gá»m má»i thứ trong bà i viết, danh sách và chú thÃch) Äá»u phải kiá»m chứng Äược, có nghÄ©a là ai cÅ©ng có thá» kiá»m tra xem thông tin nà y có Äược lấy từ má»t nguá»n tham khảo Äáng tin cáºy hay không. Những ná»i dung bá» nghi ngá» hoặc dá» bá» nghi ngá», dá» gây tranh cãi thì phải có nguá»n tham khảo có thá» chứng minh cho ná»i dung Äó, và hãy dẫn nguá»n trong bà i bằng các chú thÃch trong hà ng (inline citation). Ná»i dung nà o cần nguá»n Äá» kiá»m chứng nhÆ°ng lại không có nguá»n thì có thá» bá» xóa. Nếu các nguá»n Äáng tin cáºy mâu thuẫn nhau, hãy duy trì thái Äá» trung láºp và trình bà y quan Äiá»m của các nguá»n Äó vá»i tá»· lá» tÆ°Æ¡ng ứng.
Thông tin kiá»m chứng Äược, không ÄÄng nghiên cứu chÆ°a Äược công bá» và thái Äá» trung láºp là các quy Äá»nh cá»t lõi vá» ná»i dung của Wikipedia. Ba quy Äá»nh nà y liên kết vá»i nhau Äá» xác Äá»nh ná»i dung nà o Äược chấp nháºn tại Wikipedia, nên các thà nh viên cần hiá»u bản chất của cả ba. Ngoà i ra, các bà i viết trên Wikipedia cÅ©ng phải tuân thủ quy Äá»nh vá» bản quyá»n.
Nghĩa vụ dẫn chứng
Ná»i dung trên Wikipedia phải có khả nÄng kiá»m chứng Äược. Cung cấp dẫn chứng là nghÄ©a vụ của ngÆ°á»i muá»n ÄÆ°a ná»i dung Äó và o bà i hay khôi phục lại ná»i dung Äã bá» xóa. Bạn chá» cần cung cấp má»t chú thÃch trong hà ng dẫn Äến má»t nguá»n tham khảo Äáng tin cáºy mà có thá» há» trợ trá»±c tiếp[b] cho ná»i dung Äó.[c]
Vá»i tất cả trÃch dẫn nguyên vÄn cÅ©ng nhÆ° những ná»i dung bá» nghi ngá» hoặc dá» bá» nghi ngá», ngÆ°á»i soạn cần dẫn nguá»n xuất bản Äáng tin cáºy và dùng các chú thÃch trong hà ng. Nguá»n của bạn phải há» trợ cho ná»i dung Äược trình bà y trong bà i má»t cách rõ rà ng. Bạn hãy chú thÃch nguá»n tham khảo má»t cách rõ rà ng và Äầy Äủ, cung cấp các thông tin xuất bản nhiá»u nhất có thá», trong Äó có sá» trang khi dẫn sách (dù Äôi khi Äá» mục, chÆ°Æ¡ng, hoặc tÆ°Æ¡ng tá»± có thá» hợp lá»; xem hÆ°á»ng dẫn tại Wikipedia:Chú thÃch nguá»n gá»c).
Những ná»i dung thiếu nguá»n Äáng tin cáºy há» trợ trá»±c tiếp Äá»u có thá» bá» xóa và không khôi phục, trừ phi Äược dẫn từ má»t nguá»n Äáng tin cáºy bằng chú thÃch trong hà ng. Liá»u có nên xóa các ná»i dung nà y hay không cÅ©ng nhÆ° thá»i Äiá»m xóa còn phụ thuá»c và o viá»c Äó là ná»i dung gì và trạng thái chung của bà i viết. Trong và i trÆ°á»ng hợp, ngÆ°á»i viết bà i có thá» phản Äá»i nếu bạn xóa ná»i dung mà không cho há» Äủ thá»i gian Äá» cung cấp nguá»n dẫn chứng; nếu váºy thì bạn hãy cân nhắc gắn bản mẫu {{cần chú thÃch}} và o cuá»i câu hay cuá»i vế câu Äó.[d] Khi gắn bản mẫu hay xóa những ná»i dung thiếu nguá»n, hãy giải thÃch rõ rằng bạn quan ngại là sẽ không thá» tìm thấy nguá»n Äã xuất bản Äáng tin cáºy cho thông tin Äó, tức thông tin Äó sẽ không thá» kiá»m chứng Äược.[e] Nếu bạn nghÄ© rằng thông tin Äó có khả nÄng kiá»m chứng Äược, chúng tôi khuyến khÃch bạn tá»± tìm nguá»n tham khảo và chú thÃch nguá»n rá»i hẵng gắn bản mẫu hay xóa nó ra khá»i bà i.
Nguá»n Äáng tin cáºy
Những gì Äược coi là má»t nguá»n Äáng tin cáºy
Khi dẫn nguá»n trên Wikipedia, từ "nguá»n" có ba nghÄ©a:
- Bản thân tác phẩm (bà i báo, cuá»n sách)
- Tác giả của tác phẩm (nhà vÄn, nhà báo)
- Nhà xuất bản của tác phẩm (và dụ Bá» Khoa há»c và Công nghá» Viá»t Nam, Nhà xuất bản Äại há»c Cambridge)
Yếu tá» nà o á» trên cÅ©ng có thỠảnh hÆ°á»ng Äến Äá» tin cáºy của nguá»n.
Khi viết bà i bách khoa, ngÆ°á»i soạn cần dá»±a và o các nguá»n Äáng tin cáºy, Äá»c láºp, Äã xuất bản, có uy tÃn trong viá»c xác minh dữ kiá»n và xác minh Äá» chÃnh xác của thông tin. Ná»i dung trong nguá»n phải Äược xuất bản rá»i, tức là "Äã Äược cung cấp cho công chúng bằng má»t hình thức nà o Äó".[f] Ná»i dung chÆ°a Äược xuất bản thì không Äược coi là Äáng tin cáºy. Các nguá»n cần trá»±c tiếp há» trợ thông tin nhÆ° cách nó Äược trình bà y trong bà i và cần tÆ°Æ¡ng ứng vá»i các khẳng Äá»nh Äược ÄÆ°a ra trong bà i. Mức Äá» phù hợp của nguá»n phụ thuá»c và o ngữ cảnh. Các nguá»n tá»t nhất Äá»u có má»t cÆ¡ chế chuyên nghiá»p Äá» kiá»m tra hoặc phân tÃch thông tin, dữ kiá»n, vấn Äá» pháp lý, Äánh giá chứng cứ cÅ©ng nhÆ° các láºp luáºn. Cà ng có nhiá»u ngÆ°á»i tham gia và o các công tác trên thì nguá»n Äó cà ng Äáng tin cáºy. Hãy Äặc biá»t cẩn tháºn khi cung cấp nguá»n dẫn chứng cho các ná»i dung liên quan Äến ngÆ°á»i Äang sá»ng hoặc lÄ©nh vá»±c y há»c.
Các ấn phẩm hà n lâm Äã qua bình duyá»t là nguá»n Äáng tin cáºy nhất trong các lÄ©nh vá»±c chuyên môn nhÆ° lá»ch sá», y há»c và khoa há»c. Ngoà i ra, những nguá»n không sau Äây tuy không phải hà n lâm nhÆ°ng cÅ©ng Äáng tin cáºy, Äặc biá»t là nếu nó hiá»n diá»n trong các ấn phẩm chÃnh thá»ng có thẩm quyá»n:
- Giáo trình Äại há»c
- Sách của các nhà xuất bản có thẩm quyá»n
- Tạp chÃ
- Tạp chà há»c thuáºt
- Báo chÃnh thá»ng
Trang Wikipedia:Search engine test (tiếng Anh) hÆ°á»ng dẫn bạn cách dùng các bá» máy tìm kiếm Äá» tìm nguá»n trá»±c tuyến cho các bà i viết Wikipedia.
Blog báo và tạp chÃ
Má»t sá» tá» báo, tạp chà và các cÆ¡ quan thông tấn báo chà khác má» các chuyên mục tÆ°Æ¡ng tác mà há» gá»i là blog. Các bà i nà y có thá» Äược chấp nháºn là m nguá»n nếu tác giả là nhà báo/nhà vÄn chuyên nghiá»p, nhÆ°ng bạn cần tháºn trá»ng vì có thá» blog không phải tuân theo quy trình xác minh dữ kiá»n thông thÆ°á»ng nhÆ° các cÆ¡ quan thông tấn báo chÃ.[g] Nếu Äó là má»t bà i ÄÄng vá» quan Äiá»m của má»t chuyên gia trong blog của má»t cÆ¡ quan báo chÃ, hãy Äá» tên tác giả bà i ÄÄng Äó ngay trong câu vÄn trong bà i bách khoa, và dụ: "[nhà báo] Nguyá» n VÄn A viết rằng ..."
Äừng bao giá» sá» dụng bình luáºn của Äá»c giả trong blog là m nguá»n cho bà i viết bách khoa. Khác vá»i blog báo chÃ, blog cá nhân hoặc nhóm không phải là nguá»n Äáng tin cáºy và sẽ Äược giải thÃch trong quy Äá»nh vá» nguá»n tá»± xuất bản bên dÆ°á»i.
HÆ°á»ng dẫn vá» nguá»n Äáng tin cáºy
Hãy xem trang Wikipedia:Nguá»n Äáng tin cáºy Äá» Äá»c các hÆ°á»ng dẫn vá» Äá» tin cáºy của các loại nguá»n khác nhau. Ngoà i ra Wikipedia tiếng Viá»t cÅ©ng tá»ng hợp má»t danh sách nguá»n tiếng Viá»t Äáng tin cáºy tại Wikipedia:Danh sách nguá»n Äáng tin cáºy/Tiếng Viá»t (lÆ°u ý rằng Äây không phải là má»t danh sách Äầy Äủ). Do các quy Äá»nh có hiá»u lá»±c cao hÆ¡n hÆ°á»ng dẫn, nên nếu chẳng may quy Äá»nh nà y mâu thuẫn vá»i hÆ°á»ng dẫn Wikipedia:Nguá»n Äáng tin cáºy hay bất kỳ hÆ°á»ng dẫn nà o khác vá» nguá»n tham khảo, thì quy Äá»nh nà y sẽ Äược Æ°u tiên.
Nguá»n thÆ°á»ng không Äáng tin cáºy
Nguá»n Äáng nghi
Nguá»n Äáng nghi là những nguá»n có tiếng xấu trong viá»c xác minh dữ kiá»n, không có ban biên táºp hay có xung Äá»t lợi Ãch rõ rà ng. Äó thÆ°á»ng là các trang web hoặc ấn phẩm Äược nhiá»u nguá»n khác nháºn Äá»nh là cá»±c Äoan, mang tÃnh quảng cáo, tuyên truyá»n, hoặc dá»±a dẫm nhiá»u và o tin Äá»n, tin giả vô cÄn cứ và quan Äiá»m cá nhân. Chá» dùng loại nà y là m nguá»n Äá» kiá»m chứng cho các thông tin vá» chÃnh nó, chẳng hạn nhÆ° trong các bà i bách khoa viết vá» chÃnh các nguá»n nà y. Không dẫn loại nguá»n nà y cho các tuyên bá» gây tranh cãi vá» các bên thứ ba.
Các "táºp san dá»m" (predatory journal) cÅ©ng là nguá»n Äáng nghi. Loại táºp san nà y có Äặc Äiá»m là không trải qua quy trình bình duyá»t nà o hoặc rất sÆ¡ sà i, chá» cần tác giả trả tiá»n là bà i sẽ Äược ÄÄng trên táºp san.
Nguá»n tá»± xuất bản
Bất cứ ai cÅ©ng có thá» tá»± tạo má»t trang web cá nhân, tá»± xuất bản má»t cuá»n sách hoặc tá»± nháºn là má»t chuyên gia. Äó là lý do tại sao Wikipedia không chấp nháºn phần lá»n các ná»i dung tá»± xuất bản nhÆ° sách, bằng sáng chế, bản tin, trang web cá nhân, wiki má», blog cá nhân hoặc blog nhóm (hoà n toà n khác vá»i blog báo chà Ỡtrên), trại ná»i dung, các bà i ÄÄng trên diá» n Äà n Internet cÅ©ng nhÆ° trên mạng xã há»i. Các nguá»n tá»± xuất bản của chuyên gia có thá» Äược coi là Äáng tin cáºy nếu nó thuá»c vá» má»t chuyên gia có thẩm quyá»n trong lÄ©nh vá»±c Äó, tức là các tác phẩm trong lÄ©nh vá»±c Äó của chuyên gia nà y từng Äược các nhà xuất bản Äá»c láºp, Äáng tin cáºy xuất bản.[g] Hãy tháºn trá»ng khi sá» dụng các nguá»n nà y: nếu thông tin trong nguá»n tháºt sá»± phù hợp Äá» ÄÆ°a và o bà i, có thá» nó Äã Äược xuất bản trong các nguá»n Äá»c láºp Äáng tin cáºy rá»i.[1] Äừng bao giá» dùng nguá»n Äá»c láºp tá»± xuất bản Äá» viết vá» ngÆ°á»i Äang sá»ng, ngay cả khi tác giả là má»t chuyên gia, nhà nghiên cứu chuyên nghiá»p hoặc nhà vÄn có tiếng.
Bạn có thá» xem danh sách các công ty cung cấp dá»ch vụ tá»± xuất bản tại Wikipedia:List of self-publishing companies (tiếng Anh), cÅ©ng nhÆ° Äá»c hÆ°á»ng dẫn vá» cách xác Äá»nh và sá» dụng nguá»n tá»± xuất bản tại Wikipedia:Identifying and using self-published works (tiếng Anh).
Khi nói vá» chÃnh mình
Có thá» dùng các nguá»n tá»± xuất bản và Äáng nghi là m nguá»n khi viết vá» chÃnh các nguá»n nà y, cho những thông tin và ná»i dung bà n vá» chÃnh các nguá»n Äó (chẳng hạn nhÆ° trong các bà i viết vá» chÃnh các nguá»n nà y hoặc các hoạt Äá»ng, công viá»c của nó). Khi Äó thì không cần nguá»n tá»± xuất bản Äã Äược các chuyên gia trong lÄ©nh vá»±c Äó xuất bản rá»i, miá» n là :
- Ná»i dung Äó không tÆ° lợi mà cÅ©ng không phải là má»t tuyên bá» Äặc biá»t.
- Không chứa tuyên bỠvỠcác bên thứ ba.
- Không chứa tuyên bá» vá» các sá»± kiá»n mà không trá»±c tiếp liên quan Äến chủ thá».
- Không cần phải nghi ngá» vá» tÃnh xác thá»±c của nó.
- Äó không phải là nguá»n chủ Äạo của bà i viết.
Quy Äá»nh nà y cÅ©ng áp dụng cho ná»i dung Äược xuất bản trên các trang web mạng xã há»i nhÆ° Twitter, Tumblr, Reddit, và Facebook.
Wikipedia và nguá»n dùng Wikipedia
Äừng sá» dụng các bà i viết của Wikipedia là m nguá»n, cho dù là của Wikipedia ngôn ngữ nà o Äi chÄng nữa. CÅ©ng Äừng sá» dụng các trang web chép lại ná»i dung hay những ấn phẩm Äã dùng Wikipedia là m nguá»n. Ná»i dung trong má»t bà i viết Wikipedia không Äược coi là Äáng tin cáºy trừ khi có các nguá»n Äáng tin cáºy há» trợ cho ná»i dung Äó. Bạn hãy xem coi mình Äang cần viết vá» ná»i dung gì, hiá»n Äang có những nguá»n nà o há» trợ cho ná»i dung nà y trong bà i viết Wikipedia rá»i sá» dụng thẳng các nguá»n Äó.[2]
Ngoại lá» duy nhất là khi bà i viết Äó bà n luáºn vá» Wikipedia. Khi Äó thì bạn có thá» dùng má»t bà i viết, hÆ°á»ng dẫn, thảo luáºn, thá»ng kê hoặc ná»i dung khác từ Wikipedia (hoặc má»t dá»± án chá» em) Äá» là m nguá»n há» trợ cho má»t khẳng Äá»nh vá» Wikipedia theo quy Äá»nh dà nh cho nguá»n sÆ¡ cấp. Khi Äó cần tránh viá»c phát sinh ra nghiên cứu chÆ°a công bá» (chẳng hạn nhÆ° suy luáºn hay diá» n giải cá nhân), hay nhấn mạnh quá mức và o vai trò hoặc quan Äiá»m của Wikipedia. Nên ghi rõ là ná»i dung Äó Äược lấy nguá»n từ Wikipedia Äá» ngÆ°á»i Äá»c nháºn thức Äược sá»± thiên vá» nà o nếu có.
Khả nÄng tiếp cáºn
Tiếp cáºn nguá»n
Äừng phủ nháºn các nguá»n Äáng tin cáºy chá» vì khó tiếp cáºn hay tá»n kém. Má»t sá» loại nguá»n có Äá» khả tÃn cao nhÆ°ng lại không dá» truy cáºp là các tà i liá»u giấy, sách giấy chá» có sẵn á» thÆ° viá»n hay các nguá»n trá»±c tuyến Äòi trả phÃ. Nếu bạn gặp khó khÄn tiếp cáºn má»t nguá»n nà o Äó, hãy há»i xem liá»u những ngÆ°á»i khác có thá» thá»±c hiá»n giúp bạn.
Nguá»n không phải tiếng Viá»t
Chú thÃch
Wikipedia tiếng Viá»t cho phép dẫn các nguá»n Äáng tin cáºy không phải ngôn ngữ tiếng Viá»t và o bà i viết. NhÆ°ng nếu nhÆ° có sẵn nguá»n tiếng Viá»t vá»i chất lượng và mức Äá» phù hợp tÆ°Æ¡ng ÄÆ°Æ¡ng thì ngÆ°á»i viết bà i nên Æ°u tiên sá» dụng các nguá»n tà i liá»u tiếng Viá»t hÆ¡n các nguá»n ngôn ngữ khác, Äá» ngÆ°á»i Äá»c có thá» dá» dà ng kiá»m chứng các tà i liá»u Äó. CÅ©ng nhÆ° các nguá»n bằng tiếng Viá»t, khi xảy ra tranh chấp liên quan Äến nguá»n, ngÆ°á»i viết cần trÃch dẫn nguyên vÄn Äoạn vÄn bản gá»c, có thá» là dÆ°á»i dạng vÄn bản thuần, ghi chú hay ÄÄng bên trang thảo luáºn bà i viết, Äá» những ngÆ°á»i khác có thá» kiá»m tra xem ná»i dung Äó có thá»ng nhất vá»i ná»i dung trong bà i hay không.
TrÃch dẫn
Khi trÃch dẫn nguyên vÄn vÄn bản của má»t nguá»n Äáng tin cáºy không phải tiếng Viá»t (ngay trong ná»i dung bà i viết hay tại cÆ°á»c chú), ngÆ°á»i soạn cần kèm theo má»t bản dá»ch sang tiếng Viá»t. Tuy các bản dá»ch tiếng Viá»t do các nguá»n Äáng tin cáºy xuất bản Äược Æ°u tiên hÆ¡n bản dá»ch của thà nh viên Wikipedia, nhÆ°ng các bản dá»ch của các thà nh viên vẫn Äược Æ°u tiên hÆ¡n các bản dá»ch máy. Khi sá» dụng bản dá»ch máy là m ná»i dung nguá»n, bạn phải chắc chắn rằng bản dá»ch Äó chÃnh xác và Äó là má»t nguá»n phù hợp. Không nên dá»±a và o bản dá»ch máy của các nguá»n không phải tiếng Viá»t trong các bà i viết gây tranh cãi vá» ngÆ°á»i Äang sá»ng cÅ©ng nhÆ° tiá»u sá» ngÆ°á»i Äang sá»ng. Nếu cần, hãy há»i xem liá»u các thà nh viên khác có thá» dá»ch giúp bạn.
Trong các bà i viết, bản gá»c nguyên vÄn thÆ°á»ng Äi kèm bản dá»ch khi Äược dá»ch bá»i các thà nh viên và không ghi công ngÆ°á»i biên dá»ch. Khi trÃch dẫn bất kỳ ná»i dung bằng tiếng Viá»t hoặc hay ngôn ngữ nà o, hãy cẩn tháºn Äá» không vi phạm bản quyá»n, bạn có thá» xem thêm tại hÆ°á»ng dẫn sá» dụng hợp lý.
Vấn Äá» khác
Äiá»u kiá»n Äá» ÄÆ°a và o bà i
Äúng là thông tin phải Äược kiá»m chứng thì má»i Äược ÄÆ°a và o bà i, nhÆ°ng không có nghÄ©a là tất cả thông tin thá»a mãn tiêu chà kiá»m chứng thì có thá» Äược ÄÆ°a và o bà i viết. Nguyên tắc vá» Äá»ng thuáºn của Wikipedia có thá» quyết Äá»nh rằng má»t sá» thông tin nhất Äá»nh không giúp nâng cao chất lượng bà i viết, do Äó nó cần Äược lược bá» hoặc ÄÆ°a qua bà i khác. NghÄ©a vụ phải Äạt Äược Äá»ng thuáºn thuá»c vá» những ngÆ°á»i muá»n ÄÆ°a ná»i dung tranh chấp Äó và o bà i.
Gắn bản mẫu
Äá» yêu cầu dẫn nguá»n cho má»t khẳng Äá»nh thiếu nguá»n, bạn có thá» Äặt bản mẫu {{cần chú thÃch}} và o cuá»i câu hoặc cuá»i vế câu Äó. Bạn cÅ©ng có thá» ghi chú tại trang thảo luáºn bà i viết Äá» yêu cầu nguá»n dẫn, hoặc dá»i ná»i dung thiếu nguá»n Äó qua trang thảo luáºn Äá» yêu cầu nguá»n.
Äá» yêu cầu kiá»m chứng rằng nguá»n có chứng minh cho ná»i dung Äó hay không, hãy dùng bản mẫu {{verify source}}. Các ná»i dung không Äạt có thá» bá» gắn bản mẫu {{failed verification}} (ná»i dung không khá»p vá»i nguá»n) hoặc bá» xóa. Khi dùng các bản mẫu Äánh dấu ná»i dung, sẽ hữu Ãch cho các biên táºp viên khác nếu bạn giải thÃch lý do của bạn trong bản mẫu, tại tóm lược sá»a Äá»i hoặc tại trang thảo luáºn.
- Má»t sá» bản mẫu bạn có thá» dùng Äá» yêu cầu dẫn nguá»n cho má»t câu/vế câu bao gá»m: {{cần chú thÃch}}, {{cn}}, {{fact}}, {{citation needed}}.
- Wikipedia cÅ©ng có các bản mẫu Äá» bạn yêu cầu nguá»n cho toà n bá» bà i viết hay Äá» mục, Äoạn vÄn trong bà i tại Wikipedia:Danh sách bản mẫu/Nguá»n.
Liên quan Äến ngÆ°á»i Äang sá»ng
Hãy Äặc biá»t cẩn trá»ng vá»i các ná»i dung gây tranh cãi vá» ngÆ°á»i Äang sá»ng, ngÆ°á»i vừa qua Äá»i, cÅ©ng nhÆ° các tá» chức, há»i nhóm Äang hoạt Äá»ng. Ná»i dung gây tranh cãi mà không nguá»n hoặc dẫn nguá»n không Äạt chuẩn, Äặc biá»t là ná»i dung mang tÃnh tiêu cá»±c, xúc phạm hay có khả nÄng gây tá»n hại Äến danh tiếng của ngÆ°á»i Äó, cần Äược xóa ngay láºp tức. Không cần phải gắn bản mẫu hay dá»i sang trang thảo luáºn.
"Tôi KHÃNG BIẾT nhấn mạnh sao cho Äủ. Má»t sá» thà nh viên có má»t khuynh hÆ°á»ng Äáng sợ rằng vá»i các thông tin ngụy tạo Äoán chừng kiá»u 'tôi nghe Äược á» Äâu Äó rằng' thì chá» cần gắn thẻ 'cần dẫn nguá»n'. Sai hoà n toà n. Nếu không Äược dẫn nguá»n thì cần phải thẳng tay xóa các thông tin Äó Äi. Äiá»u nà y Äúng vá»i má»i thông tin, nhÆ°ng cà ng Äặc biá»t Äúng vá»i thông tin tiêu cá»±c vá» những ngÆ°á»i Äang sá»ng."[3]
âJimmy Wales
Khẳng Äá»nh Äặc biá»t cần nguá»n Äặc biá»t
Khẳng Äá»nh Äặc biá»t nà o cÅ©ng cần nhiá»u nguá»n uy tÃn chất lượng cao.[4] Các dấu hiá»u Äá» nháºn biết "khẳng Äá»nh Äặc biá»t" là :
- Các khẳng Äá»nh Äáng ngạc nhiên hoặc quan trá»ng nhÆ°ng không Äược các nguá»n chÃnh thá»ng nói Äến
- Khẳng Äá»nh Äáng nghi chá» Äược há» trợ bá»i các nguá»n sÆ¡ cấp hoặc nguá»n tá»± xuất bản hoặc nguá»n có xung Äá»t lợi Ãch rõ rà ng
- Tin tức rằng ai khẳng Äá»nh Äiá»u gì mà không phù hợp vá»i tÃnh cách của ngÆ°á»i Äó, hoặc Äi ngược lại lợi Ãch mà há» từng bảo vá»
- Khẳng Äá»nh mâu thuẫn vá»i quan Äiá»m phá» biến trong cá»ng Äá»ng của lÄ©nh vá»±c Äó hoặc có thá» là m thay Äá»i Äáng ká» các quan niá»m chÃnh thá»ng, Äặc biá»t là trong lÄ©nh vá»±c khoa há»c, y há»c, lá»ch sá», chÃnh trá» và tiá»u sá» ngÆ°á»i Äang sá»ng. Và Äặc biá»t Äúng khi ngÆ°á»i Äá» xuất nghÄ© rằng á» Äây có âm mÆ°u nhằm bá»t miá»ng há».
Kiá»m chứng và các nguyên tắc khác
Bản quyá»n và Äạo vÄn
Äừng Äạo vÄn hay vi phạm bản quyá»n khi sá» dụng các nguá»n tham khảo. Bạn hãy tá»± tóm tắt lại ná»i dung trong nguá»n bằng lá»i vÄn của mình cà ng nhiá»u cà ng tá»t. Khi trÃch dẫn nguyên vÄn hoặc diá» n giải sát sao má»t nguá»n, bạn hãy dùng các chú thÃch trong hà ng và Äá» tên nguá»n/tác giả ngay trong câu vÄn.
Theo quy Äá»nh của Wikipedia vá» quyá»n và nghÄ©a vụ của ngÆ°á»i Äóng góp, Äừng dẫn liên kết tá»i những nguá»n vi phạm bản quyá»n của ngÆ°á»i khác. Bạn có thá» liên kết Äến các trang web Äã Äược cấp phép Äá» dùng tác phẩm có bản quyá»n Äó, hoặc bạn có thá» sá» dụng tác phẩm Äó theo quy Äá»nh vá» sá» dụng hợp lý. CỠý hÆ°á»ng ngÆ°á»i khác Äến ná»i dung vi phạm bản quyá»n có thá» bá» coi là vi phạm bản quyá»n. Nếu có lý do Äá» cho rằng má»t nguá»n nà o Äó vi phạm bản quyá»n thì Äừng sá» dụng nó. Äiá»u nà y Äặc biá»t quan trá»ng khi liên kết Äến các trang web nhÆ° Scribd hoặc YouTube, bạn cần tháºn trá»ng Äá» tránh liên kết Äến ná»i dung vi phạm bản quyá»n.
TÃnh trung láºp
Ngay cả khi thông tin trong bà i Äá»u Äược dẫn từ các nguá»n Äáng tin cáºy, bạn phải trình bà y nó vá»i thái Äá» trung láºp (TDTL). Bạn hãy viết bà i sau khi Äã nghiên cứu các nguá»n kỹ lưỡng. Tất cả bà i viết phải tuân thủ TDTL, trình bà y tất cả quan Äiá»m Äa sá» và thiá»u sá» Äược các nguá»n Äáng tin cáºy công bá» má»t cách công bằng, tÆ°Æ¡ng ứng vá»i mức Äá» ná»i báºt của từng quan Äiá»m trong lÄ©nh vá»±c Äó. Không cần phải thêm các quan Äiá»m thiá»u sá» và o bà i bách khoa, ngoại trừ trong các bà i viết dà nh cho chÃnh các quan Äiá»m Äó. Nếu các nguá»n mâu thuẫn nhau, hãy láºp luáºn phân bá» trong vÄn bản: "Nguyá» n VÄn A láºp luáºn X, trong khi Phan VÄn B duy trì quan Äiá»m Y" kèm theo các chú thÃch trong hà ng. Bản thân các nguá»n không cần phải có thái Äá» trung láºp, và tháºt sá»± là luôn có những nguá»n tuy khả tÃn nhÆ°ng lại không Äứng á» vá» trà trung láºp. Công viá»c của ngÆ°á»i viết bách khoa chá» ÄÆ¡n giản là tóm tắt lại những gì các nguá»n Äáng tin cáºy nói.
Ná»i báºt
Nếu không thá» tìm ra các nguá»n Äá»c láºp, Äáng tin cáºy thì Wikipedia không cần có bà i viết vá» chủ Äá» Äó; hay nói cách khác, chủ Äá» Äó hoà n toà n không ná»i báºt.
Nghiên cứu chÆ°a công bá»
Quy Äá»nh vá» không ÄÄng nghiên cứu chÆ°a công bá» (NCCCB) liên quan chặt chẽ Äến quy Äá»nh kiá»m chứng, trong Äó yêu cầu rằng:
- Tất cả ná»i dung trong các bà i viết Wikipedia Äá»u phải xuất phát từ má»t nguá»n xuất bản Äáng tin cáºy, tức là phải có má»t nguá»n Äã xuất bản Äáng tin cáºy cho ná»i dung Äó, cho dù nguá»n có Äược cung cấp trong bà i hay không.
- Các nguá»n phải há» trợ ná»i dung má»t cách rõ rà ng và trá»±c tiếp: quy Äá»nh vá» NCCCB nghiêm cấm viá»c suy luáºn từ nhiá»u nguá»n Äá» ÄÆ°a ra các kết luáºn má»i, cách hiá»u má»i chÆ°a há» tá»n tại.
- Bạn hãy viết bà i bách khoa dá»±a trên phần lá»n là các nguá»n thứ cấp Äáng tin cáºy. Nguá»n sÆ¡ cấp chá» phù hợp trong má»t sá» trÆ°á»ng hợp. Äá» biết thêm thông tin, hãy Äá»c phần Nguá»n sÆ¡ cấp, nguá»n thứ cấp, và nguá»n hạng ba của quy Äá»nh NCCCB và Äoạn vÄn vá» Tránh lạm dụng các nguá»n sÆ¡ cấp của quy Äá»nh TSNDS.
Xem thêm
- Wikipedia:Khi nà o cần chú thÃch nguá»n gá»c (trang giải thÃch bá» sung)
Ghi chú
- ^ Nguyên tắc nà y từng nằm trong quy Äá»nh nà y dÆ°á»i dạng "Äiá»u kiá»n ÄÆ°a và o là khả nÄng kiá»m chứng Äược, không nhất thiết phải Äúng". Xem bà i luáºn Wikipedia:Kiá»m chứng Äược, không nhất thiết phải Äúng.
- ^ "Há» trợ trá»±c tiếp" tức là thông tin Äó phải trá»±c tiếp hiá»n diá»n trong nguá»n, vì Wikipedia chá» là nÆ¡i tá»ng hợp ná»i dung từ nguá»n và không chứa chấp các thông tin chÆ°a công bá». Viá»c nguá»n có há» trợ trá»±c tiếp ná»i dung hay không không liên quan Äến vá» trá» của các chú thÃch cÅ©ng nhÆ° viá»c chú thÃch có tá»n tại trong bà i hay không.
- ^ Nếu ngÆ°á»i viết bà i Äã cung cấp nguá»n rá»i và nghÄ© rằng nhÆ° váºy là Äủ, má»t cách có thiá»n chÃ, thì sau nà y ai muá»n xóa ná»i dung Äó bắt buá»c phải giải trình vá»i lý do chÃnh Äáng (và dụ, tại sao nguá»n Äó không Äáng tin cáºy; nguá»n không há» trợ cho bà i viết; bà i Äang bá» nhấn mạnh quá mức, ná»i dung không bách khoa; v.v.). Nếu cần thiết, tất cả thà nh viên cần góp sức Äá» giúp Äạt Äược Äá»ng thuáºn, và khắc phục các vấn Äá» vá» cách hà nh vÄn hay nguá»n rá»i má»i thêm lại ná»i dung Äó.
- ^ Nếu bà i chứa quá Ãt nguá»n tham khảo, bạn có thá» xem xét viá»c gắn bản mẫu {{Äoạn thiếu nguá»n gá»c}} tại Äầu Äá» mục Äó, {{Thiếu nguá»n gá»c}} hoặc {{Chú thÃch trong bà i}} tại Äầu bà i viết Äó. Äá»i vá»i má»t thá» loại Äang bá» tranh chấp hay trên má»t trang Äá»nh hÆ°á»ng, bạn có thá» yêu cầu nguá»n tham khảo tại trang thảo luáºn.
- ^ Khi gắn bản mẫu hay xóa ná»i dung, ngÆ°á»i soạn cần lÆ°u ý rằng viá»c Äó sẽ dá» bá» hiá»u nhầm. Má»t sá» ngÆ°á»i có thá» phản Äá»i viá»c những ngÆ°á»i khác thÆ°á»ng xuyên xóa thông tin không có ná»i dung và tại nhiá»u bà i viết khác nhau, Äặc biá»t là khi ngÆ°á»i xóa cÅ©ng không là m gì Äá» giúp cải thiá»n ná»i dung. Äừng chá» xoáy và o những ná»i dung của má»t bên quan Äiá»m vì nhÆ° váºy là trái vá»i Wikipedia:Thái Äá» trung láºp. Hãy kiá»m tra xem biết Äâu nguá»n tham khảo cho ná»i dung Äó Äang nằm á» vá» trà khác trong bà i. Do Äó, bạn cần nói rõ rằng bạn có lý do chÃnh Äáng Äá» tin rằng má»t ná»i dung nà o Äó là không thá» kiá»m chứng Äược.
- ^ Bao gá»m cả những tÆ° liá»u, tà i liá»u thuá»c vÄn thÆ° công cá»ng cÅ©ng nhÆ° các ná»i dung Äược khắc trên Äá/tượng, chẳng hạn nhÆ° bia má».
- ^ a b Xin lÆ°u ý rằng khẳng Äá»nh Äặc biá»t nà o cÅ©ng luôn cần những nguá»n Äặc biá»t.
Tham khảo
- ^ Äặc Äiá»m của ná»i dung tá»± xuất bản là thiếu ngÆ°á»i Äánh giá Äá»c láºp (những ngÆ°á»i không có xung Äá»t lợi Ãch vá»i tác phẩm Äó) có thá» xác nháºn Äá» khả tÃn của ná»i dung. Và dụ vá» nguá»n tá»± xuất bản bao gá»m thông cáo báo chÃ, ná»i dung Äược ÄÄng tải trên các trang web của công ty, chiến dá»ch quảng cáo, ná»i dung Äược xuất bản trên phÆ°Æ¡ng tiá»n truyá»n thông bá»i chÃnh chủ sá» hữu / nhà xuất bản của nhóm truyá»n thông Äó, album nhạc tá»± phát hà nh và bản tuyên ngôn bầu cá»:
- ThÆ° viá»n Äại há»c California, Berkeley nói rằng: "Most pages found in general search engines for the web are self-published or published by businesses small and large with motives to get you to buy something or believe a point of view. Even within university and library web sites, there can be many pages that the institution does not try to oversee." [Äa sá» các trang mà bạn tìm Äược trên các công cụ tìm kiếm trên mạng Äá»u là tá»± xuất bản hoặc do các doanh nghiá»p vừa và nhá» xuất bản Äá» lôi kéo bạn mua hà ng hoặc tin và o má»t Äiá»u gì Äó. Ngay cả trong các trang web của trÆ°á»ng Äại há»c và thÆ° viá»n cÅ©ng có thá» tá»n tại nhiá»u trang nhÆ° váºy.]
- Ấn phẩm Academic Integrity at Princeton (2011) của Äại há»c Princeton giải thÃch rằng: "Unlike most books and journal articles, which undergo strict editorial review before publication, much of the information on the Web is self-published. To be sure, there are many websites in which you can have confidence: mainstream newspapers, refereed electronic journals, and university, library, and government collections of data. But for vast amounts of Web-based information, no impartial reviewers have evaluated the accuracy or fairness of such material before it's made instantly available across the globe." [Không nhÆ° sách và bà i báo hà n lâm phải Äược bình duyá»t và biên táºp nghiêm ngặt trÆ°á»c khi xuất bản, nhiá»u thông tin trên mạng Äá»u là tá»± xuất bản. Những trang web mà bạn có thá» tin tÆ°á»ng là : báo chà chÃnh thá»ng, bà i báo hà n lâm Äiá»n tá» Äã Äược dùng là m nguá»n, bá» sÆ°u táºp dữ liá»u của trÆ°á»ng Äại há»c, thÆ° viá»n, và chÃnh phủ. NhÆ°ng Äa sá» thông tin trên mạng không có ngÆ°á»i Äá» Äánh giá Äá» chÃnh xác của các thông tin Äó á» vá» trà khách quan trÆ°á»c khi nó Äược lan truyá»n Äi khắp nÆ¡i trên thế giá»i.]
- Cẩm nang biên soạn Chicago, ấn bản thứ 16 nói rằng, "any Internet site that does not have a specific publisher or sponsoring body should be treated as unpublished or self-published work."[Những trang web không có nhà xuất bản hay ÄÆ¡n vá» quản lý cần Äược xem là ná»i dung chÆ°a xuất bản hoặc tá»± xuất bản.]
- ^ Rekdal, Ole Bjørn (1 tháng 8 nÄm 2014). âAcademic urban legendsâ. Social Studies of Science. 44 (4): 638â654. doi:10.1177/0306312714535679. ISSN 0306-3127. PMC 4232290.
- ^ Wales, Jimmy. "Zero information is preferred to misleading or false information", WikiEN-l, May 16, 2006: "I can NOT emphasize this enough. There seems to be a terrible bias among some editors that some sort of random speculative 'I heard it somewhere' pseudo information is to be tagged with a 'needs a cite' tag. Wrong. It should be removed, aggressively, unless it can be sourced. This is true of all information, but it is particularly true of negative information about living persons."
- ^ TrÃch dẫn từ tác phẩm An Enquiry concerning Human Understanding của triết gia David Hume, Forgotten Books, 1984, pp. 82, 86; xuất bản lần Äầu nÄm 1748 vá»i tiêu Äá» Philosophical enquiries concerning human Understanding, (cÅ©ng có thá» tìm thấy trong ấn bản OL 7067396M nÄm 1894 của Oxford á» Äoạn thứ 91) "A wise man ... proportions his belief to the evidence ... That no testimony is sufficient to establish a miracle, unless the testimony be of such a kind, that its falsehood would be more miraculous, than the fact, which it endeavours to establish; and even in that case there is a mutual destruction of arguments, and the superior only gives us an assurance suitable to that degree of force, which remains, after deducting the inferior." Thế ká»· thứ 18, Pierre-Simon Laplace tái cấu trúc lại ý tÆ°á»ng nà y thà nh "The weight of evidence for an extraordinary claim must be proportioned to its strangeness." [Äá» uy tÃn của bằng chứng cho má»t khẳng Äá»nh Äặc biá»t phải tÆ°Æ¡ng ứng vá»i mức Äá» khác thÆ°á»ng của nó.] NÄm 1978, Marcello Truzzi viết lại dÆ°á»i dạng "An extraordinary claim requires extraordinary proof." [Má»t khẳng Äá»nh Äặc biá»t cần bằng chứng Äặc biá»t.] Cuá»i cùng và o nÄm 1980, Carl Sagan Äã phá» biến khái niá»m nà y má»t cách rá»ng rãi trong series phim truyá»n hình Cosmos: A Personal Voyage, "Extraordinary claims require extraordinary evidence" [Những khẳng Äá»nh Äặc biá»t cần bằng chứng Äặc biá»t]. Äây chÃnh là câu nói gá»c Äược dùng trên Wikipedia.
- Wales, Jimmy. "Insist on sources", WikiEN-l, July 19, 2006: "I really want to encourage a much stronger culture which says: it is better to have no information, than to have information like this, with no sources."âreferring to a rather unlikely statement about the founders of Google throwing pies at each other.